Samoloty Podlaskiej Wytwórni Samolotów

Samolot PWS–1Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Projekt tego samolotu został sporządzony w 1926 roku na konkurs Ministerstwa Spraw Wojskowych na dwumiejscowy myśliwski samolot eskortowy. Jego autorami byli inż. Zbysław Ciołkosz i inż. Aleksander Grzędzielski pracujący pod kierunkiem inż. Stanisława Cywińskiego w biurze konstrukcyjnym Podlaskiej Wytwórni Samolotów. Był to pierwszy samolot opracowany w PWS.
Przebieg prac nad samolotem
Projekt uzyskał wstępną akceptację przedstawicieli władz lotnictwa wojskowego i zgodę na budowę dwóch prototypów. Próby statyczne przeprowadzono już 25 lutego 1927 roku, prototyp został oblatany 25 kwietnia 1927 roku przez pilota fabrycznego wytwórni, Franciszka Rutkowskiego. Pierwszy lot był niefortunny – samolot miał zbyt małą sterowność kierunkową, i to do tego stopnia, że uniemożliwiało to lądowanie na lotnisku fabrycznym i pilot musiał lądować z lotu prostego na lotnisku w Dęblinie. Dlatego prototyp poddano próbom w wytwórni i w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa (IBTL) w Warszawie, w wyniku których stwierdzono nieodpowiednią, zbyt niską stateczność kierunkową i poprzeczną samolotu, nadmierne siły występujące na sterach, oraz osiągi znacznie mniejsze od obliczeniowych.
W 1928 roku, opierając się na wnioskach z tych prób, wprowadzono do prototypu zmiany poprzez zastosowanie lżejszego (z duralu – stopu aluminium – w miejsce drewnianego) płata o cieńszym profilu i z krótszymi lotkami, lepszego wyważenia i odciążenia sterów, radykalnego zwiększenia powierzchni usterzenia pionowego. Prototyp z takimi zmianami zyskał oznaczenie PWS–1 bis i został oblatany przez Franciszka Rutkowskiego na początku 1929 roku. Lot ten wykazał poprawę własności lotnych prototypu. Wnioski te zostały potwierdzone także w ponownych badaniach w IBTL. Nie pozwoliło to jednak na otrzymanie zamówienia rządowego, ponieważ nadal samolot nie spełniał wymagań stawianych samolotom myśliwskim przez władze wojskowe, w szczególności w zakresie zwrotności. Rozważana opcja przekonstruowania PWS–1 na samolot rozpoznawczo-bombowy (liniowy) także została wyeliminowana ze względu na słaby udźwig uzbrojenia i wyposażenia w porównaniu z używanymi wówczas samolotami Breguet XIX i Potez XXV, które miałby zastąpić. Prace nad samolotem przerwano pod koniec 1929 roku. Pomimo że pierwszy samodzielnie skonstruowany samolot wytwórni można określić raczej jako fiasko, należy zauważyć, że dało to konstruktorom okazję do zdobycia doświadczeń i rafinowania rozwiązań konstrukcyjnych, co zaowocowało w przyszłości znacznie dojrzalszymi konstrukcjami.
Konstrukcja
PWS–1 był dwumiejscowym (pilot + strzelec pokładowy/obserwator) samolotem myśliwskim (PWS–1) lub rozpoznawczym (PWS–1 bis) o konstrukcji mieszanej drewniano-metalowej, w układzie górnopłata. Kadłub w części przedniej w postaci kratownicy spawanej z rur stalowych, w części tylnej kratownicy drewnianej, oprofilowany listwami drewnianymi, kryty płótnem. Obie kabiny wyposażone w sterownice i przyrządy pokładowe, kabina strzelca/obserwatora wyposażona w podwójny karabin maszynowy na obrotnicy i mocowanie aparatu fotograficznego. Przewidziana radiostacja. Płat prostokątny (w PWS–1 bis – z zaokrąglonymi końcówkami), lekko skośny lub prosty (PWS–1 bis), drewniany (PWS–1) lub duralowy (PWS–1 bis), kryty sklejką i płótnem. Uzbrojenie stanowiły dwa k.m. Vickers 7,7 mm umieszczone w kadłubie i obsługiwane przez pilota oraz dwa k.m. Lewis 7,7 obsługiwane przez strzelca/obserwatora. Napęd samolotu stanowił silnik rządowy chłodzony wodą Skoda-Lorrane Dietrich LD 12 Eb o mocy 450 KM. Śmigło dwułopatowe, drewniane, o stałym skoku.
Dane techniczne
W nawiasach zostały umieszczone dane techniczne samolotu PWS–1 bis.
Rozpiętość – 13,8 m (13,7 m)
Długość – 8,54 m (8,7 m)
Wysokość – 3,21 m (3,3 m)
Powierzchnia nośna – 30,5 m kw. (30 m kw.)
Masa całkowita – 1990 kg (1950 kg)
Prędkość maksymalna – 230 km/h (232 km/h)
Pułap – 5600 m (5600 m)
Zasięg – 700 km (750 km)

