Symcha Wajs (1911–1999)
Symcha Wajs (ur. 24 kwietnia 1911 w Piaskach koło Lublina, zm. 9 września 1999 w Warszawie) – lekarz stomatolog, pracownik naukowy, działacz społeczny, członek zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, przewodniczący Kongregacji Domów Modlitwy w Polsce, opiekun żydowskiego domu starców, pierwszy prezes Fundacji Cmentarza Żydowskiego w Warszawie „Gęsia”, działacz na rzecz upamiętnienia historii Żydów w Lublinie.
Spis treści
[Zwiń]Biogram
Rodzina Symchy Wajsa posiadała młyn i majątek ziemski około 40 km od Lublina. Rodzice Symchy większość roku spędzali w zamiejskim majątku, który był głównym źródłem ich dochodów. Do Lublina przyjeżdżali wyłącznie na dwa lub trzy zimowe miesiące. Symcha Wajs urodził się w Piaskach koło Lublina, skąd pochodziła jego matka. Dziadek Symchy miał tam swój dom. W wieku kilku lat Symcha przeprowadził się do Lublina, gdzie jego rodzina miała dom przy Krakowskim Przedmieściu 23. W Lublinie chodził do chederu na ul. Kowalskiej, do szkoły powszechnej oraz do gimnazjum na ul. Niecałej.
Wychowaniem Symchy zajmowała się przede wszystkim matka. Przestrzegała ona świąt żydowskich, ale Symcha zachowywał religijne obyczaje wyłącznie ze względu na posłuszeństwo względem matki. Był członkiem Związku Młodzieży Komunistycznej, za co był kilkakrotnie aresztowany, a w jego domu przeprowadzano rewizje.
Ojciec zajmował się literaturą. W zamiejskim majątku miał bogatą bibliotekę z unikatowymi egzemplarzami książek. Siostra Symchy podjęła studia na uniwersytecie i w 1931 roku obroniła pracę magisterską, której promotorem był prof. Majer Bałaban.
Symcha Wajs, będąc młodym chłopcem, interesował się malarstwem i sam malował. Jego wujem był Symcha Trachter, malarz lubelski (jego żona była siostrą ojca Symchy Wajsa). Trachter bardzo krytycznie odniósł się do pierwszych dokonań malarskich Symchy Wasja, na skutek czego porzucił on swoje młodzieńcze zainteresowanie sztukami plastycznymi. Przed wojną zdobył kwalifikacje technika dentystycznego.
Na kilka dni przed zdobyciem Lublina przez hitlerowców Symcha Wajs uciekł na Wołyń, który znalazł się w radzieckiej strefie okupacyjnej. W Janowej Dolinie na Wołyniu poznał swoją przyszłą żonę, Karolinę. Zatrudnił się jako technik dentystyczny. W 1941 r. ewakuował się wraz z żoną do Kirgizji. Do Polski wrócił już z dwójką dzieci w 1946 r.
Po powrocie do Polski w 1946 r. Symcha Wajs, w obawie przez przewidywaną przymusową kolektywizacją, sprzedał za bezcen majątek wiejski należący przed wojną do rodziców; dom dziadka w Piaskach oraz kamienice przy Krakowskim Przedmieściu 23. Zdobyte w ten sposób pieniądze wystarczyły na zakup palta dla żony.
W 1947 r. wziął udział w zjeździe ocalałych z Zagłady Żydów lubelskich. Przeprowadził się do Warszawy i 15 marca 1951 r. podjął pracę na stanowisku inspektora protetyki dentystycznej w Zakładzie Lecznictwa Pracowniczego – Oddział Wojewódzki miasta stołecznego Warszawa. W roku 1958 ukończył studia stomatologiczne na Akademii Medycznej w Warszawie, a w 1965 obronił doktorat i podjął pracę naukową oraz dydaktyczną, którą prowadził aż do przejścia na emeryturę.
Symcha Wajs został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.
Działalność naukowa
Od 1 października 1976 roku pracował na stanowisku starszego asystenta w Zakładzie Protetyki Stomatologicznej w Instytutu Stomatologii na Akademii Medycznej w Warszawie. Redagował czasopismo specjalistyczne „Protetyka stomatologiczna”. W swoich badaniach naukowych interesował się przede wszystkim historią stomatologii. Był członkiem Prezydium Towarzystwa Historii Medycyny i Farmacji oraz zastępcą redaktora naczelnego czasopisma „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”. Opublikował 7 książek i ponad 150 artykułów naukowych. W ostatnich latach swojego życia pracował z żoną nad opracowaniem dotyczącym historii szpitali żydowskich w Polsce.
Działalność na rzecz ochrony dziedzictwa Żydów w Lublinie
Plac Ofiar Getta
Był organizatorem obchodów 650-lecia obecności Żydów w Lublinie. Osobiście zebrał kilka tysięcy podpisów od mieszkańców Lublina pod apelem o nazwanie placu targowego przy ul. Świętoduskiej imieniem Ofiar Getta.
Tablice upamiętniające lubelskich Żydów
Z jego inicjatywy powstało w Lublinie trzynaście pomników i tablic upamiętniających lubelskich Żydów. Dzięki staraniom Wajsa zostały w Lublinie na trwałe oznaczone najważniejsze miejsca związane z historią Żydów w mieście: synagoga Maharszala, szpital żydowski, ochronka żydowska, dom kultury i jesziwa.
