Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Zakony w Lublinie

Pierwszymi zakonnikami, którzy pojawili się w Lublinie byli dominikanie. Prawdopodobnie przybyli do Lublina jeszcze przed rokiem 1253, choć nie ma o tym zapisanych wzmianek. Oto główne daty pojawienia się poszczególnych zakonów i zgromadzeń w Lublinie:

dominikanie – 1253 rok,
brygidki – 1426 rok,
bernardyni – 1460 rok,
bernardynki – 1617 rok,

franciszkanie konwentualni – 1620 rok,
bonifratrzy – 1654 rok,

franciszkanie reformaci – 1660 rok,

trynitarze bosi – 1703 rok,
kapucyni – 1723 rok,
wizytki – 1723 rok,
szarytki – 1730 rok,
salezjanie – 1927 rok.

W dzisiejszych czasach w Lublinie istnieją różne zakony i zgromadzenia. Niektóre posługują lubelskim wiernym od wieków. Jednak konsekwencje powstania styczniowego (ukaz likwidujący zakony rzymskokatolickie) sprawiły, że mienie zakonów przeszło na własność państwa i diecezji, a bracia i siostry zostali deportowani lub przeniesieni do innych klasztorów w Polsce. Dopiero w XX wieku mogli powrócić do miasta.

Spis treści

[RozwińZwiń]

DominikanieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dominikanie to zakon kaznodziejski, który żyje zgodnie z ideałami Ewangelii. Ponadto, aby dobrze służyć wiernym, zakonnicy wielką uwagę przykładają do starannego wykształcenia. W klasztorze modlą się i studiują prawdy wiary, aby dzielić się nimi w pracy duszpasterskiej. Tak zakłada intelektualny charyzmat zakonu dominikańskiego, który przyczynił się do zgromadzenia obszernego księgozbioru.
Do Lublina zakonnicy przybyli prawdopodobnie około 1253 roku, a od 1277 roku wspólnota zdobyła rangę konwentu. Od około 1420 roku w kościele lubelskim znajdowały się relikwie Drzewa Krzyża Świętego, aż do 1991 roku, kiedy nastąpiła ich kradzież.
Dominikanie byli także uczestnikami ważnych wydarzeń w dziejach Rzeczypospolitej. Po podpisaniu unii polsko-litewskiej w 1569 roku w kościele konwentualnym odbyło się nabożeństwo dziękczynne. W drugiej połowie XVI wieku kościół konwentualny stał się, obok Jasnej Góry i Kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, jednym z ważniejszych sanktuariów Rzeczypospolitej.
Po powstaniu styczniowym władze carskie postanowiły całkowicie zlikwidować wszelkie formy rzymskokatolickiego życia zakonnego. Dominikanie powrócili do Lublina po I wojnie światowej i włączyli się w tworzenie Uniwersytetu Lubelskiego. W 1938 roku powrócili do klasztoru na ulicę Złotą 9, a w 1967 roku papież Paweł VI nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.

BrygidkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Brygidki działają na rzecz zjednoczenia wszystkich wierzących, w myśl ekumenicznych zasad Soboru Watykańskiego II. W tym celu ofiarowują Bogu swoje życie, modlitwy i dzieła pokutne. Czynią to w czterech intencjach. Najkrócej mówiąc modlą się: za przywrócenie pełnej jedności podzielonych w wierze, pokonanie podziałów między chrześcijanami, ewangelizację oraz za kapłanów.
Do Lublina przybyły w 1426 roku. Fundacja klasztoru miała być dziękczynieniem króla Jagiełły za zwycięstwo pod Grunwaldem. Klasztor nie mógł powstać jednak na polu bitwy, toteż król wybrał miasto, które sobie szczególnie upodobał. Aż do XVI wieku istniały dwie gałęzie zakonu św. Brygidy: bracia brygidzi i siostry brygidki. Podczas soboru trydenckiego dokonano kasaty męskiej gałęzi zakonu. Ostatni brygidzi zniknęli z Lublina dopiero w 1595 roku na polecenie króla Zygmunta III Wazy.
Klasztor lubelski stał się także domem macierzystym dla wielu klasztorów brygidkowskich na wschodzie kraju: we Lwowie, Wilnie, Brześciu, Grodnie, Łucku, Samborze i Sokalu.
Ostateczna kasata zakonu nastąpiła w 1818 roku. Do pozostałych przy życiu brygidek dołączono wizytki.

BernardyniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bernardyni to jedna z trzech gałęzi Zakonu Braci Mniejszych, założonego przez św. Franciszka z Asyżu. Ich oficjalna nazwa to Bracia Mniejsi Obserwanci, co oznacza tych, którzy pragną bez żadnych zmian zachować (obserwa) wskazania Reguły św. Franciszka. Swą popularną nazwę wywodzą od św. Bernarda ze Sieny; najpierw nazywano ich braciami od św. Bernarda, potem zaś w skrócie – bernardynami. Obecnie zakon posiada 27 placówek w Polsce i 9 na Ukrainie.
Zakonnicy mieli za zadanie głosić Ewangelię najbiedniejszym. Stąd ich przedmiejskie położenie. Do jej głoszenia używali najprostszego języka w przeciwieństwie do górnolotnej sztuki kaznodziejskiej dominikanów. Do głoszenia kazań używali gestykulacji, a nawet dokonywali aktów strzelistych, wprowadzając słuchających w modlitewne skupienie. Wobec kryzysu kaznodziejstwa dominikańskiego w XVI-wiecznym Lublinie, to właśnie bernardyni ściągali rzesze wiernych do swojego kościoła.
W 1864 roku dokonano podziału majątku pobernardyńskiego, który otrzymała kuria lubelska. W kościele zorganizowano funkcjonującą po dziś dzień parafię diecezjalną.
W 1989 roku biskup ordynariusz Bolesław Pylak wyraził zgodę na założenie domu zakonnego, a w 1991 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kaplicy. Pięć lat później rozpoczęto budowę nowego – murowanego – klasztoru i kościoła pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego.

BernardynkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze domy franciszkanek obserwantek (bernardynek) zaczęły powstawać w Krakowie bezpośrednio po naukach św. Jana Kapistrana.
Pierwszy lubelski dom bernardynek uległ spaleniu. Fundacja dokonana w 1617 roku była przeznaczona dla sióstr ze zreformowanego zakonu bernardynek. Pierwszych sześć sióstr przybyło do Lublina z klasztoru świętej Agnieszki z Krakowa.
Po soborze trydenckim zakonnice zostały zmuszone do całkowitego wyrzeczenia się posiadanych majątków rodzinnych oraz prowadzenia jakichkolwiek placówek edukacyjnych. Charakter zakonu był kontemplacyjny – zamknięto je za klauzurową kratą.
W związku z ukazem carskim z 1864 roku kościół klasztorny bernardynek przeszedł w ręce diecezji lubelskiej.

Franciszkanie konwentualniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do Lublina przybyli na początku XVII wieku. Dzięki działalności pierwszego gwardiana klasztoru lubelskiego, ojca Ambrożego Wierusza, postawiono drewnianą świątynię pod wezwaniem świętego Wawrzyńca Męczennika. Dzięki pomocy donatorów i w latach 70. i 80. XVII wieku wzniesiono murowany kościół, który został konsekrowany w 1682 roku.

Od początku zakonnicy prowadzili ożywioną działalność duszpasterską: założyli Arcybractwo Paska świętego Franciszka (1622 rok) i Archikonfraternię Męki Pańskiej (1626 rok).

Na początku XVIII wieku klasztor lubelski zaczął upadać, co miało związek z najazdami Szwedów, a także konkurencyjną działalnością innych klasztorów, np. bernardynów, reformatów, kapucynów, bernardynek. Budynek klasztorny został sprzedany i powstał w nim szpital wojskowy i magazyny. Później istniała tam fabryka sukna, a następnie mydła i świec. Dopiero dzięki darowiźnie nawróconego Żyda, Tobiasza vel Wajsberga, klasztor wrócił w 1927 roku na własność Kościoła  (księży salezjanów).
 

BonifratrzyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bonifratrzy posługują chorym, ubogim, cierpiącym i opuszczonym, jak nakazuje charyzmat zakonu. Prowadzą m.in. szpitale, domy opieki, apteki, poradnie ziołolecznictwa, jadłodajnie i ośrodki pomocy środowiskowej. Oprócz ślubów czystości, ubóstwa i posłuszeństwa składają ślub szpitalnictwa (troski o chorych).
Konwent w Lublinie powstał dzięki pomocy biskupa Mikołaja Świrskiego. Wykupił on grunt na przedmieściu krakowskim i tam kazał pobudować kościół, klasztor oraz szpital. Budowa klasztoru i kościoła pw. Bożego Ciała trwała do 1653 roku. 7 marca 1654 roku uroczyście wprowadzono bonifratrów. Pierwszy kościół wraz z zabudowaniami klasztornymi był drewniany. W latach 20. XVIII wieku wykazano opłakany stan drewnianego kościoła podpieranego palami, grożący w każdej chwili zawaleniem. Przeor warszawski, który wizytował konwent, nakazał budowę świątyni murowanej, a dla szybszego jej wzniesienia uruchomiono w pobliżu cegielnię.
W wyniku represji popowstaniowych kościół, którym się opiekowali, przejęła diecezja, a szpital św. Jana Bożego został oddany w opiekę siostrom szarytkom.