Samolot myśliwski PWS–ABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Samolot PWS–A, chociaż stanowił tylko przejściowe rozwiązanie braków sprzętowych w polskim lotnictwie myśliwskim lat dwudziestych, okazał się konstrukcją trwałą, udaną i lubianą przez pilotów. W historii lotnictwa polskiego zapisał się jako wyposażenie jednostek pierwszej linii, jak również przez długie lata sprzęt do szkolenia pilotów, a także jako samolot pierwszego polskiego lotniczego zespołu akrobacyjnego – „Trójki Bajana”.
Samolot Avia BH–33
Konstruktorami czechosłowackiego samolotu myśliwskiego Avia BH–33 byli Pavel Beneš i Miroslav Hajn. Został on opracowany i oblatany w roku 1927, i od 1928 roku produkowany w serii 50 egzemplarzy przez wytwórnię Avia w Čakovicach pod Pragą. Samolot okazał się bardzo udany, miał zwartą, wytrzymałą konstrukcję i mocny silnik. Charakteryzował się doskonałymi własnościami lotnymi, co powodowało, że w warunkach drugiej połowy lat dwudziestych XX wieku był to bardzo wartościowy sprzęt myśliwski.
Produkcja licencyjna
W tym czasie w Polsce, z powodu licznych wypadków samolotów myśliwskich produkcji francuskiej SPAD–51 i SPAD–61, dowództwo lotnictwa wojskowego podjęło decyzję o doprowadzeniu do rozpoczęcia przez przemysł krajowy produkcji licencyjnej jednego lub dwóch najlepszych typów samolotu myśliwskiego, dostępnego za granicą, jako rozwiązania tymczasowego do czasu opracowania i produkcji odpowiedniej konstrukcji krajowej. Wybrano francuskiego Wibaulta 70C1 (bardziej jako źródło pewnych interesujących i perspektywicznych rozwiązań konstrukcyjnych niż własności samego samolotu) i właśnie czechosłowacką Avię BH–33 (jako pełnowartościowy i nowoczesny sprzęt myśliwski).  
W roku 1929 polskie władze wojskowe zakupiły prawa do produkcji licencyjnej BH–33, którą powierzono Podlaskiej Wytwórni Samolotów, gdzie typ otrzymał oznaczenie PWS–A (A jak Avia). PWS–A nie był jednak zwykłym powieleniem pierwowzoru, ale dostosowano go do wymagań Departamentu Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Zmian konstrukcyjnych było ok. osiemnaście. Między innymi wprowadzono podwozie z amortyzacją olejowo-powietrzną zamiast sznurów gumowych, mniejszą busolę, oraz przygotowano miejsce do zamontowania radiostacji. W latach 1929–1930 wyprodukowano serię 50 egzemplarzy PWS–A.
Zastosowanie w lotnictwie polskim
W roku 1930 samoloty te zostały wprowadzone na wyposażenie niektórych eskadr myśliwskich, m.in 121, 122 i 123 eskadry 2. pułku lotniczego w Krakowie. Samoloty te służyły w pierwszej linii do 1933 roku, a w niektórych eskadrach do 1935 roku, a następnie zostały przeniesione do eskadr treningowych poszczególnych pułków oraz centralnej eskadry treningowej. Warto odnotować, że na samolotach PWS–A latał zespół akrobacyjny, słynna „Trójka Bajana”, pod dowództwem kpt. Jerzego Bajana, której skład stanowili też kpr. Stanisław Macek i kpr. pil. Karol Pniak. Zespół ten dawał pokazy figur wyższego pilotażu wykonywanych przez trzy samoloty połączone taśmami z chorągiewkami. O trwałości konstrukcji PWS–A (a pewnie i o sympatii pilotów do tego samolotu) świadczy fakt, że w Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Dęblinie oraz w Szkole Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu samoloty te służyły do nauki akrobacji jako III typ szkolny aż do 1939 roku.
Konstrukcja
PWS–A był jednomiejscowym samolotem myśliwskim w układzie dwupłata o konstrukcji drewnianej. Kadłub drewniany kratownicowy, o przekroju prostokątnym, kryty sklejką. Skrzydła o obrysie prostokątnym, konstrukcji drewnianej, kryte płótnem, usztywnione słupkami i cięgnami. Stateczniki o pokryciu ze sklejki, stery kryte płótnem. Silnik gwiazdowy dziewięciocylindrowy Bristol Jupiter IV o mocy 420 KM, chłodzony powietrzem. Uzbrojenie: dwa zsynchronizowane karabiny maszynowe Vickers E, kal. 7,9 mm.
Dane techniczne
Rozpiętość – 8,9 m
Długość – 7,0 m
Wysokość – 2,8 m
Powierzchnia nośna – 21,8 m kw.
Masa całkowita – 1324 kg
Prędkość maksymalna – 242 km/h
Pułap – 6000 m
Zasięg – 450 km 

