Wiedza ludowa i magia na Lubelszczyźnie
Spis treści
[Zwiń]Charakterystyczną cechą wiedzy ludowej był fakt, iż rzeczywistość zewnętrzna w świadomości mieszkańców wsi to nierozerwalnie z sobą powiązane zjawiska świata naturalnego oraz spraw nadprzyrodzonych. Wierzenia, religia , wiedza o świecie, przesądy, zabobony czy gusła współistniejące obok siebie powodowały, że wiedza ludowa zawierała w sobie zarówno elementy racjonalne, jak i irracjonalne. J.S. Bystroń stwierdził: „od wierzeń w świat ponadnaturalny przechodzimy do wyobrażeń o świecie, o naturze martwej i żywej, wreszcie o człowieku”. Całość ta tworzyła tzw. system naturalistyczno-religijny.
Główną ideę systemu stanowiło przekonanie, że kosmos jest silnie zintegrowanym „żywym organizmem”, którego naturalną częścią są ludzie. Inne składniki tej wspólnoty – ciała niebieskie, zjawiska atmosferyczne, żywioły, ziemia, itd. – ulegały mniejszej lub większej antropomorfizacji, zostały obdarzane życiem i świadomością. Rośliny, zwierzęta, przedmioty nieożywione (np. kamienie), a także pola, łąki, rzeki podlegały indywidualizacji; czasem miały własne imiona lub nazwy i osobowości. To ożywienie przyrody było podstawą bezpośrednich związków ludzi z własnym otoczeniem, a jednocześnie tworzyło poczucie różnorakich zależności między wszystkimi składnikami kosmosu. Solidarność owa miała na celu podtrzymanie życia, dlatego przyroda w sposób aktywny zainteresowana była pomyślnością człowieka: słońce dawało ciepło, ziemia i rośliny – plony, rzeki – wodę. Zwierzęta, ptaki, owady (przede wszystkim pszczoły) zaopatrywały go w pożywienie i surowce, strzegły domostwa, informowały o mających nastąpić wydarzeniach i zjawiskach (zwiastowały nieszczęście i szczęście, pogodę, śmierć), samą swą obecnością przynosiły powodzenie i oddalały zło.
Między ludźmi a pozostałymi składnikami świata działała zasada wzajemności do ut des. Przyroda „oczekiwała” od ludzi respektowania określonych reguł wynikających z faktu uczestniczenia przez nich w naturalnej wspólnocie. Zwierzęta, rośliny, ziemia odczuwały wdzięczność za dobre traktowanie, opiekę, rzetelną pracę i odwzajemniały się wierną służbą, obfitym wzrostem i dużym urodzajem.
W bezpośrednim związku z ożywieniem przyrody pozostawał szereg działań interpretowanych jako kult poszczególnych zjawisk czy obiektów naturalnych, np. księżyca, słońca, ognia. Tak więc naturalistyczna wizja świata miała charakter magiczny. Magia i religia były ze sobą silnie powiązane. Każde działanie religijne zawierało moment skuteczności magicznej, a formuły zaklęć nierzadko przybierały charakter modlitwy. Ludowy obraz świata z boskim porządkiem, preferował działania magiczne już przez sam fakt, że ludzie będący jego elementem zobowiązani byli dostosować się do jego reguł. Dlatego magiczny charakter miały nie tylko czynności skierowane przeciwko diabelskiemu antyświatowi, których celem było zabezpieczenie i ochrona wszelkich dziedzin życia, lecz także rytuały religijne.
Ugruntowana na obserwacji i wielowiekowym doświadczeniu, wiedza ludowa zawierała prócz własnego dorobku ludności wiejskiej, także pewne treści wiedzy oficjalnej, docierające na wieś za pośrednictwem różnego rodzaju druków (kalendarze, herbarze) czy poprzez kontakty pozalokalne; wpływ także miała działalność szeregu instytucji: kościoła, dworu, szkoły, itp.
Do klasycznych działów wiedzy ludowej zaliczano:
- kosmogonię, czyli wizję stworzenia świata
- astronomię zajmującą się ruchem i opisem ciał niebieskich (sferyczna i gwiezdna)
- meteorologię
- wiedzę przyrodniczą o świecie roślin i zwierząt
- umiejętności matematyczne (miary, wagi, itp.)
- medycynę
oprac. Agnieszka Ławicka
Literatura
Adamowski J., Zamawiania, odczyniania, modlitewki, „Twórczość Ludowa” 1993, nr 1-2, s. 76-81.
Bartmiński J. (red.), Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja, „Etnolingwistyka” 1989, nr 2, s. 95-149.
Berwiński R., Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowych, Poznań 1862.
Biały Z., Ludowa wiedza o drzewach i drewnie w niektórych regionach Polski, „Etnografia Polska” 1959, s. 372-400.
Gładyszowa M., Wiedza ludowa o gwiazdach, Wrocław 1960.
Kolbuszowski Z., Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu, „Lud” 1895, t. 1, s. 168-178, 197-207.
Kopernicki I., O wyobrażeniach lekarskich i przyrodniczych oraz o wierzeniach naszego ludu o świecie roślinnym, Lwów 1876.
Niebrzegowska S., Na krawędzi Ziemi są rzeki wielkie, co zamykają świat, „Twórczość Ludowa” 1999, nr 1, s. 12-15.
Niebrzegowska S., Pośrodku nieba jest droga, czyli obraz Drogi Mlecznej w polskiej kulturze ludowej, „Twórczość Ludowa” 1999, nr 2, s. 9-11.