W dniach 3–4 listopada 1943 r. niemieckie władze bezpieczeństwa przeprowadziły w dystrykcie lubelskim masowy mord Żydów, któremu nadano kryptonim „Erntefest” („Dożynki”). W ciągu zaledwie dwóch dni zamordowano w dystrykcie lubelskim około 42 tys. osób, co sprawiło, że akcja „Erntefest” stała się największym jednostkowym mordem w czasie II wojny światowej dokonanym w niemieckich obozach koncentracyjnych.
Na terenie dystryktu lubelskiego funkcjonowały getta tranzytowe a następnie getta szczątkowe. Stanowiły one etap pośredni eksterminacji ludności żydowskiej, poprzedzający wywiezienie do obozów zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince.
(24.11.1885–26.05.1944)
Komendant obozu zagłady w Bełżcu, a następnie Inspektor Obozów akcji "Reinhard”.
(26.03.1908, Altmünster – 28.06.1971, Düsseldorf)
Komendant obozów zagłady w Sobiborze i w Treblince.
(16.09.1902–6.12.1952)
dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim w miejsce Odilo Globocnika, odpowiadał za realizację akcji „Erntefest” w KL Lublin (obóz na Majdanku) oraz na terenie dystryktu lubelskiego.
( 20.08.1911 – 2.08.1996)
Odpowiedzialny za Lager I w obozie zagłady w Sobiborze, uczestnik akcji „Reinhardt”.
(19.06.1911, Salzburg – 20.08.1962)
Szef sztabu akcji Reinhardt
.
Obóz zagłady w Sobiborze zlokalizowany został w dystrykcie lubelskim w niedużej odległości od Chełma i Włodawy. Budowę obozu w Sobiborze rozpoczęto na przełomie zimy i wiosny 1942 r. Powierzchnia obozu wynosiła ok. 50 ha. Był to największy obóz spośród obozów włączonych w akcję "Reinhardt".
Obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin) zaplanowany był przede wszystkim jako obóz pracy, źródło siły roboczej i miejsce grabieży mienia. Na pewnym etapie funkcjonowania stał się jednak ośrodkiem eksterminacji przede wszystkim dla więźniów pochodzenia żydowskiego.
Ochronka została utworzona w 1862 roku przez Gminę Wyznaniową Żydowską w celu roztoczenia opieki nad potrzebującymi sierotami i osobami starszymi. Siedzibę zlokalizowano na Starym Mieście przy ulicy Grodzkiej 11. Pod tym adresem placówka funkcjonowała do marca 1942 roku, kiedy policja niemiecka dokonała jej likwidacji, mordując dzieci i ich opiekunki w masowej egzekucji na terenie kopalni piasku w dzielnicy Tatary.
Fragmenty wspomnień związanych z likwidacją sierocińca dla dzieci żydowskich mieszczącego się w Lublinie przy ul. Grodzkiej 11.
W czasie likwidacji getta na Podzamczu dzieci i ich opiekunki z sierocińca zostały wywiezione na teren nieczynnej kopalni piasku i tam zastrzelone przez niemiecką policję w marcu 1942 r.
W marcu 2001 roku, w kolejną rocznicę początku likwidacji lubelskiego getta, z Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” wysłano kilkadziesiąt listów na przypadkowo wybrane, nieistniejące już adresy przedwojennego Miasta Żydowskiego – do jego nieżyjących mieszkańców. Oczywiście listy nie mogły dotrzeć do adresatów – wracały z urzędowymi adnotacjami: „adresat nieznany”, „nie ma takiego adresu”. Poprzez takie działanie chcieliśmy dotknąć pustki, jaka powstała po mieście żydowskim.
Organizacja i osoby odpowiedzialne
W dystrykcie radomskim akcja „Reinhardt”, czyli eksterminacja ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie (GG) rozpoczęła się najpóźniej. Niemcy przystąpili do niej w sierpniu 1942 r. Została ona przeprowadzona według scenariuszy sprawdzonych wcześniej w innych dystryktach – to co odróżniało ten dystrykt to duża liczba zakładów przemysłowych; dlatego też niemal w każdej miejscowości, w czasie akcji deportacyjnej podczas selekcji wybierano młodych Żydów i Żydówki do pracy w tych zakładach. Nie znaczy to, że akcja miała mniej dramatyczny przebieg. Oblicza się, że w jej ramach Niemcy zamordowali niemal 360 tys. przebywających tu Żydów.