Samolot PWS–3Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PWS–3 był pierwszym samolotem sportowym zbudowanym przez polski przemysł lotniczy. Wszelkie wcześniejsze samoloty sportowe były konstrukcjami amatorskimi. Konstruktorem samolotu był Stanisław Cywiński. PWS–3 powstał z użyciem ciekawego rozwiązania konstrukcyjnego, opatentowanego przez Cywińskiego. Polegało ono na oparciu konstrukcji kadłuba na jednej belce nośnej, na której mocowana była obudowa kabiny. Dzięki temu uzyskiwało się modułową konstrukcję kadłuba. Moduły można było wymieniać w zależności od wersji samolotu: sportowej jedno- i dwumiejscowej, sanitarnej, dyspozycyjnej oraz łącznikowej. Innym rozwiązaniem związanym z konstrukcją kadłuba, opartą na belce, była możliwość regulacji wyważenia samolotu poprzez przesuwanie płata i podwozia wzdłuż tej belki.
Przebieg prac nad samolotem
Prototyp został oblatany 20 maja 1927 roku na lotnisku fabrycznym Podlaskiej Wytwórni Samolotów. Uwzględniając wnioski z pierwszego lotu, podwyższono ster kierunku i poprawiono jego odciążenie. Ulepszony samolot poddano próbom statycznym w sierpniu 1927 roku. Prototyp oznaczony PWS–3 B, pilotowany przez mjra Wacława Makowskiego, wziął udział w I Krajowym Konkursie Awionetek 6–9 października 1927 roku, zajmując 2 miejsce, a w II Krajowym Konkursie Awionetek, pilotowany przez pilota PWS Franciszka Rutkowskiego, zajął 6 miejsce. W 1928 roku samolot uczestniczył w I Zlocie Południowo-Zachodniej Polski. W tym samym roku zbudowano drugi prototyp PWS–3 B. Został on sfinansowany ze składek lubelskiego oddziału Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej i przydzielony do Eskadry Propagandowej Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej przy PWS, a następnie do Klubu Lotniczego PWS.
Konstrukcja
Dwumiejscowy samolot sportowy konstrukcji drewnianej w układzie górnopłata. Kadłub w postaci drewnianej skrzynkowej belki stanowiącej element nośny dla kabiny. Przód kadłuba za silnikiem kryty blachą aluminiową. Kabiny w postaci otwartej. Płat początkowo prostokątny, po modyfikacji z zaokrąglonymi końcówkami, drewniany, kryty sklejką i płótnem. Silnik Walter NZ–60 pięciocylindrowy, chłodzony powietrzem.
Dane techniczne
Rozpiętość – 9,7 m (10 m po przeróbce)
Długość – 6,93 m
Wysokość – 2,6 m
Powierzchnia nośna – 16,75 m kw.
Masa całkowita – 662 kg
Prędkość maksymalna – 133 km/h
Pułap – 2500 m
Zasięg – 500 km

Opracował: Janusz Dołęga
Redakcja: Monika Śliwińska

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Andrzej Glass, Polskie konstrukcje lotnicze do 1939 r., cz. I, Stratus, Sandomierz 2004.
Andrzej Morgała, Samoloty wojskowe w Polsce 1924–1939, Bellona, Warszawa 2003.
Tadeusz Chwałczyk, Andrzej Glass, Samoloty PWS, WKiŁ, Warszawa 1990.
Jerzy Domański, Samolot myśliwski PWS–A (BH–33), cykl Skrzydła Niepodległej, „Żołnierz Polski” 1988–89.
Bartłomiej Belcarz, Tomasz Kopański, Polskie Skrzydła 3. PWS–10, Avia BH–33, PZL P–7, Stratus, Sandomierz 2005.