Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Synagoga Maharszala w Lublinie (nieistniejąca)

Synagoga Maharszala, zwana też Wielką Synagogą, była dumą i chlubą lubelskich Żydów. Zaczęto ją budować w 1567 roku. Ta największa żydowska budowla Lublina mieściła się u podnóża zamku, w miejscu gdzie obecnie przebiega aleja Tysiąclecia.

 

Wnętrze synagogi Maharszala w Lublinie.
Wnętrze synagogi Maharszala w Lublinie. (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ulica Jateczna 5 (nie istnieje)

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Synagoga

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przy ulicy Jatecznej znajdowała się najstarsza i największa lubelska synagoga, zwana synagogą Maharszala od imienia jednego z największych rabinów lubelskich i rektorów miejscowej jesziwy z okresu staropolskiego. Obiekt został wybudowany około 1567 roku, po nadaniu przez króla Zygmunta Augusta pozwolenia na budowę synagogi i gimnazjum. Przedtem znajdowała się tu synagoga drewniana. Pod jednym dachem z synagogą Maharszala, która była obiektem piętrowym (na parterze znajdowały się sale męskie, na piętrze kobiece) funkcjonowała mniejsza synagoga Maharama oraz mała bożnica Szywe Kryjem. Ta ostatnia, wzmiankowana jeszcze w dokumentach z XIX wieku, służyła do modlitw codziennych.

Synagogę Maharszala przebudowano po 1655 roku, gdy została zniszczona w wyniku najazdu kozacko-moskiewskiego. 7 października 1854 roku w synagodze nastąpiło zawalenie się stropów. Przebudowa bożnicy miała miejsce w latach 1855–1862, a remont wnętrza trwał prawdopodobnie do 1866 roku, co potwierdza inskrypcja na oprawie aron ha-Kodesz. Zabytkowe renesansowo-barokowe wnętrze zostało prawie całkowicie zniszczone. Po przebudowie budowla utraciła swój dawny charakter. Ze starej synagogi pozostały jedynie mury i Aron Ha-Kodesz. Cała społeczność żydowska Lublina składała się na odbudowę swojego głównego obiektu modlitewnego.

Nie obyło się także bez sytuacji skandalicznych, gdy okazało się, że po remoncie nie można było odzyskać części wyposażenia Wielkiej Synagogi. Na czas remontu do prywatnych domów modlitwy wypożyczono bowiem książki, świeczniki i inne utensylia. Najczęściej znalazły się one w prywatnych domach modlitwy najbogatszych Żydów lubelskich. Po remoncie, gdy na nowo kompletowano wyposażenie synagogi, nie chcieli oni zwrócić tych przedmiotów. Nie obyło się bez interwencji władz miejskich i policyjnych.

W okresie II wojny światowej synagoga Maharszala przestała służyć jako obiekt religijny. Hitlerowcy zakazali bowiem Żydom odprawiania publicznych modlitw. Obiekt ten, jako że mógł pomieścić jednocześnie kilka tysięcy ludzi, zamieniono na przytułek dla wysiedlonych i uchodźców. Podobnie postąpiono zresztą i z innymi synagogami na Podzamczu. Tu też mieściła się kuchnia wydająca posiłki najuboższym mieszkańcom getta. W momencie likwidacji getta lubelskiego, w marcu i kwietniu 1942 roku hitlerowcy zamienili synagogę Maharszala na punkt zborny dla osób, z których formowano transporty do obozu zagłady w Bełżcu. We wnętrzu synagogi dochodziło również do mordowania wielu osób. Każdej nocy gromadzono tu około 1500 osób, które następnie pędzono przez Kalinowszczyznę na rampę za rzeźnią miejską, skąd odchodziły pociągi do Bełżca. Po likwidacji getta budynek synagogi, podobnie jak większość budynków na Podzamczu, został rozebrany. Do początku lat 60. zachowała się jedynie bima, którą rozebrano dopiero w momencie, gdy zaczęto budować trasę W–Z.

Obecnie w miejscu usytuowania synagogi znajduje się tablica pamiątkowa.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznany

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

renesansowy, przebudowa w XIX wieku

Data budowy i przebudowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

przed 1567 – synagoga drewniana,

23 sierpnia 1567 – król Zygmunt August wydał przywilej pozwalający na budowę synagogi,

około 1567 – budowa pierwszej synagogi murowanej,

1655–1660 – odbudowa po pożarze w wyniku najazdu kozackiego,

1854 – zawalenie się stropów,

1855–1862 – budowa drugiej synagogi murowanej (po zawaleniu pierwszej),

1939–1942 – schronisko dla uchodźców i wysiedleńców,

1942 – zniszczenie bożnicy przez Niemców.

Materiały i technikiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek w całości murowany, otynkowany, detale architektoniczne wykonane z tynku, dach kryty blachą.

WymiaryBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cały kompleks wraz z synagogą Maharama:

bok wschodni – 41 m,

bok północny – 30,8 m (wraz z aneksem klatki schodowej – 37,2 m),

bok zachodni – 43,3 m,

bok południowy – 30,5 m,

wysokość bryły głównej– 17,6 m; wysokość dachu 3-spadowego – 5,3 m,

wysokość babińców – 12,2 m; wysokość dachu jednospadowego – 3,3 m,

wysokość ścianki pomiędzy dachami – 2,1 m.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istnieje przypuszczenie iż XVI-wieczna synagoga Maharszala stanowiła przykład renesansowej bożnicy, o centralnym założeniu. Prawdopodobnie ściany były oszkarpowane, z niewielkimi oknami, zwieńczone attyką. Do niej dostawiona była od strony południowej synagoga Maharama, na planie prostokąta. Jednak nie można poprzeć tych hipotez z racji braku wystarczających materiałów archiwalnych. Pewniejszych informacji dostarczają nam źródła dotyczące obiektu po przebudowie w latach 60. XIX wieku, dlatego też poniższy opis będzie dotyczył przede wszystkim budowli z lat późniejszych.
Lokalizacja synagogi nie uległa zmianie. Zmieniło się jedynie sąsiadujące otoczenie.

Nowy kompleks założony był na planie nieregularnego prostokąta. Dominantą złożonej bryły był wydłużony prostopadłościan przekryty trójspadowym blaszanym dachem ze szczytem od strony zachodniej. Ponadto w całej kubaturze można było rozróżnić babińce obiegające od zachodu i północy znajdujący się w centrum czworościan. Elewacje: zachodnia, wschodnia i północna były dwukondygnacyjne. Strona południowa czterokondygnacyjna. Elewacje o pionowych podziałach z pilastrami oraz prostokątnymi otworami okiennymi i drzwiowymi zamkniętymi pełnym łukiem. Kondygnacje oddzielał gzyms kordonowy. Elewacje wieńczył gzyms koronujący. Dekoracje: tarczki z tynku i ślepe tonda obramione płaskimi opaskami (na drugiej kondygnacji).

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wnętrze synagogi miało dwie kondygnacje, poddasze oraz piwnice. Zagospodarowanie wnętrza ogniskowało się wokół sali męskiej bożnicy – miała wymiary 18,8 x 21,4 m, o wysokości dwóch kondygnacji. Na parterze ponadto znajdowało się dziesięć pomieszczeń: przedsionek (21 x 5,2 m), salka modlitewna (3,3 x 5,2 m), klatka schodowa (4,5 x 5,2 m), babiniec północny (22,5 x 5,6 m), klatka schodowa i jednocześnie przedsionek babińca północnego w narożniku północno-zachodnim (narożnik o promieniu 5,3 m), klatka schodowa i jednocześnie przedsionek babińca północnego w narożniku północno-wschodnim (6 x 4,8 m), babiniec południowy (22,5 x 7,6 m), klatka schodowa i jednocześnie przedsionek babińca południowego (8,2 m x 5,2 m) i lokale o nieznanej funkcji (3,3 x 4,8 x 22,5 m).

Na piętrze było także dziesięć pomieszczeń: sala męska, babiniec zachodni i północny, trzy klatki schodowe. Sale na piętrach były poprzedzielane ścianami z otworami drzwiowymi, umożliwiającymi komunikacje, zawierały także okna. Ściany w synagodze był prawdopodobnie białe, nie ma przekazów, które świadczyłyby o polichromiach ściennych.

Wejście do sali głównej synagogi Maharszala odbywało się poprzez przedsionek, do którego prowadziło dwoje drzwi od strony zachodniej. W centralnej części ściany wschodniej sali męskiej znajdował się aron ha-kodesz. Usytuowany był pomiędzy dwoma prostokątnymi oknami zamkniętymi łukiem odcinkowym. Powyżej na wysokości drugiej kondygnacji znajdowały się cztery prostokątne okna zamknięte łukiem pełnym. Aron ha-kodesz był usytuowany w niszy zamkniętej półkoliście, ujętej pilastrami z kapitelami w porządku korynckim, wspierającymi profilowane belkowanie. Aediculę wieńczyły woluty z niewielkimi sterczynami po bokach. Całość zamykały tablice Dekalogu, flanowane przez dwa gryfy zwrócone do siebie. Szafa aron ha-kodesz miała dwuskrzydłowe drzwiczki, zwieńczona była profilowanym gzymsem i przyczółkiem w formie roślinnej. Szafę na rodał zasłaniał parochet zwieńczony lambrekiem. Przed aron ha-kodesz znajdował się podest z schodkami, które ograniczone były balustradą.

W centrum sali męskiej znajdowały się cztery podpory złożone z trzech kolumienek z korynckimi głowicami, które stanowiły oprawę bimy. Ponad nimi znajdowało się rozczłonkowane belkowanie, na którym opierała się nadstawa, w której umieszczono półkoliste arkady. Całość wieńczył profilowany gzyms koronujący. Podium usytuowane było na osi północ–południe, do którego prowadziło pięć schodków po obu stronach. Podest i schodki ograniczone były balustradą.

Po południowej stronie schodów prowadzących do aron ha-kodesz znajdował się pulpit kantora, na którym znajdowała się tablica sziwiti. W pobliżu znajdowała się menora chanukowa, która ustawiona była na drewnianym stoliku.

