Transformacja w Bułgarii
Bułgarska transformacja przebiegała w specyficzny sposób. Ważnym czynnikiem, który wpłynął na zmianę sytuacji politycznej tego kraju były demonstracje dyskryminowanej mniejszości tureckiej. Dużą rolę w zmianie systemu odegrali też komuniści z reformatorskiego skrzydła Bułgarskiej Partii Komunistycznej. Opozycja, której nie udało się stworzyć jednolitego programu, skupiała się początkowo wokół ruchów ekologicznych oraz w mniejszym stopniu związków zawodowych. Charakterystyczny dla Bułgarii okazał się fakt, że w wyborach demokratycznych do parlamentu zwyciężyli komuniści. Ich rządy skończyły się dopiero po aferze zakończonej dymisją prezydenta i ustąpieniu rządu.
Spis treści
[Zwiń]Polityka wewnętrzna Todora Żiwkowa
Od 1954 roku sekretarzem generalnym KC Bułgarskiej Partii Komunistycznej był Todor Żiwkow, zagorzały stalinista, najdłużej utrzymujący się przy władzy komunistyczny przywódca w Europie. Za jego rządów kraj cieszył się sławą najwierniejszego sojusznika ZSRR. W zasadzie aż do 1988 roku w społeczeństwie bułgarskim infiltrowanym przez służby specjalne nie było miejsca na jakąkolwiek zorganizowaną siłę opozycyjną. Pierwsze wyzwanie dla władzy pojawiło nie ze strony właściwej opozycji politycznej, ale od powstających w latach 1987–1988 ruchów na rzecz głasnosti i pieriestrojki, skupionych na prawach człowieka i ekologii, inspirowanych w pewnym stopniu na zachodnich organizacjach „zielonych”. Niezależny związek zawodowy „Podkriepa” (wsparcie, pomoc), założony dopiero 24 lutego 1989 roku, był bułgarskim odpowiednikiem polskiej „Solidarności”. Jego przewodniczącym został lekarz Konstantin Trenczew. W marcu 1989 roku założono stowarzyszenie „Ekogłasnost”, ruch ekologiczny, który rok później został przekształcony w partię polityczną. Powstawały także organizacje na rzecz obrony dyskryminowanej mniejszości tureckiej. Ta ostatnia grupa stanowiła poważny czynnik destabilizujący sytuację wewnętrzną kraju.
Protesty mniejszości tureckiej. Exodus Turków bułgarskich
W maju 1989 roku odbywały się pokojowe manifestacje Turków bułgarskich. Spotkały się one z bezwzględną reakcją władz. Dwudziestego maja naprzeciw demonstrantom wysłano wojsko wsparte czołgami. Zginęło ok. 30 osób. Władze, nie radząc sobie z sytuacją, zezwoliły bułgarskim Turkom na opuszczenie kraju. Najaktywniejszych działaczy tej mniejszości deportowano na siłę. Do sierpnia 1989 roku kraj opuściło ok. 300 tys. osób. Poziom niezadowolenia społeczeństwa stale jednak rósł. Kierownictwo partyjne wciąż podejmowało próby spacyfikowania opozycji, m.in poprzez dekret Rady Państwa „o mobilizacji cywilnej w czasie pokoju” oraz aresztowanie sygnatariuszy „listu 121 intelektualistów”, będącego protestem przeciw prześladowaniu mniejszości tureckiej.
„Ekoforum” i pierwsza legalna demonstracja
W dniach 21 października–3 listopada 1989 roku w Sofii odbyła się Międzynarodowa Konferencja Ekologiczna KBWE „Ekoforum”. Podczas obrad ekolodzy bułgarscy organizowali wiece, na których wysuwano też hasła polityczne. Mimo początkowych represji i aresztowań władze w końcu ustąpiły. W ostatni dzień konferencji, 3 listopada, świeżo utworzona bułgarska sekcja Komitetu Helsińskiego, zorganizowała w Sofii pierwszą legalną manifestację, w której uczestniczyło 8 tys. osób.
