Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ziomkostwa Żydów lubelskich w obu Amerykach

Ziomkostwa Żydów lubelskich istniały w obu Amerykach, w USA (przede wszystkim w Nowym Jorku, Los Angeles i Chicago), Kanadzie, ale również w Argentynie i Brazylii.

Działalność większości z nich znacząco osłabła po II wojnie światowej i chociaż do dziś nie przetrwało żadne z nich, organizacje te pozostawiły po sobie ślady materialne (cmentarze i pomniki) oraz dokumenty zgromadzone w licznych archiwach.

Fotografia rodzinna
Fotografia rodzinna (Autor: Zylberberg, Abram [?])

Spis treści

[RozwińZwiń]

Ziomkostwa w Nowym JorkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lubliner Kranken Unterszticun Farajn (Lubelski Związek Wspierania Chorych)

Początki emigracji z Lublina do Nowego Jorku sięgają 1885 r. Pierwsze Lubelskie Ziomkostwo powstało w 1895 r., był to Lubliner Kranken Unterszticun Farajn (Lubelski Związek Wspierania Chorych). Organizacja istniała dwa lata.

Agudas Achim (Bratni Związek, United Brothers)

W 1898 r. zawiązano Agudas Achim (Bratni Związek, United Brothers). W 1906 r. powstała podległa Agudas Achim pierwsza organizacja kobiet lubelskich w Nowym Jorku.

Ezra be-Car (Pomoc w Nieszczęściu) i Lubliner Progressive Benevolent Association (Postępowe Lubelskie Towarzystwo Dobroczynne)

W 1903 r. rozpoczęła swoją działalność Ezra be-Car (Pomoc w Nieszczęściu), stowarzyszenie liczące trzydziestu członków,  po roku przekształcona w Lubliner Progressive Benevolent Association (Postępowe Lubelskie Towarzystwo Dobroczynne). Pierwszym prezesem wspomnianego towarzystwa został  Bencjon Wajsbrot.

W 1914 r. organizacja założyła pierwszy lubelski cmentarz. W 1935 r. Towarzystwo zaczęło wydawać miesięcznik „Der Lubliner” (Lublinianin).

Arbeter Ring – 392

W 1909 r. powstał lubelski oddział organizacji Arbeter Ring1, określony numerem 392, skupiający działaczy związanych z ruchem rewolucyjnym. Sekretarzem organizacji został Philip Grossman. W 1918 r., powstała cztery lata wcześniej, lewicowa grupa Lubliner Young Men’s Literary League (Liga Literacka Lubelskiej Młodzieży Męskiej) połączyła się z Arbeter Ring. W 1921 r. organizacja  podzieliła się na dwie grupy, socjalistyczną i komunistyczną, oznaczone numerami 248 i 254. W 1931 r. organizacja zjednoczyła się powtórnie pod numerem 392.

W 1934 r. z okazji 25-lecia swojego istnienia lubelska filia Arbeter Ring wydała gazetkę zatytułowaną „Lubliner Young Men’s Branch 392. 25-joriger jubileum 1909-1934”. Kolejne wydawnictwa pojawiły się w 1940 r. z okazji 30-lecia oraz w 1959 r. na 50-lecie organizacji.

Linas ha-Cedek Anszi Lublin (Lubelskie Zgromadzenie “Depozyt Dobroczynności”)

W 1912 r. powstało religijne zgromadzenie Linas ha-Cedek Anszi Lublin (Lubelskie Zgromadzenie “Depozyt Dobroczynności”). Kongregacja otworzyła własną bożnicę oraz założyła drugi lubelski cmentarz w Nowym Jorku, przy którym działało bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. W 1917 r. powstała podległa zgromadzeniu organizacja kobiet. W 1925 r. założona została trzecia kobieca organizacja Lubliner Ladies Welfare League.