Franciszkanie reformaciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Reformaci to zakon z rodziny franciszkańskiej powstały wewnątrz zakonu bernardynów jako odpowiedź na szerzącą się w Europie reformację. W Polsce zakonnicy pojawili się na początku XVII wieku, zaś do Lublina przybyli w 1660 roku. W ciągu kilkunastu lat wybudowano kościół świętego Kazimierza na dzisiejszej ulicy Bernardyńskiej, którego wystrój musiał być bardzo skromny, zgodnie ze statutami reformackimi.

Reformaci byli zobowiązani do głoszenia kazań. Otrzymywali za nie jałmużnę, toteż chętnie uprawiali kaznodziejstwo, zwłaszcza wśród uboższych warstw społecznych Lublina.

Kasata klasztoru lubelskiego nastąpiła dosyć niespodziewanie. W 1818 roku po serii kazań reformackich w kościele świętego Ducha i kolegiacie lubelskiej namiestnik Królestwa Polskiego – generał Józef Zajączek – wydał zarządzenie o likwidacji lubelskiego klasztoru reformatów.

Trynitarze bosiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszych trynitarzy sprowadzono do Lublina z Warszawy w czerwcu 1703 roku. Zezwolenie na budowę kościoła wydane w 1718 roku długo pozostawało jedynie na papierze. Dzięki pomocy dobrodzieja, Michała Łosia, rozpoczęto ją w 1752 roku, jednak nigdy jej nie ukończono. Pod koniec lat 70. XVIII wieku trynitarze podjęli działania w celu uzyskania pozwolenia na zajęcie dawnego kompleksu klasztornego jezuitów. Przejęcie majątku pojezuickiego nastąpiło we wrześniu i październiku 1781 roku.

Jednak wobec problemów finansowych oraz twardej polityki austriackich władz zaborczych, trynitarze byli bezsilni. Ich sytuacja finansowa pogarszała się z każdym rokiem. Pod koniec 1799 roku ich sytuacja była beznadziejna. Na początku XIX wieku nakazano wizytację dawnego kolegium, która stwierdziła obecność trzech zakonników w klasztorze. W 1814 roku podjęto decyzję o przeniesieniu trynitarzy do klasztoru bonifratrów, a trzy lata później ostatni zakonnicy wyjechali do swojego klasztoru w Warszawie.

KapucyniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kapucyni jedna z trzech (obok bernardynów i franciszkanów) gałęzi Zakonu Braci Mniejszych, założonego przez św. Franciszka z Asyżu.
Dziś kapucyni są obecni w 104 krajach na całym świecie. W Polsce dzielą się na dwie prowincje: krakowską i warszawską. Zasłynęli jako kaznodzieje, misjonarze i spowiednicy. W Polsce pojawili się w 1681 roku, dzięki Janowi III Sobieskiemu, który ufundował im klasztor w Warszawie. Najbardziej znanymi kapucynami są: św. Ojciec Pio, św. Leopold Mandić i bł. Honorat Koźmiński.
Pierwsza, nieudana fundacja kościoła i klasztoru w Lublinie miała miejsce około 1710 roku. Nie zgodziły się na to władze generalne zakonu. Druga fundacja – udana – stała się dziełem księcia Pawła Karola Sanguszki, marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego, i jego żony Anny Marii z Lubomirskich.
Zakonnicy wspierali ubogich, upodabniając się do osób, którym pomagali. Podobnie jak bernardyni, prowadzili ewangelizację wśród najbiedniejszych warstw społecznych i więźniów. Konwent lubelski prowadził ponadto studium filozoficzno-teologiczne. Lubelscy kapucyni pełnili także rolę „zakładu pokutnego”. Do konwentu przyjmowano tzw. emerytów, czyli osoby duchowne, wobec których udowodnione było życie niemoralne. Oprócz tego kapucyni urządzali rekolekcje oraz udzielali wiernym sakramentu pokuty.
Za pomoc powstańcom styczniowym zakon podlegał kasacie. Kapucyni wrócili do swej siedziby w 1919 roku. Po wybuchu II wojny światowej hitlerowcy aresztowali zakonników, osadzając ich początkowo na Zamku Lubelskim, a następnie wywożąc do obozu w Sachsenhausen, stamtąd zaś do Dachau. Po zakończeniu wojny zakonnicy wrócili do klasztoru.

WizytkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wizytki, czyli Zakon Sióstr Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny został założony w 1610 roku. Jego głównym zadaniem było opiekowanie się „pannami upadłymi” oraz edukacja dziewcząt.
Domem macierzystym dla wspólnoty lubelskiej był klasztor wizytek krakowskich. Akt fundacyjny wystawiono w 1723 roku. Dziewięć lat później doszło do wielkiego pożaru nowego klasztoru. Ponieważ budynki były drewniane, pożar szybko się rozprzestrzenił i doprowadził do śmierci wielu sióstr i pensjonariuszek. Doszczętnie zniszczone zabudowania nie nadawały się do zamieszkania. Pomocy wizytkom udzieliły brygidki. Dzięki pomocy donatorów siostry powróciły do swojego klasztoru dwa lata później.
Ze względu na chęć zagospodarowania klasztoru wizytkowskiego przez władze Księstwa siostry zostały przeniesione do budynków klasztornych pozostałych po karmelitankach bosych na ulicę Świętoduską w 1810 roku. Brak możliwości wypełniania klauzury spowodował, że przełożona rozpoczęła starania o przeniesienie sióstr do klasztoru pobrygidkowskiego. Nastąpiło to w 1836 roku.
W wypadku wspólnoty lubelskiej właściwa kasata po powstaniu styczniowym nie odbyła się. Zakonnice otrzymały świecką kuratorkę prawosławną. Dla młodszych sióstr przewidziano rolę założenia nowego zgromadzenia poza granicami państw zaborczych. Dzięki temu lubelski klasztor wizytek stał się domem macierzystym dla sióstr w Himmelstuhr w Królestwie Hannoweru. Po zjednoczeniu Niemiec siostry z nowej fundacji przeniosły się do Roselands w Wielkiej Brytanii. Przeważnie starsze siostry pozostawione w Lublinie żyły w klasztorze pobrygidkowskim jeszcze kilkanaście lat. W 1882 roku pozostałe siedem wizytek lubelskich przeniesiono do klasztoru warszawskiego.

SzarytkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szarytki to popularna nazwa Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. Zgodnie z intencją założycieli – św. Wincentego à Paulo i św. Ludwiki de Marillac – siostry pełniły posługę wśród potrzebujących: chorych, ubogich, dzieci. Pracowały także wśród rannych żołnierzy i na polach walki. Dziś są obecne w 91 krajach świata.
W 1730 roku Jadwiga Niemyska ustanowiła dla sióstr fundację. Otrzymały one na własność kamienicę przy ulicy Złotej oraz przejęły w opiekę szpital św. Łazarza na Podwalu. W 1826 roku dokonano przeniesienia szarytek do kościoła i klasztoru pozostałego po kasacji zgromadzenia karmelitanek bosych przy dzisiejszej ulicy Staszica. W nowych pomieszczeniach zorganizowano szpital św. Wincentego à Paulo.
Szarytki od początku posługiwały w lubelskich szpitalach: Szpitalu św. Józefa, Szpitalu im. Dzieciątka Jezus oraz Szpitalu św. Jana Bożego. Pomagały biednym oraz sierotom. W 1933 roku otworzyły szwalnię, gdzie zatrudnione były kobiety w trudnej sytuacji materialnej. W tym domu wydawano także ponad dwieście gorących posiłków dziennie dla biednych z miasta. Ponadto siostry pomagały w funkcjonowaniu domów dziecka.
W latach 50. siostry miłosierdzia zniknęły całkowicie z sal szpitalnych. W 1952 roku władze nakazały zorganizowanie ośrodka wychowawczego dla czterdziestu dziewcząt niepełnosprawnych umysłowo. Ponadto w domu w Krężnicy Jarej siostry zorganizowały akademik KUL.
Obecnie pracują jako siostry parafialne. Odwiedzają chorych w ich domach, organizują punkty pomocy materialnej dla ubogich, pracują jako katechetki i zakrystianki. Siostry prowadzą także dwie świetlice przy parafii archikatedralnej dla mieszkańców Starego Miasta, jak również opiekują się kościołem pw. Niepokalanego Poczęcia NMP.

SalezjanieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Salezjanie to potoczna nazwa Towarzystwa Salezjańskiego, założonego w 1859 roku przez księdza Jana Bosko. Było ono kontynuacją jego pracy z dziećmi i młodzieżą. Do dziś zakonnicy zajmują się pracą z młodymi ludźmi: prowadzą świetlice, oratoria, domy poprawcze, a także wyjeżdżają na misje.
Pierwsze próby zorganizowania placówki salezjańskiej w Lublinie datuje się na rok 1922. Fundacja przy kościele świętej Agnieszki nie doszła jednak do skutku. W 1927 roku Tadeusz Weisberg zrzekł się na rzecz salezjanów ruin dawnego kościoła i klasztoru pofranciszkańskiego. Pierwszym organizatorem nowej placówki został ksiądz Józef Strauch z Krakowa.
Mimo trudnych warunków pracy na początku lat 30. XX wieku, salezjanie niemalże natychmiast rozpoczęli działania, do których byli przeznaczeni – pracę z trudną młodzieżą z przedmieść, z młodzieżą opuszczoną i z rodzin mających problemy socjalne i emocjonalne. Ponadto zakonnicy byli aktywnymi kaznodziejami w okolicznych parafiach, a także prowadzili katechizację w szkołach.
W 1940 roku Niemcy eksmitowali księży z ich budynków, zajmując je na potrzeby wojska. Po 1952 roku zakazano salezjanom prowadzenia lekcji religii w szkołach, zaplombowano salę teatralną i zabroniono wystawiania jakichkolwiek sztuk o tematyce religijnej oraz nasyłano różnego rodzaju kontrole na istniejącą jeszcze bursę. W latach 70. mieszkańcy osiedla Kalinowszczyzna wraz z księdzem Ferdynandem Baranowskim wobec opieszałości i niechęci władz postanowili zdjąć plomby założone na pustych pomieszczeniach, sali teatralnej i oratorium. W odzyskanych pomieszczeniach umieszczono świetlicę środowiskową dla młodzieży, oratorium ponownie mogło pełnić dawną swą rolę, a księża nie musieli dłużej udzielać lekcji religii w wąskim, ciemnym korytarzu lub we własnych pokojach. Mimo gróźb władz, nie doszło do ponownego siłowego zajęcia budynku. Mimo protestu władz miejskich, w 1976 roku biskup Bolesław Pylak, erygował Duszpasterstwo Samodzielne pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. Za kolejnych dyrektorów placówki salezjańskiej oraz proboszczów parafii nastąpiło rozwinięcie działalności duszpasterskiej na grunt akademicki.

 

Opracowała Łucja Oś

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Źródła internetowe:

Historia domu zakonnego w Lublinie... [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.sdb.lublin.pl/art,4,historia_domu_zakonnego.html> [data dostępu: 15.04.2011].

Historia kościoła... [online]. Dostępny w Internecie: <http://pobrygidkowski.kuria.lublin.pl/historia.php> [data dostępu: 15.04.2011].

Historia zgromadzenia... [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.szarytki.pl/swiat.html> [data dostępu 15.04.2011].

W. Kapeć, Historia Bazyliki i Klasztoru [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.lublin.dominikanie.pl/dziedzictwo_historia.html> [data dostępu 15.04.2011].

Kościół i klasztor... [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.kapucyni-lublin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=61&Itemid=152> [data dostępu: 15.04.2011].

Krótka historia Zakonu Trójcy Przenajświętszej na terenie Polski (1685–1907) [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.trynitarze.pl/nowa_strona/index.php?option=com_content&view=article&id=14&Itemid=12> [data dostępu: 15.04.2011].

Lublin... [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.bernardyni.pl/klasztory/lublin0> [data dostępu: 15.04.2011].

Z. Molęda, Jubileuszowe dziękczynienie szarytek w Lublinie, "Niedziela" 2002, nr 10 [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.niedziela.pl/artykul_w_niedzieli.php?doc=nd200210&nr=34> [data dostępu: 15.04.2011].

R. Stachowiak, Prezentacje: Franciszkanie w Lublinie [online, ostatnia aktualizacja: 04.02.2010 17:05:01]. Dostępny w Internecie: <http://www.franciszkanie.pl/news.php?id=4411&tp=klasztory&page=1> [data dostępu: 15.04.2011].

 J. Śmierciak, Krótka historia bernardynów w Lublinie [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.lublin.bernardyni.pl/historia.html> [data dostępu: 15.04.2011].

Zakon Najświętszego Zbawiciela... [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.brygidki.pl/o_zgromadzeniu.html> [data dostępu: 15.04.2011].

Powiązane artykuły

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Wideo

Słowa kluczowe