Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ulica Kowalska w Lublinie – historia ulicy

Droga komunikacyjna biegnąca u podnóża wzgórza staromiejskiego, prowadząca ze Śródmieścia obok Zamku na Kalinowszczyznę. Przed II wojną światową ulica Kowalska łączyła się z ulicą Szeroką.

Szyld ulicy Kowalskiej w Lublinie
Szyld ulicy Kowalskiej w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nazwa ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwa ulica Kowalska pojawia się w miejscu dzisiejszej Kowalskiej w XVIII wieku. Wcześniej nazwę tę nosiła dzisiejsza ulica Zielona.

Arkusz 41 planu Wielkiego Miasta Lublina z 1928 roku.
Arkusz 41 planu Wielkiego Miasta Lublina z 1928 roku. (Autor: Autor nieznany)

Kalendarium ulicy KowalskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przed 1838 – rozpoczęcie budowy kamienicy przy ulic Kowalskiej 15;

1845 – rozpoczęcie budowy kamienicy przy ulicy Kowalskiej 11;

1848 – budowa kamienicy przy ulicy Kowalskiej 17;

1860 – rozpoczęcie budowy kamienicy przy ulicy Kowalskiej 9;

1870 – rozpoczęcie budowy kamienicy przy ulicy Kowalskiej 3;

1874 – budowa schodów łączących ulicę Kowalską i plac Rybny, potem Zaułek Hartwigów;

1874 – rozpoczęcie budowy kamienicy przy ulicy Kowalskiej 5;

marzec 1941 – zbudowanie na skrzyżowaniu ulic Kowalskiej i Lubartowskiej bramy prowadzącej do getta;

1954 – prace remontowe na ulicy Kowalskiej związane z budową placu Zebrań Ludowych (obecnie plac Zamkowy) i porządkowaniem Starego Miasta.

Historia ulicy KowalskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Kowalska to droga komunikacyjna biegnąca u podnóża wzgórza staromiejskiego, prowadząca ze Śródmieścia obok Zamku na Kalinowszczyznę. Przed II wojną światową ulica Kowalska łączyła się z ulicą Szeroką. Dziś łączy ulicę Lubartowską z placem Zamkowym. Zabudowa prawej strony ulicy (idąc od skrzyżowania z Lubartowską) powstawała od drugiej połowy XIX wieku w powiązaniu z trasą dawnych murów obronnych. Lewa strona ulicy była zabudowana częściowo już w XVIII wieku.

W okresie II wojny światowej, na skrzyżowaniu ulicy Kowalskiej i Lubartowskiej znajdowała się główna brama prowadząca do getta. Tutaj, w marcu i kwietniu 1942 roku, odbywały się selekcje mieszkańców getta.

Ulica Kowalska wraz z zachowanym kwartałem kamienic znajdujących się przy ulicach Fumańskiej, Cyruliczej i Lubartowskiej to jedyne zachowane do dziś pozostałości przedwojennej dzielnicy żydowskiej.

Z „Katalogu zasobów kulturowych miasta Lublina”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kowalska 2

dom, murowany, 2 połowa XIX wieku, dobudowa oficyny 1907.

Kowalska 3

dom, murowany, 1870–1871.

Kowalska 4

zespół domu:

a. dom, murowany, początek XIX wieku.

b. dom, nr 4a, murowany, XVIII/XIX wieku.

c. dom, nr 4b, murowany, XVIII/XIX wieku.

Kowalska 5

dom z oficyną boczną, murowany, 1874–1879, arch. Ludwik Meyzner, kilkakrotnie remontowany, w tym w latach 1980–1990, arch. Maria Wenzel.

Kowalska 7

dom z oficyną boczną, murowany, około 1870, remont po 1948 roku.

Kowalska 9

dom, murowany, 1860, remont w 1937 i 1954 roku.

Kowalska 11

dom, murowany, około 1845, remont w 1966 roku.

Kowalska 13

dom, murowany, 1841–1843, remont 1954 i 1967 roku.

Kowalska 15

dom, murowany, przed 1838, rozbudowany i przebudowany w 1937, zniszczony w 1944 roku, restaurowany w latach 1952–1954.

Kowalska 17

Zespół domu, ul. Grodzka nr 36:

a. dom, murowany, XVIII wiek, przebudowa: 1862 rok i koniec XIX wieku, zniszczony w 1939 roku, odbudowany w latach 1952–1954, remont w latach 1968–1969,

b. dom, ul. Kowalska nr 17, murowany, 1848–1858 (dobudowany do domu nr 36), przebudowany na przełomie XIX i XX wieku, remontowany w 1954 roku.

Kowalska 19

dom, murowany w latach 1752–1758, rozbudowany w 4 ćwierci XIX wieku, przebudowany przed 1939 rokiem.

Obiekty na ulicy KowalskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z liniami fortyfikacyjnymi przebiegającymi wzdłuż jednej z pierzei ulicy Kowalskiej związane są dwie baszty: Katowska i Okrągła. Baszta Katowska znajdowała się powyżej zabudowań kamienicy przy Kowalskiej 5. Miała kształt kwadratu i była kryta dachem namiotowym. Obok znajdował się dom zamieszkały przez kata. Baszta Okrągła znajdowała się powyżej wlotu w Lubartowską, dziś pozostałości tej baszty są widoczne na posesji kamienicy przy Lubartowskiej 25. Baszta miała kształt koła, dwie kondygnacje i była przystosowana do użycia w niej broni ciężkiej. W 1798 roku podjęto decyzję o rozbiórce baszty ponieważ ustytułowanie na skraju skarpy powodowało osunięcia się ziemi spod fundamentów.