United Lubliner Relief (Zjednoczony Lubelski Komitet Pomocy)

W połowie lat 30. podzielone ziomkostwa w Nowym Jorku nawiązały bliższą współpracę. W 1935 r. z inicjatywy Arbeter Ringu została zwołana konferencja dla wszystkich lubelskich ziomkostw Nowego Jorku. Impulsem do tego działania była chęć udoskonalenia systemu niesienia pomocy dla żydowskich mieszkańców Lublina, którzy żyli w Polsce. Oprócz działaczy Arbeter Ring w konferencji wzięli udział reprezentanci Lubliner Progressive Benevolent Association, Lubliner Ladies Welfare League i Linas ha-Cedek Anszi Lublin.

Podczas spotkania wyłoniono wspólny, zjednoczony komitet, United Lubliner Relief (Zjednoczony Lubelski Komitet Pomocy). W zarządzie nowej organizacji znaleźli się:

  • Moris Blumensztok – prezes,
  • pani Bajgelman – wiceprezes,
  • pani Blumensztok – sekretarz,
  • Wronsberg – skarbnik.

Z Ziomkostwem w Nowym Jorku związani byli również:

  • dr Anna Goldfeder
  • Majer Kacenelenbogen, jeden z przywódców miejscowej diaspory.

Cmentarze lubelskich ziomkostw w Nowym JorkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Agudas Achim Anshe Lublin

– Washington Cemetery, Brooklyn, New York.

Lubliner United Brothers Association

– Washington Cemetery, Brooklyn, New York, założony 6 sierpnia 1895 r., brama wzniesiona 15 maja 1927 r. Pochowani  na cmentarzu: członkowie zarządu: Morris Hudes – prezes, Alter Hornstein – wiceprezes, Morris B. Lederman – sekretarz, Morris Freedman – skarbnik, Harris Seidenshnur – członek zarządu, Joseph Rosenberg – członek zarządu, Morris Mandel – przewodniczący Rady Cmentarnej, David Nathanson – sekretarz; członkowie Komitetu Budowy Bramy cmentarnej: ?. Edelstein, Wolf Zemelmacher, Samuel Reiner członkowie: Mayer K. Ellenbogen, Joseph K. Ellenbogen, Abe Calkin, David L. Lewitz,  Harris Koppelman, Max Perlman, Wolf Rosenberg, Simon Rosenblatt, Morris Rosenblum, Joseph Schwartz, Benny Sussman.

Lubliner Progressive Benevolent Association

–  Mt. Zion Cemetery in Maspeth, New York, założony 4 stycznia 1904, brama wzniesiona 6 września 1914 r. Pochowani na cmentarzu: byli prezesi: D. Mandeltort, A. Hornstein, S. Braffman, M. Reiner, S.L. Schneiderman, D. Steinfeld; członkowie zarządu: Y. Lefkowitz – prezes, A. Stoner – wiceprezes, A. Braunstein, M. Lichtenfeld – sekretarz finansów, K. Kornblut – skarbnik; członkowie zarządu: J. Goldwasser, J. Silbersher, G. Kirchenbaum, S. Schillowitz – przewodniczący Rady Cmentarnej; członkowie Komitetu Budowy – Bramy: M. Schwartz, J. Lichtenstein, M. Braunstein, D. Feigenbaum, J. Feigenbaum, P. Kornstein, M. Flaumenstein, S.L. Schneiderman, M. Fugelman, J. Binder.

Lubliner Progressive Benevolent Association

– Beth David Cemetery in Elmont, New York, założony w 1904 r., brama wzniesiona w 1933 r. Pochowani na cmentarzu: byli prezesi: S.B. Schneider, D. Steinfeld, H. Herschhorn, S. Gross, – wiceprezes, przewodniczący Rady Cmentarnej, P. Korenstein, S. Scheiner; członkowie zarządu: A. Brownfeld – prezes, L. Monstein – wiceprezes, A. Bronstein – sekretarz, M. Lichtenfeld – sekretarz finansów, M.Beigelman – skarbnik; członkowie zarządu: S. Siegelman, M.Frachtman, J. Blustein, R. Wortman (Hosp); członkowie Komitetu Budowy Bramy: B. Lichtenfeld, I. Kenigsberg, H. Ortman, A. Silberman, M. Kirschenbaum, L. Kirsch, A. Guthartz, L. Warrensburg, B. Rothchild, M. Weinstein, H. Frachtman, I. Gross.

