Trybunał Główny Koronny
Rok 1578 zaznaczył się w dziejach Polski wydarzeniem dużej wagi – powstał sąd najwyższej instancji, zwany Trybunałem Koronnym, Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni. Pełnił on funkcję sądu odwoławczego od wszelkich sądów szlacheckich, a także sądu sejmowego i królewskiego.
Spis treści
[Zwiń]Kalendarium
1578 – utworzenie Trybunału Koronnego
1581 – utworzenie Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego z siedzibą w Wilnie
1589 – poszerzenie kompetencji Trybunału Koronnego na Ukrainę
1794 – ostatnia sesja trybunału
Lublin trybunalski
Trybunał był sądem złożonym z deputatów wybieranych na sejmikach wojewódzkich szlacheckich. Na siedzibę sądów trybunalskich wyznaczono Piotrków i Lublin. W Piotrkowie sądzono sprawy z terenu Wielkopolski i Mazowsza, tj. z województw: poznańskiego, kaliskiego, sieradzkiego, łęczyckiego, brzeskiego, inowrocławskiego, mazowieckiego, płockiego, rawskiego, oraz z ziemi wieluńskiej i dobrzyńskiej. W Lublinie orzekano sprawy z województw małopolskich: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, podolskiego, podlaskiego, wołyńskiego, bełskiego, lubelskiego, a w latach następnych: z kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego.
Trybunał działał przez cały rok, rozpoczynając kadencję w jesieni w Piotrkowie a kończąc w Lublinie. W 1581 roku dla Litwy utworzono trybunał pod nazwą Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego z siedzibą w Wilnie. W trybunale rozpatrywano sprawy cywilne rozsądzane w sądach ziemskich, grodzkich, podkomorskich, komisarskich i wiecowych, sprawy karne według kompetencji sądów grodzkich, a także sprawy starostów i urzędników grodzkich winnych naruszenia prawa przy wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości. W kompetencji sądów królewskich, tj. zadwornego i sejmowego, pozostały sprawy dóbr ziemskich królewskich, miast królewskich oraz skarbu.
Sesja lubelska trybunału rozpoczynała się tuż po Świętach Wielkanocnych. Zjeżdżali na nią wszyscy deputaci. Trwała aż do wyczerpania spraw, które w danym roku znalazły się na wokandzie sądowej. Z czasem spraw przybywało i Trybunał Lubelski obradował coraz dłużej. Od 1669 roku sędziowie przebywali w Lublinie od Wielkiej Nocy aż do Bożego Narodzenia.
Na siedzibę trybunału został wyznaczony ratusz lubelski, był to bowiem budynek najbardziej w mieście okazały i dzięki swemu położenia w rynku szczególnie odpowiedni. Na czas trwania obrad trybunalskich rajcy przenosili się do jednej z kamienic, a następnie do tzw. Małego Ratuszka przy ulicy Archidiakońskiej 5.
Organizacja trybunału
Sprawiedliwość w trybunale wymierzali sędziowie wybierani corocznie na sejmikach szlacheckich. Obradom przewodniczył marszałek, wybierany spośród sędziów, deputatów, przeważnie z kręgów magnaterii. Otwarcie sesji obchodzono bardzo hucznie. Towarzyszyły mu zawsze uroczyste wjazdy sędziów i magnatów, przyjęcia oraz bale.
Prace kancelaryjne spełniali urzędnicy ziemscy lubelscy. Wypisy wyroków sądowych z ksiąg trybunalskich pieczętowano pieczęciami województwa lubelskiego. W pierwszych latach działania trybunału była to pieczęć z napisem: Sigillum terrae Lublinensis, szybko jednak trybunał uzyskał własną pieczęć. Godłem jej był nadal jeleń gotowy do skoku, jednak w otoku znajdował się inny napis: Sigillum Indiciorum Generalium Tribunalis Regni Lublinensis. Dalsza zmiana pieczęci nastąpiła dopiero w II połowie XVIII wieku; miejsce jelenia w środku pieczęci zajęło godło państwa – orzeł.
Ostatnia sesja trybunału odbyła się w 1794 roku. Ponad dwuwiekowe funkcjonowanie lubelskiego sądu najwyższego znacznie przyczyniło się do rozwoju miasta.
Trybunał a miasto
Znalazły się jednak i niedogodności związane z istnieniem w mieście trybunału. Prowadzone w ratuszu obrady sparaliżowały normalne działanie władz miejskich Lublina, zmuszonych niejednokrotnie na czas odbywanych sądów szlacheckich przenosić się do prywatnych mieszkań burmistrza czy wójta. Kolejnym problemem stawały się kwatery dla deputatów. Zważywszy, że było ich około czterdziestu, a każdy przyjeżdżał w licznym otoczeniu pachołków i sług, całość tworzyła pokaźną liczbę przybyszów, którym miasto corocznie przez pół roku musiało dać mieszkanie. Na niebezpieczeństwo były narażone domy w rynku, siłą niemal zajęte przez deputatów na mieszkania.
Legendy trybunalskie
Literatura
Myśliński K., Czasy walki o samorząd [w:] Dobrzański J., Mazurkiewicz J. [red.], Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, Lublin 1965.
Riabinin J., Materiały do historii miasta Lublina 1317–1792, Lublin 1938.
Witkowski W., Lublin Trybunalski [w:] Witusik A.A., Radzik T. [red.], Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.
