Rzeźnia miejska w Lublinie
Pierwsze lodówki domowe pojawiły się w Stanach Zjednoczonych w 1928 roku, jednak już od końca XIX wieku rozwijał się nowoczesny przemysł przetwórstwa żywności. Europa pozostawała w tyle za amerykańskimi nowinkami przemysłowymi, niemniej starano się i tu rozwijać nowoczesne metody produkcji i konserwacji produktów żywnościowych, m.in. dzięki odkryciom Pasteura dotyczącym rozwoju mikroorganizmów.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Funkcje
Ubój zwierząt – produkcja mięsa krajowa i na eksport (m.in. do Włoch, Austrii, Danii, Belgii i Anglii).
Historia
Na przełomie XIX i XX wieku ziemie polskie – zwłaszcza Lubelszczyzna, gdzie żyzne gleby przynosiły duże plony – szybko rozpoczęły nadrabianie zapóźnień w dziedzinie przemysłu przetwórczego. Powstawały nowoczesne młyny, jak młyn braci Krausse na łąkach wsi Tatary, liczne cukrownie – w tym cukrownia Lublin i browary (browar Vetterów przy ulicy Bernardyńskiej).
Dużym problemem był jednak ubój zwierząt i przetwórstwo łatwo psującego się mięsa. Na przełomie zimy i wiosny trwała wielka akcja wycinania lodu na rzekach i stawach, który potem, konnymi wozami, przemieszany z sianem, podróżował do piwnic i składów, bądź był spiętrzany w pryzmy, aby do kolejnej zimy, służyć do napełniania zaimprowizowanych lodówek. Niestety, często już na etapie wstępnej obróbki, mięso ulegało zepsuciu, stając się – mimo gotowania i przetwarzania – powodem licznych zatruć i chorób.
Władze miejskie postanowiły uregulować ten stan. Wprowadzono liczne kontrole i ograniczenia, nakładane na osoby handlujące mięsem i jego przetworami, w praktyce jednak nie dawało to żadnych rezultatów. By zapewnić sobie kontrolę nad ubojem mięsa i jego przechowywaniem w odpowiednich warunkach, postanowiono wznieść rzeźnię miejską, gdzie przetwarzanie mięsa obywałoby się w odpowiednich warunkach higienicznych, pod kontrolą specjalistów.
W pierwszej połowie XIX w. rzeźnia miejska była zlokalizowana nad Czechówką, w okolicach zbiegu, nieistniejących już, ulic Podzamcze i Jatecznej. W latach 80 XIX w. władze miejskie nie ustawały w wysiłkach znalezienia lepszej lokalizacji dla nowej rzeźni, którą planowano umieścić m.in. w okolicy dzisiejszej al. Unii Lubelskiej. Ostatecznie zdecydowano się na budowę w obrębie obecnej dzielnicy Bronowice. Zachował się projekt tej inwestycji z końca XIX w., o której M. Ronikerowa w swoim Ilustrowanym Przewodniku po Lublinie z przekąsem pisała, iż „cały ruch świeżego powietrza psuje spacerującym w pobliskim ogrodzie publicznym".
Budowę nowoczesnej rzeźni przy ulicy Turystycznej prowadzono w latach 1926–1929, z przerwą w 1928 roku, wynikającą z braku funduszy. Realizacji tego zadania podjęła się początkowo firma amerykańska „Ulen and Company”, prowadząca również budowę wodociągu miejskiego, elektrowni i gazowni. W styczniu 1929 roku rozpoczęto ubój zwierząt, bez pełnego przygotowania obiektu do produkcji, z uwagi na to, iż stara rzeźnia nie nadawała się już do eksploatacji. Przełom 1928 i 1929 roku został wykorzystany na prace niwelacyjne, brukowanie dróg i kanalizację terenu. W 1929 roku wytyczono chlewy, wybudowano kantynę, tanią jatkę, szlamiarnię, solarnię skór. Powstała również stajnia dla koni. Wybudowano rampę kolejową o długości 195 m i tor kolejowy biegnący do chłodni, ponieważ rzeźnia nastawiła się na produkcję eksportową do Włoch, Austrii, Danii, Belgii (konina) i Anglii (gęsi). W tym samym roku powstało także laboratorium bakteriologiczne. W latach 30. podjęto produkcję konserw, w uruchomieniu której uczestniczyła firma „Poels and Co".