Już podczas II wojny światowej zdawano sobie sprawę z konieczności dokumentowania zbrodni niemieckich. Pierwsze zorganizowane działania w tym zakresie zaczęto podejmować w Lublinie, gdzie odradzało się powoli życie społeczności żydowskiej. W sierpniu 1944 roku rozpoczęła tu pracę Komisja dla Historii Żydów, przekształcona wkrótce w Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a następnie w Żydowski Instytut Historyczny.
Od lat 30. aktywny członek ruchu nazistowskiego w Austrii. Od 1939 roku dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim. Bliski współpracownik Heinricha Himmlera. Bezwzględny realizator i kreator polityki germanizacyjnej oraz eksterminacji ludności żydowskiej w ramach akcji „Reinhardt”. Od 1943 roku wyższy dowódca SS i policji w rejonie Morza Adriatyckiego, gdzie odpowiadał na zagładę Żydów i walkę z partyzantką. Popełnił samobójstwo w maju 1945 roku.
Powstanie obozu na Majdanku (KL Lublin) było związane z planami germanizacji terenów Europy Wschodniej. Według tych planów Majdanek miał być źródłem siły roboczej. Przeznaczony był dla więźniów różnych narodowości, przy czym najliczniejszą grupą więźniów byli Żydzi. Obóz na Majdanku różnił się od obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze pod wieloma względami.
Epidemia tyfusu plamistego w getcie lubelskim oraz innych gettach Generalnego Gubernatorstwa była istotnym problemem zdrowotnym, bezpośrednim wynikiem fatalnych warunków sanitarnych i lokalowych wywołanych polityką władz niemieckich. Choroba stanowiła również istotny element propagandy niemieckiej, która służyła pogłębieniu separacji między Polakami a Żydami oraz była istotnym narzędziem dehumanizacji Żydów, a ostatecznie ich wyniszczenia.
W wyniku masowej eksterminacji ludności żydowskiej pozostawały po niej dobra materialne, które zgodnie z hitlerowskim ustawodawstwem przechodziły na własność państwa niemieckiego. Ubrania i rzeczy codziennego użytku przekazywane były do Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS (WVHA), a za jego pośrednictwem rodzinom niemieckim, które ucierpiały wskutek działań wojennych. Rzeczy gorszej jakości były wystawiane na aukcje, na których towar mogły nabyć np. polskie rodziny. Kosztowności i dewizy deponowano w Banku Rzeszy. Punktem odniesienia w poniższym tekście jest Lublin oraz wybrane miejsca związane z eksterminacją Żydów w ramach akcji „Reinhardt”.
Pierwsze miesiące 1941 roku przyniosły zaostrzenie polityki władz niemieckich względem ludności żydowskiej na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa (GG). Postępujący wówczas proces gettoizacji objął wiele miast i miasteczek, jak chociażby Kraków, Radom, Częstochowa czy Kielce. W tym czasie utworzono również getto w Lublinie. Poza terenem dzielnicy mogła pozostać jedynie nieliczna grupa Żydów, którzy otrzymali od władz niemieckich specjalne zezwolenie lub byli skoszarowani na placówkach pracy. Wśród uprzywilejowanych znaleźli się niektórzy radni i urzędnicy Judenratu, lekarze, jak również wybrani rzemieślnicy, którzy pracowali na indywidualne zlecenie Niemców. W kolejnych miesiącach warunki egzystencji dla większości Żydów znacznie się pogorszyły, na co wpływ miała epidemia tyfusu, prowadząc do wzrostu liczby zgonów. Wielu mieszkańców getta żyło na skraju ubóstwa, a Judenrat przy stale kurczących się dostawach żywności i środków finansowych, nie był w stanie zatrzymać zaostrzającej się pauperyzacji. Pomimo skrajnie trudnych warunków lubelscy Żydzi nie umierali na ulicach, lecz śmierć przychodziła po cichu do domu. Sytuacja nie uległa poprawie do początku 1942 roku, gdy nastąpił podział getta na części A i B.