Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Szlomo Herszenhorn (1888–1953)

Lekarz dermatolog, działacz społeczny, polityk partii Bund, a następnie członek Komitetu Centralnego Bundu, publicysta lubelskiego organu prasowego partii „Lubliner Sztyme”, członek rady Szpitala Żydowskiego przy ul. Lubartowskiej, prezes zarządu lubelskiego oddziału Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ) i członek prezydium krajowego TOZ, radny i wiceprezes Rady Miejskiej w Lublinie, delegat Rady Miejskiej w Komitecie Rozbudowy Lublina, przewodniczący Komisji Opieki Społecznej przy Radzie Miejskiej, inicjator Stowarzyszenia „Kultur-Liga”, wykładowca Uniwersytetu Ludowego, członek zarządu Kasy Pożyczek Bezprocentowych, członek zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, po wojnie kierownik Samodzielnego Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN, członek i wiceprzewodniczący prezydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, członek Komitetu Ziomków Lubelskich, przewodniczący Rady Nadzorczej Banku dla Produktywizacji Żydów, członek Plenum Żydowskiego Komitetu Ziomkostw Lubelskich, członek komitetu wydawniczego Księgi Pamięci Lublina, publicysta „Biuletynu Żydowskiej Agencji Prasowej”.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Młodość i edukacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Urodził się 23 maja 1888 roku w zamożnej rodzinie chasydzkiej w Lublinie. Był synem Jakuba, lubelskiego drukarza, oraz Nechumy z domu Libow, pochodzącej z Berdyczowa, późniejszej współwłaścicielki drukarni przy ul. Bernardyńskiej 20. W dzieciństwie otrzymał zarówno edukację religijną w lubelskich chederach, jak i świecką od prywatnych nauczycieli. Uczęszczał do Lubelskiego Gimnazjum Męskiego. Będąc uczniem gimnazjum, zaangażował się w działalność partii socjalistycznej Bund1. Jego mentorami zostali Sara Szweber i Nachum Chanin. Do działalności agitacyjnej wykorzystywał należącą do matki oficynę, w której drukował bundowskie odezwy2. W 1904 roku groziło mu za to aresztowanie, w związku z czym musiał opuścić Lublin. Wyjechał do Puław, gdzie podjął naukę w tamtejszym gimnazjum. Edukację kontynuował na uniwersytecie w Pradze, gdzie w 1918 roku uzyskał tytuł doktora medycyny. Specjalizował się w zakresie dermatologii.

Działalność społeczna i polityczna w przedwojennym LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po powrocie do Lublina w 1920 roku rozpoczął pracę w żydowskiej przychodni zdrowia oraz szpitalu św. Józefa przy ul. Radziwiłłowskiej 13, a następnie w Szpitalu Żydowskim przy ul. Lubartowskiej 81. W tym ostatnim zasiadał w radzie szpitala. Prowadził także przydomowy, prywatny gabinet przy ul. Peowiaków 8, gdzie leczył choroby skórne i weneryczne3. Pełnił bezpłatnie funkcję lekarza szkolnego w gimnazjum Róży Szperowej przy ul. Zamojskiej 12. W latach 1926–1939 był członkiem oraz prezesem zarządu lubelskiego oddziału Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ) mającego swoją siedzibę przy ul. Górnej 4, gdzie czuwał nad poprawą zdrowia ubogiej ludności żydowskiej4. W ramach TOZ-u organizował półkolonie dla dzieci z niezamożnych rodzin żydowskich i sprawował bezpłatną opiekę nad zdrowiem uczestników. Ze względu na swoją bezinteresowną i idealistyczną chęć niesienia pomocy oraz bezpłatną opiekę nad ubogimi nazywany był „Judymem” lub „Korczakiem z Lublina”5.

Brał aktywny udział w życiu politycznym, kulturalnym i społecznym Lublina. Uczestniczył z ramienia Prezydium Rady Miejskiej w uroczystości położenia kamienia węgielnego pod pierwszą żydowską spółdzielnię mieszkaniową „Spółdom”, powstałą w 1928 roku przy ul. Probostwo 19. Był inicjatorem Stowarzyszenia „Kultur-Liga”, przy którym pomógł w stworzeniu klubu prasy zagranicznej oraz biblioteki i czytelni z książkami, pismami w języku żydowskim, polskim i hebrajskim. Zasiadał w zarządzie Kasy Pożyczek Bezprocentowych6. Organizował wykłady o higienie w żydowskim Uniwersytecie Ludowym7 oraz wykłady otwarte8. Herszenhorn był również autorem artykułów w „Lubliner Sztyme” oraz wydawanym w Nowym Jorku przez stowarzyszenie Żydów pochodzących z Lublina czasopiśmie „Der Lubliner”9.

Równolegle zajmował się działalnością polityczną, szybko awansował w strukturach socjalistycznej żydowskiej partii Bund. Od 1926 roku wchodził w skład jej komitetu miejscowego. Pierwszego maja 1926 roku, podczas pochodu, Herszenhorn został pobity przez członków „Straży Narodowej”10. Rok później został wybrany do Rady Miasta, gdzie piastował urząd radnego aż do 1939 roku. W latach 1927–1939 piastował godność wiceprezesa Rady Miejskiej11. Od 1927 roku był stałym delegatem Rady w Komitecie Rozbudowy Lublina, a rok później został przewodniczącym Komisji Opieki Społecznej. Od 1936 roku był członkiem Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, pozostając w zdecydowanej opozycji wobec frakcji ortodoksyjnej12. W 1937 roku został wybrany na członka krajowego prezydium TOZ13. W 1938 i 1939 roku Herszenhorn działał w Prezydium Lubelskiego Komitetu Pomocy Żydowskim Uchodźcom z Niemiec z likwidowanego obozu dla Żydów-obywateli polskich14. Lublin miał wówczas przyjąć 35 osób, po czym zwiększono tę liczbę do 45. Dzięki zaangażowaniu Herszenhorna udało się umieścić wszystkich uchodźców w prywatnych domach15 oraz zorganizować dla nich akcję zbierania pieniędzy, która już na początku stycznia 1939 roku przyniosła kwotę 20 tysięcy złotych16.

Wyjazd do ZSRR i aresztowanieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jesienią 1939 roku wyjechał do ZSRR. Na Kresach i Litwie współpracował z Jointem (The American Jewish Joint Distribution Committee) i ORT (Organizacja Rozwoju Twórczości Przemysłowej Rzemieślniczej i Rolniczej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce), a następnie, po inwazji niemieckiej na Związek Radziecki, przeniósł się do Czelabińska17. Pełnił tam funkcję kierownika punktu medycznego. Aresztowany podczas akcji czystek wśród bundowców, przesiedział 10 miesięcy w sowieckim więzieniu18. Zwolniony w 1943 roku, wstąpił do I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki i wrócił do Lublina w lipcu 1944 roku w stopniu podpułkownika lekarza.

Działalność lubelska po wojnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Decyzją Edwarda Osóbki-Morawskiego został powołany na kierownika Samodzielnego Referatu do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN, działającego od 8 sierpnia 1944 roku. W listopadzie tego roku wszedł do prezydium tworzonego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, gdzie pełnił funkcję wiceprzewodniczącego i odpowiadał za Referat Opieki nad Dzieckiem19. Działał na rzecz odbudowy struktur Bundu i był członkiem Komitetu Centralnego Bundu.

Wyjechał z Lublina do Warszawy w lutym 1945 roku, jednak utrzymywał kontakty z miastem i działał w Komitecie Ziomków Lubelskich, który od lutego 1947 roku działał w Warszawie.

Herszenhorn był również przewodniczącym Rady Nadzorczej Banku dla Produktywizacji Żydów (BPŻ). Po wojnie nadal współpracował z TOZ i ORT. W 1947 roku wziął udział w konferencji ziomkostw lubelskich we Wrocławiu, gdzie został wybrany do Plenum Żydowskiego Komitetu Ziomkostw Lubelskich20. Mimo przeprowadzki do Warszawy został członkiem komitetu wydawniczego Księgi Pamięci Lublina, nad którą pracował do sierpnia 1948 roku21.

Był autorem dwóch artykułów zamieszczonych w Dos buch fun Lublin (jid. Księga [Pamięci] Lublina, Paryż 1952): o historii lubelskiego Bundu Der Bund in Lublin fun 1916 biz 1939 (jid. Bund w Lublinie w latach 1916–1939) oraz wspomnieniowego Zichrojnes fun di jugnt-jorn (jid. Wspomnienia z młodych lat)22.

Działalność w Izraelu i AustraliiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na wieść o wybuchu pierwszej wojny izraelsko-arabskiej chciał wyjechać i brać udział w walkach jako lekarz wojskowy, ale nie wypuszczono go z Polski23. W tym samym roku przedostał się przez granicę czeską, zaopatrzony w truciznę, którą zamierzał zażyć w przypadku pojmania przez Służby Bezpieczeństwa. Przybył do Izraela, gdzie aktywnie działał przy tworzeniu domu starców.

Po roku opuścił Izrael i wyjechał do Melbourne, gdzie angażował się w życie społeczne, polityczne i kulturalne. Organizował tam ośrodek zdrowia dla emigrantów żydowskich oraz był członkiem redakcji gazety „Unzer Gedank” (jid. „Nasza Myśl”). Był dwukrotnie żonaty (1914 i ?). Ze związku z pierwszą żoną Chają (Anną) Fajgą Śpiewak miał syna Daniela urodzonego w 1919 roku, który zginął prawdopodobnie podczas likwidacji getta na Majdanie Tatarskim. Z drugiego małżeństwa z Leą24 (siostrą pierwszej żony) nie miał dzieci25. Zmarł w Melbourne 2 stycznia 1953 roku po ciężkiej chorobie.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

APL, Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie, Księga urodzeń, małżeństw i zgonów, sygn. 1753/0/2/111, 1888, s. 461, nr 158.
Archiwum American Jewish Joint Distribution Committee, Beneficiaries of JDC’s Free Parcel Service in the Soviet Union, 1943–1945, www.jdc.org [dostęp: 2.06.2016].
dr Szlomo Herszenhorn, „Lebns Fragn”, luty 1953, nr 22.
Kaszyński T., Z pierwszego posiedzenia nowej Rady Miejskiej w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, 16 lipca 1927, nr 193.
Kopciowski A., Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. Kopciowski A., Lublin 2011.
Kopciowski A., Wos hert zich in der prowinc. Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat”, Lublin 2015.
„Lubliner Sztyme”, 7 grudnia 1934, nr 49.
„Lubliner Tugblat”, 11 września 1936, nr 213; 4 stycznia 1939, nr 4; 1 lutego 1939, nr 28; 26 lipca 1939, nr 172.
Marczuk J., Herszenhorn Szloma, [w:] Słownik Biograficzny Miasta Lublina, Radzik T., Witusik A., Ziółko J., t. 3, Lublin 2009.
Ogólnopolski zjazd „TOZU”, „Nasz Przegląd”, 29 listopada 1937, nr 339.
Wajs S., Żydzi w Lublinie w przededniu II wojny światowej, Archiwum Symchy Wajsa z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, teczka nr 19.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 110.
  2. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 111.
  3. Wróć do odniesienia A. Kopciowski; Obwieszczenie Zarządu Gminy Wyznaniowej w Lublinie, „Lubliner Tugblat”, 11 września 1936, nr 213, s. 4–5.
  4. Wróć do odniesienia Ogólnopolski zjazd „TOZU”, „Nasz Przegląd”, 29 listopada 1937, nr 339, s. 4; Afisz TOZ z Zamościa informujący o wiecu z udziałem dr. Herszenhorna, Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IK 2f, www.polona.pl [dostęp 20.05.2016].
  5. Wróć do odniesienia S. Wajs, Żydzi w Lublinie w przededniu II wojny światowej, Archiwum Symchy Wajsa z zasobów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, teczka nr 19, s. 7.
  6. Wróć do odniesienia Życie żydowskie w świetle „Lubliner Tugblat”, przeł. A. Kopciowski, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011, s. 270.
  7. Wróć do odniesienia Życie żydowskie w świetle „Lubliner Tugblat”, przeł. A. Kopciowski, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011, s. 253, 270, 273.
  8. Wróć do odniesienia „Lubliner Sztyme”, 7 grudnia 1934, nr 49, s. 1.
  9. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Wos hert zich in der prowinc. Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik „Lubliner Tugblat”, Lublin 2015, s. 68; por. „Lubliner Sztyme”, 7 grudnia 1934, nr 49, s. 1.
  10. Wróć do odniesienia T. Kaszyński, Z pierwszego posiedzenia nowej Rady Miejskiej w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, 16 lipca 1927, nr 193, s. 2; por. dr Szlomo Herszenhorn, „Lebns Fragn”, luty 1953, nr 22, s. 15.
  11. Wróć do odniesienia J. Marczuk, Herszenhorn Szloma, [w:] Słownik Biograficzny Miasta Lublina, T. Radzik, A. Witusik, J. Ziółko, t. 3, Lublin 2009, s. 119.
  12. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 111.
  13. Wróć do odniesienia Ogólnopolski zjazd „TOZU”, „Nasz Przegląd”, 29 listopada 1937, nr 339, s. 4.
  14. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, 1 lutego 1939, nr 28, s. 1.
  15. Wróć do odniesienia Lublin wet ojfnemen 45 plejtim, „Lubliner Tugblat”, 26 lipca 1939, nr 172, s. 3.
  16. Wróć do odniesienia Lublin hot szojn gezamelt 20 tojzend zlotes far di plejtim, „Lubliner Tugblat”, 4 stycznia 1939, nr 4, s. 3.
  17. Wróć do odniesienia Por. lista beneficjentów pomocy JOINT 1943–1945, www.jdc.org, [dostęp 2.06.2016].
  18. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 112.
  19. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 28 i 112.
  20. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 51.
  21. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 74, 81.
  22. Wróć do odniesienia por. S. Herszenhorn, Der Bund in Lublin fun 1916 biz 1939, [w:] Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952; S. Herszenhorn, Zichrojnes fun di jugnt-jorn, tamże; por. S. Herszenhorn, Wspomnienia z młodych lat, przeł. A. Kopciowski, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 153–158.
  23. Wróć do odniesienia por. dr Szlomo Herszenhorn, „Lebns Fragn”, luty 1953, nr 22, s. 15.
  24. Wróć do odniesienia por. Archiwum JOINT, http://names.jdc.org/search-detail.php?id=259544, www.jdc.org, [dostęp: 2.06.2016].
  25. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi lubelscy i ich księga pamięci, [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, wstęp, wybór i oprac. A. Kopciowski, Lublin 2011, s. 112.