W okresie przedwojennym zespół rzeźni funkcjonował na 108 000 m kw i obejmował budynek główny liczący 5 600 m kw.
W czasie II wojny światowej rzeźnia przeszła pod zarząd niemiecki. Jej najtragiczniejszym przeznaczeniem okazało się wykorzystanie części z bocznicą kolejową jako miejsca deportacji Żydów lubelskich do obozów zagłady.
Dalszy intensywny rozwój rzeźni po II wojnie światowej spowodował jej rozbudowę. Wiązało się to z rozbiórkami i przebudową dawnych urządzeń, z których zachowała się tylko przebudowana ubojnia, otoczona nowszą zabudową (chłodnia i tzw. rozbiór), wieża ciśnień i niewielkie budynki o charakterze magazynów. Po wojnie rzeźnia służyła jako wzorcowe przedsiębiorstwo miejskie aż do lat 90.
Umschlagplatz
Lokalizacja rzeźni miejskiej odegrała ponurą rolę w czasie okupacji. Jako że posiadała rampę i bocznicę kolejową, dodatkowo była nieco na uboczu, ale niezbyt daleko od getta – zadecydowano, że z rampy zakładu odjadą transporty ludności żydowskiej do obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze.
W marcu 1942 roku rozpoczęto akcję, polegającą na przepędzeniu ulicą Kalinowszczyzna ludności żydowskiej na teren zakładu. Tu, na placu między budynkami a ulicą Zimną, ładowano ludzi do podstawionych na bocznicę wagonów towarowych. Słabsi, ociągający się, lub usiłujący uciekać – byli mordowani na miejscu. Całą akcję przeprowadzano pod osłoną nocy, dlatego zachowały się tylko nieliczne relacje świadków o tych strasznych wydarzeniach. Pracownicy rzeźni, przebywający w tym czasie w budynkach zakładu, byli pilnowani przez niemiecki personel, mieli też absolutny zakaz zbliżania się do placu.
Szacuje się, że do 16 kwietnia wywieziono tą drogą około 26 tysięcy Żydów lubelskich.
W 1944 roku, w obliczu zbliżającego się frontu i nacierających wojsk radzieckich, cześć maszyn i zapasów wywieziono, jednak samych budynków i urządzeń nie udało się wysadzić w powietrze.
Kalendarium
Opis
Ubojnia zlokalizowana jest we wschodniej części zespołu. Założona na planie wydłużonego prostokąta, trójkondygnacyjna, od południa dotyka wieży ciśnień. Murowana z cegły i otynkowana. Posiada żelbetowe stropy i metalową konstrukcję dachu pokrytego blachą ocynkowaną falistą. Okna prostokątne, wielokwaterowe. Podłogi: lastriko, beton, terrakota. Fasada jednokondygnacyjna, o podziałach ramowych, z kostkowym gzymsem koronującym, zwieńczona uskokowym szczytem. W przyziemiu wrota, wnętrze przekształcone. W obrębie kondygnacji piwnicznej zachowały się baseny na solankę do peklowania.
Wieża ciśnień dominuje nad pozostałą zabudową. Posiada sferowane naroże i wydatny gzyms kostkowy oraz zwieńczenie w postaci murowanej balustrady (częściowo ażurowej). Ściany przeprute na osi wąskim, wydłużonymi i wielopodziałowymi oknami. Dawne budynki gospodarcze posiadają dekorację ramową i szczyty uskokowe.
Stan zachowania
Literatura
- Janusz R., Lubelska chłodnia – modernizm utracony, [w:] Teka komisji architektury, urbanistyki i studiów krajobrazowych, t. IV B, Polska Akademia Nauk oddział w Lublinie, Lublin 2008.
- Michalska G., Rzeźnia miejska przy ul. Turystycznej 9, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I cz. I, s. 122, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.