W sali głównej znajdowały się drewniane stoły i ławy, które ustawione były w rzędach, wzdłuż wszystkich ścian, z wyjątkiem wnęk okiennych i drzwiowych. Ławki rozmieszczone były również wokół bimy i po obu stronach aron ha-kodesz. Stoły usytuowane były prostopadle i równolegle do ściany wschodniej oraz znajdowały się pomiędzy rzędami ławek. Wnętrze synagogi oświetlały żyrandole wiszące, lampki przyścienne i lichtarze. W babińcach rzędy ław ustawione były wzdłuż ścian i pośrodku sal. 

OtoczenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kompleks usytuowany był na północnym stoku góry zamkowej, na Podzamczu, przy nieistniejącej już dzisiaj ulicy Jatecznej. Dookoła synagogi skupiały się najważniejsze instytucje gminy, jak i budowle o charakterze publicznym typu: uczelnia, bożniczki cechowe. Jak można zauważyć, ulica Jateczna stanowiła centrum miasta żydowskiego. Synagoga usytuowana była równoległe do ulicy Jatecznej.

Ważniejsze badaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szczegółowe opracowanie przez Dorotę Chabros – analiza architektoniczna, ujęta w kontekście historycznym – na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych: rysunków, opisów, relacji, zapisków kronikarskich (D. Chabros, Synagogi Maharszala i Maharama w Lublinie, Lublin 2005).

Wirtualna synagogaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wizualizacja Synagogi Maharszala w Lublinie.
Wizualizacja Synagogi Maharszala w Lublinie. (Autor: Mucha, Krzysztof)

W 2007 roku we współpracy z Ośrodkiem „Brama Grodzka – Teatr NN” powstał trójwymiarowy model synagogi Maharszala. Został on przygotowany w komputerowej Technologii Rzeczywistości Wirtualnej przez Krzysztofa Muchę ze spółki Servodata Elektronik. Efektem wnikliwych badaniach nad źródłami oraz pracy na komputerze jest interaktywny spacer po budynku synagogi oraz jej najbliższym otoczeniu w skali 1:1. Jest to pierwszy taki projekt w Lublinie i jeden z pierwszych w Polsce.

ParochetBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lublin. Parochet z Synagogi Maharszala
Lublin. Parochet z Synagogi Maharszala (Autor: Proszyk, Jacek)

Do niedawna sądzono, że po synagodze Maharszala nie pozostał żaden materialny ślad. Okazało się jednak, że w synagodze w Bielsku-Białej znajduje się aksamitny parochet pochodzący z lubelskiej bożnicy i że jest on do dziś używany. Tego niecodziennego odkrycia dokonał w styczniu 2008 roku historyk Jacek Proszyk, który inwentaryzował przedmioty służące bielskiej synagodze.

Na tkaninie znajduje się między innymi dziesięć przykazań po hebrajsku, które wieńczy korona Tory podtrzymywana przez parę lwów oraz hebrajski napis:
זאת נדבן נשים לבה״כּ דמהרשל ז״ל - שנת תּרפ״ו לפּ״ק

W polskim przekładzie brzmi on następująco:

„To dar kobiet dla synagogi Maharszala b.p. [błogosławionej pamięci] w roku 686 [według skróconej rachuby 5686, co opowiada latom 1925-1926]”.

Parochet używany jest od 1945 roku do dziś w synagodze Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej, lecz nie wiadomo jak tam trafił.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ArchiwaliaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, AmL 1809–1874, syg. 2415, Wykaz bóżnic filialnych w Lublinie znajdujących się, na zlecenie Magistratu Miasta Lublina, z dnia 24.01/2.02.1852 r. sporządzony.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, AmL 1809–1874, syg. 2439, Bóżnicy wielkiej restauracji (1844–1866).
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, GWŻ, syg. 37, Inwentarz synagogi Maharszala, 1.12.1924 r.
  • Muzeum Historii Miasta Lublina, 5494-VI Szt. 2476, Plany Synagogi Lubelskiej położonej przy ulicy Jatecznej pod No 512 w m. Lublinie, 28.05.1878 rok.

Opracowania publikowaneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bałaban M., Bożnice obronne na Kresach dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Studia historyczne, Warszawa 1927.
  • Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991.
  • Baranowski J., Bożnice murowane na Lubelszczyźnie i ziemiach sąsiednich w XVI–XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. VI, cz. III, red. T. Chrzanowski, Warszawa 1992.
  • Bergman E. Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996.
  • Chabros D., Synagogi Maharszala i Maharama w Lublinie, Lublin 2005.
  • Davidowicz D., Synagoga im. Maharszala (jęz. heb.), [w:] The Encyclopaedia of the Jewish Diaspora. Lublin Volume, Eds. N. Blumenthal and M. Korzen, Jerusalem 1957.
  • Kubiak A., Zabytkowa architektura żydowska w Polsce, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1953, nr 2–3, s. 122–170.
  • Kuwałek R., Wysok W., Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.
  • Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. J.J. Bojarski, Lublin 2001.
  • Piechotkowie K. i M., Bramy nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1999.

 

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Wideo

Audio

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe