Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Szlak Żydów z Europy do Jerozolimy przez Lublin w XV i XVI wieku

W książce podróżniczej Sebalda Rietera von Kornburga (1479) można odnaleźć opis szlaku prowadzącego z Zachodniej Europy do Jerozolimy. Trasę tę pokonywali Żydzi, aby uchronić się od narastających prześladowań a także ze względów religijnych, by osiąść w Ziemi Izraela.

Pośród różnych wariantów trasy znajduje się również taki, który prowadził przez Lublin.

Szlak Żydów z Europy do Jerozolimy przez Lublin w XV i XVI wieku
Składana mapa Jerozolimy z 1475 roku, dołączona do rękopisu Sebalda Rietera von Kornburg.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Erec IsraelBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XIV i XV w. europejscy Żydzi spotykali się z coraz ostrzejszymi prześladowaniami, a fala antyżydowskich pogromów przetaczała się przez kolejne miasta i państwa. Punktem kulminacyjnym narastających restrykcji był edykt z Alhambry z 1492 roku nakazujący wypędzenie Żydów z Królestwa Hiszpanii. Szacuje się, że tylko z tego terenu wygnano kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Uciekinierzy emigrowali początkowo do Afryki Północnej i Europy południowo-wschodniej, jednak niepewna sytuacja prawna Żydów w tych regionach przyśpieszała indywidualne oraz grupowe plany dalszej wędrówki. Część z tych osób zdecydowała osiedlić się w Ziemi Izraela – Erec Israel.

Określenie Erec Israel jest terminem biblijnym, który odnosił się zarówno do ziem zajmowanych przez Izraelitów, jak i do Królestwa Północnego. Idea Ziemi Izraela zakłada traktowanie jej jako Ziemi Obiecanej, którą Bóg ofiarował praojcu Abrahamowi i narodowi wybranemu oraz jako spełnienie części umowy Boga ze swoim ludem. Miłość i przywiązanie do Erec Israel znalazło swoje odzwierciedlenie w Talmudzie, liturgii oraz w samym prawie żydowskim. Według tych źródeł to właśnie w Ziemi Izraela było możliwe dokładniejsze, niż gdziekolwiek indziej, wypełnianie nakazów Tory. Wątek zamieszkania w Erec Israel podejmowali również ówcześni kabaliści i mistycy, którzy uważali, że przyśpieszy to pojawienie się Mesjasza. Wszystkie te religijne, mesjanistyczne i społeczne czynniki spowodowały, że nie brakowało chętnych do osiedlenia się w głównych miastach regionu – Safed (osady w Górnej, Zachodniej i Dolnej Galilei) i Jerozolimie, a także w południowej części kraju, w Hebronie i Gazie.

Trudności fizyczne związane z podróżą przez niemal całą Europę do Ziemi Izraela nie stanowiły jedynej przeszkody z jaką zmagali się żydowscy imigranci. Po zamieszkaniu na nowych terenach często popadali oni w konflikt z miejscową ludnością, która podejrzliwie patrzyła na nieznanych im przybyszów, oceniając ich jako potencjalnych rywali o pracę i wypracowany wcześniej status społeczny oraz jako przedstawicieli innej kultury i mentalności. Imigranci reprezentowali w tym czasie elitę żydowskiego społeczeństwa, zajmując w swoich wcześniejszych gminach szanowane stanowiska, często dysponując dużym bogactwem. Spowodowało to, że nowo przybyli mieszkańcy często próbowali narzucić istniejącej już lokalnej strukturze swój styl życia.

Mimo tych konfliktów widzimy jednak indywidualne osoby oraz całe grupy, które w wyniku prześladowań oraz kolejnych wypędzeni z europejskich miast, zdecydowały się na przełomie XV i XVI wieku na długą wędrówkę do Ziemi Obiecanej.

Szlaki morskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi kierujący się w stronę Ziemi Izraela mieli do wyboru kilka tras – drogę morską, od wybrzeży Włoch, zwłaszcza Wenecji, Neapolu i Palermo, przez porty Półwyspu Peloponeskiego lub Wysp Egejskich do Aleksandrii, Tyru, Bejrutu, Trypolisu, Akki lub Jaffy albo drogę lądową z Europy Zachodniej przez Turcję i Syrię.

W XV wieku droga morska do Erec Israel, wybierana wcześniej w pierwszej kolejności, stała się dosyć niebezpieczna. Było to związane z pewnym „morskim porozumieniem”, o którym Izaak Sarfati, niemiecki rabin, który osiedlił się w Imperium Otomańskim w XV wieku, w jednym ze swoich listów z Turcji do żydowskiej wspólnoty w Niemczech napisał:

Usłyszałem, jak od ponad dziesięciu lat nasi bracia z diaspory w Aszkenazie i we Włoszech [zostali dotknięci] sporem z kapłanami i mnichami, którzy gardzą imieniem Boga nad Syjonem (…) W nadziei na odwrócenie sytuacji ... [mnisi i kapłani] powiedzieli „będziemy ich surowo prześladować”. (...) wydali więc edykt (...) że każdy kapitan (...) który znajdzie Żyda zmierzającego do Jerozolimy na pokładzie swojego statku, ma go wyrzucić za burtę1.

To ograniczenie podróży morskich w żadnym wypadku nie spowodowało zaprzestania ruchu żydowskiej emigracji do Izraela.

Szlaki lądoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwa źródła, jedno żydowskie, a drugie chrześcijańskie, wyraźnie wskazują na istnienie alternatywnej trasy lądowej, która wiła się z Zachodniej do Wschodniej Europy, a następnie prowadziła na południe przez Europę środkową, Besarabię do Turcji i Syrii.

W drugiej połowie XV wieku, już po wprowadzeniu tak zwanego dekretu morskiego, Izaak Sarfati w jednym ze swoich listów wysłanych z Turcji zwrócił się do:

aszkenazyjskich społeczności w Szwabii i Dolinie Renu, Styrii, na Morawach i na Węgrzech, aby powiedzieć im o dobroci tej ziemi [Turcji]. Ponieważ [Żydzi] zamierzają dotrzeć do najdalszych zakątków ziemi i być może nie znają prawdziwego powodu, dla którego droga do Syjonu jest dla nich zamknięta, poproszono mnie o opisanie źródła tego problemu oraz napisanie środka zaradczego. Pan bowiem wziął pod uwagę swój lud i udostępnił im inną trasę, bezpieczną drogę lądową przez którą można uciec do Ziemi Izraela2.

W dalszej części listu Sarfati opisał zagrożenia związane z przeprawą przez Morze Śródziemne oraz zalecił korzystanie z trasy lądowej przez Turcję:

Trasa przez Turcję ratuje życie, bowiem droga lądowa do Jerozolimy jest związana z zaledwie sześciodniową podróżą drogą morską. Codziennie duże karawany z muzułmańskimi kupcami i wieloma Żydami podróżują z miasta do miasta, ze społeczności do społeczności3.

Opis szlaku prowadzącego do Ziemi Izraela przez LublinBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W swoich listach Izaak Sarfati, który w późniejszym czasie został znanym przedstawicielem żydowskiej gminy w Edirne (Adrianopol), ówczesnej stolicy całej Turcji, nie opisał dokładnego planu podróży lądowej przez europejskie miasta. Z pomocą przychodzi nam źródło chrześcijańskie pochodzące z tego okresu, mianowicie książka podróżnicza Sebalda Rietera von Kornburga (1426–1488). W dniu 6 maja 1479 r. wyruszył on z Wenecji (wraz ze swoim znajomym – Hansem Tucherem (1428–1491), znanym norymberskim patrycjuszem) w podróż do Ziemi Świętej, odwiedzając Jerozolimę, klasztor św. Katarzyny na Synaju, Kair i Aleksandrię w Egipcie. Po dziesięciu miesiącach podróży, 12 marca 1480 roku, pielgrzymi wrócili do Wenecji i Norymbergi.

Zarówno Sebald Rieter, jak i Hans Tucher prowadzili swoje dzienniki z tej podróży. Początkowo były to wspólne krótkie raporty wzmiankujące jedynie o pewnych zdarzeniach, które wystąpiły na trasie wędrówki i za pomocą których w późniejszym czasie można było odtworzyć przebieg całej pielgrzymki. Zmiana stylu na bardziej opisowy sugeruje, że już wtedy zrodził się pomysł wydania drukiem tworzonego wówczas rękopisu. Należy również zwrócić uwagę na bardzo bliskie podobieństwo ich relacji, co świadczy, że korzystali oni z jednego źródła, z którego następnie rozwijali, już po powrocie do Norymbergi, swoje wersje dziennika. Sam dziennik podróży, utrzymany w koncepcji przewodnika pielgrzyma, po raz pierwszy został wydany przez Hansa Tuchera w języku niemieckim w 1482 roku w Augsburgu, a późniejsze jego liczne wydania, świadczą o dużej popularności jaką cieszyła się ta książka w kręgu europejskich podróżników.

Relacja Sebalda Rietera von KornburgBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W trakcie pobytu w Jerozolimie Sebald Rieter von Kornburg zanotował w 1479 roku w swoim dzienniku takie słowa:

Poniżej znajduje się opis drogi lądowej z Norymbergi i okolicznych dzielnic do Jerozolimy, a została mi ona opisana przez pewnego Żyda w Jerozolimie, który niedawno obrał tę „drogę”. Trasą tą można bezpiecznie podróżować. Większość Żydów przybywających z Niemiec do Jerozolimy udaje się drogą lądową. Najpierw podróżują oni z Norymbergi do Poznania, w Polsce ... z Poznania do Lublina, również w Polsce ... z Lublina do Lwowa (Lemberg), z Lwowa idą przez Wołoszczyznę [dzisiejsza Rumunia], do Chocimia, z Chocimia do Akermanu (Białogród nad Dniestrem) na brzeg [Morza Czarnego]; potem pięciodniowa podróż do Samsun, tureckiego miasta, a od Samsun sześciodniowa podróż do Tokat ... z Tokat piętnastodniowa podróż przez Turcję do Aleppo ... tygodniowa podróż z Aleppo do Damaszku ... z Damaszku, sześciodniowa podróż do Jerozolimy4.

W opisie tym po raz pierwszy pojawia się Lublin (w wersji Loblin), który miał być ważnym punktem na trasie żydowskich podróżników udających się drogą lądową do Ziemi Izraela.

Do rękopisu Sebalda Rietera von Kornburg została dołączona składana mapa Jerozolimy z 1475 roku. Przedstawia ona szkic panoramy miasta z Góry Oliwnej i zawiera szczegółowe obrazy niektórych z najważniejszych zabytków ówczesnego miasta (Bazylika Grobu Świętego, Via Dolorosa, Meczet Al-Aksa, Getsemani, Cytadela Dawida, Syjon) oraz sceny z życia i męki Chrystusa. W dolnym prawym rogu mapy znajduje się wizerunek pielgrzyma na wielbłądzie przybywającego do Jerozolimy od strony Bramy Heroda5.

Przewodnik pielgrzyma "Reise in das Gelobte Land" Hansa TucheraBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podróż do Jerozolimy przez Lublin opisał również Hans Tucher w wydanej w 1482 roku książce pt. Reise in das Gelobte Land:

Większość Żydów przybywających z Niemiec do Jerozolimy udaje się drogą lądową. Najpierw podróżują oni z Norymbergi do Poznania w Polsce, to jest odległość 70 mil niemieckich. Później z Poznania do Lublina, również w Polsce, to jest odległość 40 mil niemieckich. Następnie z Lublina do Lwowa [Lemberg], 30 mil niemieckich. Później z Lwowa idą przez Wołoszczyznę [dzisiejsza Rumunia] do Suczawy [Schotz], to jest odległość 30 mil. Z Suczawy do Weissenburga [Akerman/Białogród nad Dniestrem] na brzeg [Morza Czarnego], [Weissenburg] jest miastem, które kończy Wołoszczyznę i znajduje się w odległości 40 mil niemieckich; (...) potem pięciodniowa morska podróż do Samsun, tureckiego miasta, a od Samsun sześciodniowa podróż do Tokat, które jest również bogatym miastem w Turcji. Później z Tokat piętnastodniowa podróż przez Turcję do Aleppo (…). Następnie siedmiodniowa podróż z Aleppo do Damaszku (…). Z Damaszku sześciodniowa podróż do Jerozolimy6

Na podstawie tych opisów można odtworzyć szlak żydowskich karawan udających się do Erec Israel. Pomimo tego, że podróż ta trwała o wiele dłużej niż trasa morska startująca z jednego z śródziemnomorskich portów, to przez samych Żydów była uznawana za najbezpieczniejszą w tym czasie. Z drugiej strony, chociaż Izaak Sarfati nie podawał takich szczegółów podróży jak Rieter czy Tucher, to zwrócił uwagę na niebezpieczeństwa związane z etapem podróży przez Wołoszczyznę. Zauważył, że „uważni i bystrzy podróżnicy” mieli wynajmować uzbrojonych strażników, aby przejść ten odcinek. W swoich listach pisał również, że w Turcji nie trzeba było już tego robić. Podobnie podróż przez ówczesną Polskę (między innymi przez Poznań i Lublin) nie stanowiła dużego wyzwania i była stosunkowo bezpieczna.

Prawdopodobnie Żydzi, którzy podróżowali w większych grupach aby spełnić niektóre wymagania religijne, np. minjan, nadal korzystali z lądowej trasy przez Turcję, nawet po uchyleniu edyktu uniemożliwiającego morską przeprawę do Izraela przez Wenecję. Zachowane są dowody z drugiej połowy XVI wieku, głównie źródła hebrajskie – m.in. responsy rabiniczne Josefa ben Mojsze di Trani (Maharit) oraz Eliezera Ejlenburga z Brunszwiku, które wskazują, że niemieccy Żydzi przechodzili przez Polskę i Lublin w drodze do Erec Israel również później.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Braslavsky J., Le-Cheker Arcenu: Awar u-Seridim, Tel Aviv 1954. Tytuł hebrajski:

לחקר ארצנו : עבר ושרידים: רציפות הישוב הקדום, עליות, טופוגרפיה היסטורית, שרידים ארכיאולוגיים, קברים קדושים ופולקלור.

Halm Ch., Europäische Reiseberichte des späten Mittelalters. Eine analytische Bibliographie, tom 1: Deutsche Reiseberichte, Frankfurt am Main, 1994.

Herz R., Däubler-Hauschke C., Hans Tucher and his Pilgrimage to the Holy Land 1479/80 [materiały do wirtualnej wystawy w roku 2020: Hans Tucher und seine Pilgerreise ins Heilige Land 1479/80].

Jellinek A., Kuntres Gzerot Tatnu/4856, Leipzig 1854. Tytuł hebrajski:

קונטרס גזרות תתנ"ו.

Meisner H., Röhricht R. [red.], Das Reisebuch der Familie Rieter, Tübingen 1884.

Stadtplan von Jerusalem, [w:] Katalog der illuminierten Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek in München, Tom 8, Część 1, Sygnatura: BSB Cod. icon. 172. Mapa dostępna online w cyfrowych zbiorach Bawarskiej Biblioteki Państwowej.

Tucher H., Reise in das Gelobte Land, Augsburg 1482.

Żebrowski R., Erec Israel [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje, kultura, religia, ludzie, Z. Borzymińska, R. Żebrowski [red.], Warszawa 2003.

FotografieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Podpis Sebalda Rietera na mapie Jerozolimy z 1479 roku: https://www.bavarikon.de/object/bav:BSB-HSS-00000BSB00005445?lang=en 

  2. Portret Hansa Tuchera: Michael Wolgemut – Porträt des Jerusalemfahrers Hans VI. Tucher, 1481: https://museen.nuernberg.de/tucherschloss/das-tucherschloss/die-kaufmannsfamilie-tucher/hans-tucher-jerusalemfahrer/

  3. Kopia dziennika podróży przygotowana do druku – Lublin, Hans Tucher, Reise in das Gelobte Land, 1481–82: https://www.bavarikon.de/object/bav:TKS-PAT-00000BAV80005692?lang=en 

  4. Strona rękopisu na pergaminie – Lublin, Hans Tucher, Reise in das Gelobte Land Handschrift, 1489: https://www.bavarikon.de/object/bav:BSB-HSS-00000BSB00090171?lang=en# 

  5. V wydanie dziennika podróży – Lublin, Hans Tucher, Reise in das Gelobte Land, Straßburg1484: https://www.bavarikon.de/object/bav:TKS-PAT-00000BAV80005694?lang=en 

  6. Karta tytułowa rękopisu napisanego na pergaminie, Hans Tucher, Reise in das Gelobte Land Handschrift, 1489: https://www.bavarikon.de/object/bav:BSB-HSS-00000BSB00090171?lang=en# 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Jellinek, Kuntres Gzerot Tatnu/4856, Leipzig 1854, s. 17–19, tłum. Ł. Stypuła. Publikacja dostępna online w National Library of Israel: https://rosetta.nli.org.il/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE84832414, dostęp: 14.10.2020.
  2. Wróć do odniesienia Tamże, s. 15.
  3. Wróć do odniesienia Tamże, s. 20–21.
  4. Wróć do odniesienia J. Braslavsky, Le-Cheker Arcenu: Awar u-Seridim, Tel Aviv 1954, s. 142–143, tłum. Ł. Stypuła.
  5. Wróć do odniesienia Mapa dostępna jest online w cyfrowych zbiorach Bawarskiej Biblioteki Państwowej: https://daten.digitale-sammlungen.de/0000/bsb00005445/images/index.html?fip=193.174.98.30&id=00005445&seite=2, dostęp: 02.11.2020.
  6. Wróć do odniesienia H. Tucher, Reise in das Gelobte Land, Augsburg 1482.