Chevra Linas Hazedek Anshe Lublin

– Beth David Cemetery, Elmont, New York, założony w 1912 r., brama wzniesiona w 1935 r.. Pochowani na cmentarzu: członkowie zarządu: Yakov Leiberman – prezes, Itshe Goldfarb – wiceprezes, Hirsh Leib Herschhorn – sekretarz finansów, Michal Mandelblit – skarbnik; członkowie zarządu: Shachna Shoffel, Lazer Flamenb…, Yitzchak Janowitz, Yudil Lichtenfeld – sekretarz Rady Cmentarnej, Ben-Tzion Bleichman, Gabai R…; członkowie: Feiga Yederman, Ruchel Leah Mandelblit, Rivka Necha Herschhorn, Sheindil Leiberman, Bracha Biderman, Miriam bat R'Shimshon Rozenblatt, Tzeitel Goldfarb, Raizil Janowitz.

Frist Lubliner Ladies Welfare Leauge

– Cedar Park Cemetery,  Westwood, New Jersey, Pochowani na cmentarzu: członkowie zarządu: A. Schneider – Honorowa Przewodnicząca, S. Arbuse – Honorowa Przewodnicząca, S. Grossman – prezes, S. Farum – sekretarz finansów, R. Neivert – sekretarz; członkowie zarządu: N. Federbush – przewodnicząca, D. Rinn, R. Bronstein, S. Finkelstein, H. Garstock, K. Lefkowitz, S. Lefkowitz; byli prezesi: L. Goldstein, E. Shmulewitz, J. Lesser, D. Edelstein, B. Gordon; członkowie: P. Ackerberg, M. Bardack, M. Berman, S. Shapiro, Free Loan: B. Tepper, Treas; S. Zwicker.

Ziomkostwa w Los AngelesBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsi Lublinianie przybyli do Kalifornii przed I wojną światową. Byli to bracia Maks i Isroel Roz. Następnie przyjechali: A. Tajkef, Jack Terman, H. Szer, Majer Szerman. Na początku lat 20. w Los Angeles osiedliły się rodziny Szonfeldów, Botów, Wasersztrumów, Maintów.

The Relief Society for Jews in Lublin (Relif Sosajeti far di Jidn in Lublin, Komitet Pomocy dla Żydów w Lublinie)

W 1934 r. w Los Angeles powstała pierwsza organizacja zrzeszająca lublinian – The Relief Society for Jews in Lublin (Relif Sosajeti far di Jidn in Lublin, Komitet Pomocy dla Żydów w Lublinie). Działalność Komitetu koncentrowała się na zbieraniu funduszy na rzecz społeczności żydowskiej Lublina.

Pierwszym prezesem został Sam Bot, po jego śmierci do zarządu weszli:

  • Bencjon Foks – przewodniczący,
  • Louis Bot – wiceprzewodniczący,
  • żona Louisa Bota – sekretarz,
  • Harry Shanfield – skarbnik.

W 1939 r. doszło do rozłamu, w wyniku którego część działaczy Komitetu Lubelskiego przeszła do nowo powstałego Lubliner Progresiwer Klub (Lubelskiego Klubu Postępowego).

Podczas wojny Komitet Pomocy praktycznie zaprzestał swojej działalności, wznowił ją w 1944 r. Po wojnie pomoc Komitetu skierowana była do lubelskich Żydów w Polsce, w Paryżu oraz w obozach dla dipisów na obszarze zachodnich stref okupacyjnych w Niemczech. Komitet wysyłał paczki z odzieżą i żywnością, udzielał pomocy finansowej oraz wspierał akcję naprawy starego cmentarza.