Mniej więcej w miejscu, gdzie dziś jest Zaułek Hartwigów, kiedyś była zlokalizowana Cloaca Maxima czyli otwarty kanał odpływowy zbierający wody opadowe i nieczystości z terenu Starego Miasta. W związku z częstymi awariami kanału w 1835 roku kanał został zamieniony na kanał podziemny. W 1874 roku zbudowano ponad nim schody, które istnieją do dziś. W 2004 roku schody zostały nazwane Zaułkiem Hartwigów, na cześć jednej z rodzin lubelskich.

Pod adresem Kowalska 14, w domu dra Jakuba Cynberga, przed I wojną światową została założona pierwsza w Lublinie prywatna bożnica. Mieściła się przy niej szkółka świecka, w której nauczano nowoczesnego języka hebrajskiego. Tu też spotykali się pierwsi założyciele ruchu syjonistycznego w Lublinie. W kamienicy przy ulicy Kowalskiej 11 podczas II wojny światowej mieszkał wraz rodzicami Henio Żytomirski.

Przed II wojną światową na zbiegu ulicy Kowalskiej i Szerokiej znajdowała się studnia. Dostarczała ona wodę mieszkańcom tej części miasta. Prawdopodobnie wyglądała podobnie jak studzienka znajdująca się dziś na placu manewrowym dworca PKS.

Ulica Kowalska w przewodnikach po LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Kowalska jest wzmiankowana w kilku przewodnikach po Lublinie. Ich autorzy poświęcają jej uwagę głównie w kontekście dzielnicy żydowskiej.

Zenon Sierpiński w przewodniku Obraz miasta Lublina z 1839 roku:

Lublin pod względem położenia na dwa miasta podzielić można, właściwe stare miasto rynek i główniejsze ulice mieszczące, rozlega się na płaszczyźnie niezbyt wysokich gór w samym prawie środku położonych; drugie miasto dolne, czyli żydowskie, gdzie Podzamcze, ulica Szeroka, Kowalska, Ruska, Czechówka dolna, Kazimierz.

Na rzece Czechówce wzdłuż ulicy Nadstawnej i Kowalskiej znajdował się wielki staw, który dopiero przed kilkudziesiąt laty spuszczono – łąki też na wschód i południe przegrodzone były groblami – tu w porze wiosennej tyle wody wzbierało, iż na niej drzewo, zboże i inne produkta aż do Wieprza.

13. 14. Pałace Umienieckich i Wrońskiego przy ulicy Królewskiej oraz Kiepsa na ulicy Kowalskiej, właściwie są tylko staremi kamienicami.

Maria Ronikierowa w Ilustrowanym przewodniku po Lublinie z 1901 roku wymienia ulicę Kowalską jako jedną z ulic dzielnicy żydowskiej w kontekście pożaru miasta Lublina w 1719 roku:

Ogień wybuchł dnia 2 czerwca przy ulicy Kowalskiej, poza obrębem murów miejskich, gnany wiatrem przeniósł się do środka miasta i na przedmieścia; spaliły się ulice: Grodzka, Złota, Rybna, na Krakowskiem Przedmieściu, Zielona, całe Podzamcze; przerażenie i trwoga ogarnęły mieszkańców.

Majer Bałaban Bałaban w przewodniku Żydowskie miasto w Lublinie z 1931 roku poświęca więcej uwagi jednej z kamienic – przy ulicy Kowalskiej 17. Opis uzupełniony jest ryciną autorstwa Karla Richarda Henkera.

Od strony ulicy Kowalskiej stoi wielki magazyn, który składa się z głównej, trzypiętrowej budowli z frontonem i dwóch niższych skrzydeł. Pochodzi on prawdopodobnie z XVII wieku (ul. Kowalska 17).

WspomnieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obraz ulicy Kowalskiej z okresu dwudziestolecia międzywojennego w swoich wspomnieniach przywołują Jochewed Flumenker oraz Marian Milsztajn.

IkonografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze przedstawienie ulicy Kowalskiej znajduje się na rycinie Adama Lerue z Albumu Lubelskie. W 1917 roku powstał rysunek Karla Richarda Henkera do przewodnika Żydowskie miasto Lublinie Majera Bałabana. W okresie dwudziestolecia międzywojennego dokumentację fotograficzną domów przy ulicy Kowalskiej wykonał Stefan Kiełsznia. W kolekcji kolorowych zdjęć z lubelskiego getta autorstwa Maxa Kirnbergera również jest kilka ujęć ulicy Kowalskiej. Zaułek był często fotografowany przez Edwarda Hartwiga, zarówno przed II wojną światową, jak również po jej zakończeniu, szczególnie w 1954 roku.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gawarecki, H., Gawdzik C, Ulicami Lublina, Lublin 1976.

Katalog Zasobów Kulturowych Miasta Lublina, oprac. M. Stasiak, Lublin 1999.

Kuwałek R., Wysok W., Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001

Nowak B., Lublin. Przewodnik, Lublin 2000.

Wyszkowski M., Denys M., Lublin i okolice. Przewodnik, Lublin 2000.

Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo lubelskie, red. I. Kochanowska, Warszawa 1995.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe