Upadek muru berlińskiego i zjednoczenie Niemiec (1989)
Demokratyczne przemiany w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz upadek Związku Radzieckiego pozwoliły obywatelom NRD upomnieć się o swoje prawa. Obalenie reżimu Socjalistycznej Partii Jedności, najbardziej bodaj represyjnego systemu w całym bloku sowieckim, pozwoliło na otwarcie granic i zburzenie muru berlińskiego, który przez kilkadziesiąt lat dzielił Niemcy i stał się symbolem zimnej wojny. Kolejnym krokiem stało się zjednoczenie Niemiec, które nastąpiło za przyzwoleniem światowych mocarstw, a następnie trudna integracja zacofanej postkomunistycznej części wschodniej z bogatym i rozwiniętym zachodem kraju.
Spis treści
[Zwiń]- Podział Niemiec na NRD i RFN
- Sytuacja wewnętrzna NRD w latach 1949–1961
- Budowa muru berlińskiego
- Rządy Socjalistycznej Partii Jedności w latach 70. i 80.
- Masowe demonstracje i „rewolucja trabantów”
- Przesilenie polityczne i koniec rządów Ericha Honeckera
- Zburzenie muru berlińskiego
- Pierwsze wolne wybory
- Zjednoczenie Niemiec
- Literatura
Podział Niemiec na NRD i RFN
Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. W 1949 roku pierwsze trzy strefy połączono, tworząc Republikę Federalną Niemiec, którą objęto planem Marshalla. Sowieci natomiast, chcąc nadal kontrolować swoją część, ustanowili Niemiecką Republikę Demokratyczną. Berlin, stolica państwa, również został podzielony; jego zachodnia część znalazła się na terenie RFN, wschodnia zaś w NRD.
Sytuacja wewnętrzna NRD w latach 1949–1961
W kraju wschodnioniemieckim, gdzie rządziła Socjalistyczna Partia Jedności (SED), pluralizm polityczny stał się fikcją; wszelkie partie satelickie i organizacje społeczne były pod kontrolą SED. W 1952 roku nastąpiło nasilenie stalinizacji państwa, które przejawiało się w zaostrzeniu walki klasowej, kolektywizacji wsi (zakończonej dopiero w latach 1958–1960) oraz rozbudowie przemysłu zbrojeniowego kosztem obniżenia produkcji towarów pierwszej potrzeby. Budżet państwa był ponadto obciążony utrzymaniem bardzo licznej policji ludowej, będącej de facto częścią armii.
Te wszystkie czynniki już w 1953 roku doprowadziły do poważnego kryzysu. W czerwcu tego roku miało miejsce powstanie robotnicze w większości miast NRD, które zostało jednak szybko stłumione przez stacjonującą na miejscu armię radziecką.
Budowa muru berlińskiego
Wielkim problemem władz NRD był exodus ludności, która przedostawała się do Berlina Zachodniego i RFN. Szacuje się, że w latach 1949–1961 kraj opuściło ok. 2,2 mln osób.
Żeby zapobiec temu zjawisku, w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku zamknięto granicę zachodnią i wzniesiono mur berliński (o długości 47 km). Szybko stał się on symbolem podziału Europy i izolacji bloku komunistycznego.
Rządy Socjalistycznej Partii Jedności w latach 70. i 80.
SED stała się w latach 70. i 80. najbardziej dogmatyczną partią komunistyczną w całym obozie sowieckim. Obywatele wschodnich Niemiec, oddzieleni murem, inwigilowani przez wszechobecną policję polityczną (Stasi), w zasadzie nie mieli możliwości organizowania jakiejkolwiek opozycji.
Dopiero dzięki liberalizacji życia społeczno-politycznego w ZSRR w okresie rządów Gorbaczowa (pieriestrojka, głasnost) w NRD pojawiły się pierwsze pokojowe demonstracje. Początkowo skutecznie tłumione przez siły bezpieczeństwa, od połowy 1987 roku powróciły ze zwielokrotnioną siłą.
Masowe demonstracje i „rewolucja trabantów”
Mimo podejmowanych przez władze prób ograniczania informacji o przełomowych wydarzeniach w ZSRR i innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, powszechny dostęp do stacji telewizyjnych i radiowych nadających z RFN zaspokajał potrzeby obywateli w tym zakresie. Sfałszowanie przez komunistów wyborów komunalnych w maju 1989 roku (98,85 proc. „za”), stało się pretekstem do zorganizowania działań opozycji, głównie w Lipsku. W czerwcu kierownictwo partii, na czele z Erichem Honeckerem, oficjalnie poparło (jako jedyne państwo na świecie!) działania władz ChRL, które krwawo rozprawiły się z pokojową manifestacją studentów na placu Tian'anmen w Pekinie. Wywołało to gwałtowny sprzeciw obywateli i spowodowało silną falę protestów. Kolejnym bodźcem stały się wydarzenia w Polsce oraz na Węgrzech. Zdesperowani Niemcy przedostawali się do Polski, Czech i na Węgry, gdzie porzucając swe samochody, okupowali ambasady RFN w oczekiwaniu na zapewnienie im wyjazdu do Niemiec Zachodnich i azylu politycznego. 11 września 1989 roku władze Węgier zdecydowały się na otwarcie dla nich granicy z Austrią; wówczas wyemigrowało z NRD ok. 13 tys. obywateli. Zjawisko to określa się mianem „rewolucji trabantów”.
Przesilenie polityczne i koniec rządów Ericha Honeckera
Równocześnie od września odbywały się cotygodniowe masowe protesty w Lipsku, który stał się główną siedzibą opozycji. W dniach 6 i 7 października Honecker, lekceważąc nastroje społeczne, zorganizował huczne obchody 40-lecia NRD, w których wziął udział Michaił Gorbaczow. Przywódca ZSRR dał mu do zrozumienia, że konieczne są radykalne reformy. Tymczasem nasilały się demonstracje. W Lipsku i Berlinie Wschodnim doszło do zamieszek z policją. Władze NRD tracąc kontrolę nad sytuacją, szykowały się do wprowadzenia stanu wojennego. Planowano aresztowania dziesiątek tysięcy aktywnych opozycjonistów, dla których przygotowano specjalne obozy internowania. Władze postanowiły jednak ustąpić, gdy sytuacja stała się naprawdę groźna. 18 października 1989 roku Honecker został zwolniony z funkcji przewodniczącego partii, a na jego miejsce powołano Egona Krenza, który próbował poprzez pewne gesty załagodzić nastroje społeczne. Za cenę amnestii dla aresztowanych demonstrantów, ułatwień w podróżowaniu, a nawet obietnicy kar dla „najaktywniejszych” funkcjonariuszy Stasi, próbował on utrzymać dotychczasową pozycję SED.
Zburzenie muru berlińskiego
Czwartego czerwca 1989 roku odbyła się w Berlinie pierwsza legalna manifestacja opozycji, w której wzięło udział ok. miliona osób. Domagano się wolnych wyborów, wolności słowa i swobody podróżowania. 9 listopada władze zdecydowały się na otwarcie granicy z RFN. Powszechny entuzjazm wśród mieszkańców wywołany tym wydarzeniem doprowadził do spontanicznego wyburzenia muru berlińskiego. 13 listopada premierem NRD został Hans Modrow (dotychczasowy szef SED w Lipsku), człowiek cieszący się względnym zaufaniem i autorytetem; tym samym stał się on faktycznym przywódcą państwa. 3 grudnia Egon Krenz zrzekł się funkcji sekretarza generalnego Partii Jedności.
Pierwsze wolne wybory
W styczniu 1990 roku, podczas obrad Okrągłego Stołu, ustalono termin wolnych wyborów do parlamentu na dzień 18 marca. W głosowaniu wzięło udział aż 93,5 proc. uprawnionych do głosowania. Zwyciężył Sojusz na rzecz Niemiec (48,05 proc.), na drugim miejscu SPD (21,88 proc.), na trzecim PDS (16,4 proc.). Bardzo słaby wynik osiągnęła natomiast rodzima NRD-owska opozycja, która odegrała dużą rolę w wydarzeniach 1989 roku – Bundis '90 (zaledwie 2,91 proc.). Wyborcy poparli projekt szybkiego i bezbolesnego zjednoczenia Niemiec, który mógł im zagwarantować jedynie szef rządu RFN, Helmut Kohl.
Zjednoczenie Niemiec
Dwudziestego ósmego listopada 1989 roku kanclerz przedstawił w Bundestagu plan zjednoczenia Niemiec. 22 grudnia Kohl i Modrow przeszli razem przez Bramę Brandenburską. Mimo wstępnych zapowiedzi i gestów władz, w styczniu 1990 roku demonstranci z NRD, domagający się zjednoczenia Niemiec, zdemolowali siedzibę Stasi. Społeczeństwo żądało niezwłocznego przyłączenia NRD do Republiki Federalnej, chcąc jak najszybszego dopływu zachodniej pomocy materialnej.
Rozpoczął się trudny proces zjednoczeniowy. Kohl wziął na siebie zadanie przekonania głowy innych państw do idei reunifikacji. 2 lutego minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard Szewardnadze wstępnie poparł dążenia Niemców, a 10 i 11 lutego niemiecki przywódca prowadził pierwsze rozmowy w tej sprawie z Gorbaczowem. 18 maja 1990 roku przedstawiciele RFN i NRD podpisali dwustronny układ o unii walutowej, gospodarczej i socjalnej, który wszedł w życie 1 lipca tego roku. 5 maja rozpoczęła się konferencja „2+4”. W jej ramach 12 września w Moskwie podpisano układ regulujący kwestię zjednoczenia Niemiec; określił on granice państwa i ostatecznie zniósł prerogatywy i obowiązki czterech mocarstw wobec Niemiec i Berlina. Zjednoczenie stało się faktem. Teraz Niemcy czekał długi i mozolny proces faktycznego połączenia struktur rozwiniętego Zachodu z zacofanym Wschodem.
Literatura
- Bielawski P., Lazarowicz R., Dziwny rok 1989, Warszawa 1995.
- Patek A., Rydel J., Węc J.J. [red.], Najnowsza historia świata, Kraków 2003.
- Polska 1986–89. Koniec systemu [materiały z konferencji], Warszawa 2002.
- Wegs J.R., Ladrech R., Europa po 1945 roku. Zarys historii, Warszawa 1989.