W latach 70. XX w. głównym działaczem Ziomkostwa w Los Angeles był jego przewodniczący, Israel Eisenberg, syn Mojsze Ajzenberga – przedwojennego radnego miejskiego w Lublinie i wiceprzewodniczącego lubelskiej Agudy. Dzięki staraniom Eisenberga corocznie organizowano w Los Angeles uroczystość upamiętniającą ofiary lubelskiego getta oraz zbierano fundusze na rzecz ziomkostwa izraelskiego.

Ziomkostwa w ChicagoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Chicago istniały następujące ziomkostwa lubelskie:

Lubliner Aid Society

– będące największym towarzystwem skupiającym Lublinian. Jego prezesem  był Chaim Sztajnhendler, zastępcą Eli Manzamen, skarbnikiem Mojsze Manzamen, a sekretarzem Mojsze Szelah.

Lubliner American Society

Lubliner Unterszticungs-Farajn

Lubliner Relief

  • Mojsze Szelah – sekretarz,

Członkowie i założyciele:

  • Chaim Lejb Lipner,
  • Chana Malisof,
  • Broncze Cukerfajn,
  • Fajge Gerstenblit,
  • Ite Tochman,
  • Icchok Berger,
  • Hersz Ferst,
  • Josef Hozman,
  • Aron Goldcwajg,
  • Chaim Szenfeld,
  • Mojsze Szelah,
  • Jakub Fajn.

Ziomkostwo w DetroitBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ziomkostwo Lubelskich Żydów funkcjonowało również w Detroit pod nazwą Ziomkostwo Lubelskie w Detroit.

Ziomkostwa w KanadzieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Kanadzie lubelskie ziomkostwa funkcjonowały w Montrealu (założone w 1937 r.) oraz w Toronto.

The Lubliner Landsmanshaft of Montreal (Lubelskie Ziomkostwo w Montrealu)

W Montrealu na cmentarzu Baron de Hirsch Cemetery znajduje się pomnik upamiętniający The Lubliner Landsmanshaft of Montreal (Lubelskie Ziomkostwo w Montrealu).

Lubliner Society (Lubelskiego Ziomkostwa w Toronto)

W latach 70. XX w. w zarządzie Lubliner Society (Lubelskie Ziomkostwo w Toronto) znaleźli się:

  • M. Alspector,
  • M. Fridman – prezes,
  • Anna Brom,
  • J. Cukierfajn – wiceprezes,
  • M. Waksbaum,
  • C. Fefferman,
  • H. Sigelman,
  • P. Yablonski,
  • A. Laufer.

Ziomkostwa w Argentynie i BrazyliiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Ameryce Południowej znane są następujące Lubelskie Ziomkostwa:

Ziomkostwo lubelsko-kraśnickie w Buenos Aires w Argentynie

Prezesem organizacji był Izrael Alabaster, sekretarzem Mojsze Zylberberg.

Sociedad Israelita Residentes de Lublin w Argentynie

Ziomkostwo w Sao Paulo w Brazylii

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kopciowski A., Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat”, Lublin 2015.

Weisser M.R., A Brotherhood of Memory. Jewish Landsmanshaftn in the New World, Cornell 1985.

Jewish Hometown Associtions and Family Circles in New York. The WPA Yiddish Writers’ Group Study, ed. Hannah Kliger, Bloomington and Indianapolis 1992.

Stoyer D., Jewish Immigrant Associations and American Identity in New York 1880–1939, Detroit 2001.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Arbeter Ring, organizacja założona w 1900 r. w Stanach, posiadała różne oddziały, każdy oddziały miał inną numeracje. Lubelski oddział organizacji Arbeter Ring-Young Men’s Branch 392 Arbeter Ring prawdopodobnie funkcjonował pod tą nazwą od 1918 r., kiedy lubelska filia Arbeter Ring wchłonęła Lubliner Young Men’s Literary League (Liga Literacka Lubelskiej Młodzieży Męskiej).