Obalenie Żiwkowa
Niedługo później rozegrały się ważne wydarzenia na szczytach władzy, w pewnym sensie decydujące o dalszym losie Bułgarii. Przez cały okres swych rządów Żiwkow nierzadko napotykał na opór ze strony swoich kolegów partyjnych, zarówno ze skrzydła reformistycznego, jak i stalinowskiego. Aby usunąć zagrożenie, często dokonywał przetasowań w kierownictwie, przez co osłabiał ewentualnych konkurentów. Tymczasem właśnie reformatorzy partyjni, wspierani przez sowieckich dygnitarzy, stali się największym zagrożeniem dla sekretarza generalnego. W znacznej mierze wynikało to z narastającej niechęci Gorbaczowa w stosunku do Żiwkowa, mimo publicznie zapewnianej „braterskiej przyjaźni”. Na czele opozycji w łonie Biura Politycznego stanął minister spraw zagranicznych Petar Mladenow. Dziesiątego listopada 1989 roku w wyniku wewnątrzpartyjnego zamachu stanu obalono bułgarskiego przywódcę, a wszystko odbyło się bardzo sprawnie i po cichu. Według oficjalnej wersji podał się on do dymisji. Nowym sekretarzem generalnym KC BPK został Mladenow, a całą odpowiedzialność za dotychczasowy kryzys zrzucono na Żiwkowa i jego ekipę.
Polityka Petara Mladenowa
Nowe kierownictwo, mimo zapowiedzi dialogu, nie kwapiło się jednak do przeprowadzania reform. Skupiło się natomiast na ostrej krytyce opozycji w mediach, co wywołało kolejne wystąpienia aktywizujących się sił opozycyjnych. W dniach 10–15 grudnia odbyły się masowe manifestacje z udziałem kilkudziesięciu tysięcy osób, domagające się radykalnych reform gospodarczych i zniesienia monopolu partii. Nowa władza nie zdecydowała się jednak na użycie siły przeciw demonstrantom, lecz zapowiedziała negocjacje przy Okrągłym Stole, w wyniku których miał nastąpić podział władzy.
Okrągły Stół
Rozmowy Okrągłego Stołu rozpoczęły się 16 stycznia 1990 roku i trwały do 15 maja. W rozmowach uczestniczyły po stronie rządowej Bułgarska Partia Komunistyczna, Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (BZNS) oraz związki twórcze, po stronie opozycji zaś Związek Sił Demokratycznych, partia polityczna będąca koalicją mniejszych partii i stowarzyszeń. Udziału w obradach przy Okrągłym Stole odmówili przedstawiciele radykalnej prawicy, przeciwni jakimkolwiek kontaktom z komunistami.
Podstawowe ustalenia dotyczyły terminu wyborów, pozostawienia zapisu w konstytucji o „socjalistycznym charakterze państwa” oraz ustanowienia autonomii kulturalnej dla mniejszości tureckiej. Trzydziestego marca, zgodnie z decyzją Okrągłego Stołu, na prezydenta wybrano Petara Mladenowa.
Wybory parlamentarne i rządy postkomunistów
Ósmego czerwca 1990 roku w wyborach parlamentarnych zwyciężyła Bułgarska Partia Socjalistyczna (kontynuacja partii komunistycznej), jako że wyborcy przestraszyli się zapowiadanej przez opozycję „terapii wstrząsowej” w gospodarce i braku jednolitego programu politycznego. Premierem został Andriej Łukanow. Skompromitowany prezydent 6 lipca 1990 roku podał się do dymisji, a rząd Łukanowa, atakowany zarówno przez radykalne skrzydło partii, jak i przez opozycję poszedł w jego ślady 29 listopada. Ten dzień jest uważany za upadek komunizmu w Bułgarii. Nowym prezydentem został Żeliu Żelew ze Związku Sił Demokratycznych, a na czele nowego rządu stanął niezależny polityk Dymitr Popow.
Literatura
- Baiew J., Przemiany polityczne w Europie Środkowej a przejście Bułgarii do systemu demokracji pluralistycznej, [w:] Polska 1986–89. Koniec systemu [materiały z konferencji], Warszawa 2002.
- Bielawski P., Lazarowicz R., Dziwny rok 1989, Warszawa 1995.
- Patek A., Rydel J., Węc J.J. [red.], Najnowsza historia świata, Kraków 2003.
- Wegs J.R., Ladrech R., Europa po 1945 roku. Zarys historii, Warszawa 1989.