Film „W każdej garstce popiołu...”
Telewizja Polska w 1984 r. nakręciła film pt. „W każdej garstce popiołu...”, w którym Symcha Wajs przedstawił kilka fragmentów z życia i działalności Żydów lubelskich w okresie międzywojennym.
Izba Pamięci Żydów Lubelskich
W roku 1987 z jego inicjatywy powstała Izba Pamięci Żydów Lubelskich w synagodze Chewra Nosim przy ulicy Lubartowskiej 10.
Towarzystwo Opieki nad Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie
W roku 1989 założył Towarzystwo Opieki nad Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie, któremu przewodniczył do końca życia.
Odznaczenia
W listopadzie 1995 r. został uhonorowany przez Żydowski Fundusz Narodowy wpisem do „Złotej Księgi Żydowskiego Funduszu Narodowego”. Kapituła uhonorowała działalność społeczną Symchy Wajsa, który „z wielkim zaangażowaniem od wielu, wielu lat zajmuje się ochroną żydowskich zabytków na terenie miasta Lublina oraz upamiętnia historię Narodu Żydowskiego na terenie całej Polski”.
Jego imię nosi Fundacja Shalom Chachmej Lublin.
Lista pomników i tablic pamiątkowych zaprojektowanych i wystawionych staraniem S. Wajsa w latach 1963—1997
1. 1984 — sześćdziesiąta rocznica wmurowania kamienia węgielnego pod Jesziwę Chachmej Lublin; tablica z granitu na budynku Jesziwy Chachmej Lublin przy ul. Lubartowskiej 85 (obecnie hotel Ilan i Muzeum Historii Jesziwy Mędrców Lublina).
2. 1985 — Żydom zamordowanym w Lublinie; pomnik z piaskowca na nowym cmentarzu żydowskim w Lublinie przy ul. Walecznych (Pomnik ku czci pomordowanych Żydów w latach 1939–44, a także poległych żydowskich żołnierzy Wojska Polskiego oraz zamordowanych więźniów obozu przy Lipowej).
3. 1986 — setna rocznica utworzenia Szpitala Żydowskiego w Lublinie; tablica z granitu na budynku dawnego Szpitala Żydowskiego w Lublinie przy ul. Lubartowskiej 83 (obecnie Wojewódzka Przychodnia Ginekologiczno-Położnicza Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego im. Jana Bożego).
4. 1987 — upamiętnienie dawnej ochronki żydowskiej; tablica z granitu na dawnej siedzibie placówki przy ul. Grodzkiej 11 (obecnie Młodzieżowy Dom Kultury „Pod Akacją”).
5. 1987 — upamiętnienie Domu Ludowego im. I. L. Pereca; tablica z granitu na dawnym gmachu Domu Pereca przy ul. Szkolnej 16 (obecnie Lubelski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia).
6. 1987 — monument w kształcie menory na nowym cmentarzy żydowskim przy ul. Walecznych na miejscu pochówku zamordowanych dzieci z ochronki.
7. 1987 — upamiętnienie synagog Maharszala i Maharama; pomnik z granitu na zboczu Zamku w Lublinie.
8. 1987 — plan dzielnicy żydowskiej; stela z granitu na placu Zamkowym w Lublinie.
9. 1987 — tablica z marmuru we wnętrzu dawnego domu modlitwy bractwa pogrzebowego Chewra Nosim przy ul. Lubartowskiej 10 (Izba Pamięci Żydów z Lublina) upamiętniająca Polaków pomagających Żydom w czasie II wojny światowej.
10. 1987 — plac Ofiar Getta między ulicami Hanki Sawickiej, Rady Delegatów i Przystankową (obecnie Świętoduską, Lubartowską i Bajkowskiego); Symcha Wajs był jednym z inicjatorów nadania placu obecnej nazwy.
11. 1992 — upamiętnienie dawnej synagogi na Piaskach; tablica z granitu w polskokatolickim kościele pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP przy ul. Kunickiego 9.
12. 1992 — tablice z granitu na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych w miejscu pochówku 190 ekshumowanych ofiar getta na Majdanie Tatarskim.
13. 1997 — dwieście pięćdziesiąta rocznica śmierci Jakowa Horowica (Widzącego z Lublina); tablica z metalu przy placu Zamkowym 10, nieopodal miejsca, w którym przy ul. Szerokiej 28 mieszkał Horowic.
Archiwum Symchy Wajsa
Archiwum Symchy Wajsa zawierające dokumenty, zdjęcia, książki i artykuły, zostało przekazane Ośrodkowi „Brama Grodzka – Teatr NN”.
Literatura
Symcha Wajs — relacja świadka historii.
Kaczyńcki A., Strażnik pamięci Żydów Lublina, Rzeczpospolita 08.10.1999.
Kopciowski A. Żurek S.J., Symcha Wajs, [w:] Sylwetki Żydów lubelskich. Leksykon, A. Kopciowski, A. Trzciński, S.J. Żurek, M. Adamczyk-Garbowska [red.], Lublin 2019.
Saks R. W każdej garstce popiołu, Fołks Sztyme 1986, nr 32, s. 10—12.