Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Rzemiosło artystyczne w lubelskiej dzielnicy żydowskiej

Ważnym elementem życia mieszkańców lubelskiej dzielnicy żydowskiej była tzw. tradycyjna sztuka żydowska. Było to rzemiosło artystyczne polegające na zdobieniu przedmiotów kultowych i codziennego użytku, upiększaniu ubrań, wyposażaniu wnętrz domów i synagog, wykonywaniu biżuterii. Charakterystyczny dla tej sztuki jest konserwatyzm, przywiązanie do raz wypracowanych wzorów i technik, które żydowscy rzemieślnicy przekazywali z pokolenia na pokolenie.

Lublin. Parochet z Synagogi Maharszala
Lublin. Parochet z Synagogi Maharszala (Autor: Proszyk, Jacek)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Siła tradycjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Źródeł tradycyjnej sztuki Żydów należy upatrywać w odrębności kulturowej i religijnej tej społeczności. Pieczołowicie podtrzymywane rytuały porządkujące życie codzienne otrzymywały stopniowo coraz piękniejszą oprawę: ozdobne naczynia, haftowane ubrania, specjalne przedmioty mające zastosowanie podczas świąt. Zaczynem tej sztuki nie były

założenia estetyczne i problem czy potrzeba sztuki w ogóle, lecz wyłącznie i jedynie poczucia religijne, wypowiadające się w tradycyjnych a prostych formach plastycznych, przechodzących z pokolenia na pokolenie. Sztuka żydowska nie jest zatem sztuką wielką, sztuką monumentalną; to sztuka drobna, raczej przemysł artystyczny i zdobniczy wywodzący się z najstarszych tradycyj sztuki Wschodu1.

Raz wypracowane wzory i motywy były powtarzane przez rzemieślników, na których umiejętnościach opierał się rozwój tej plastyki. Wykonywali oni liczne przedmioty potrzebne w świątyni i domu: świeczniki (synagogalne, szabasowe, chanukowe), kamienie nagrobne, pokrowce i ozdoby na Torę, puszki na wonności, naczynia świąteczne (misy, puchary, kubki, talerze), puszki na tefilin, mezuzy, haftowane kapy, obrusy, jarmułki, czepce kobiece, pasy do tałesów, wyroby złotnicze i jubilerskie. Przedmioty te, używane najczęściej od święta, służyły zaakcentowaniu różnicy pomiędzy czasem świętowania a codziennością.

OrnamentBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ortodoksyjni Żydzi pozostawali pod wpływem zakazu wyrażonego w drugim przykazaniu Dekalogu:

Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest w niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią2!

Zakaz ten, rozumiany dosłownie, nie pozwalał wykonywać żadnych wizerunków zwierząt i ludzi, i miał ogromny wpływ na charakter żydowskich motywów dekoracyjnych, które w większości są ornamentalne. Tradycyjny żydowski ornament jest roślinno-zwierzęcy (ten sposób przedstawiania zwierząt – często symbolicznych – nie był uważany za bałwochwalstwo). Przestrzegając zakazu przedstawiania ludzi, tam gdzie było to konieczne, ukazywano jedynie fragmenty postaci.

Popularne motywy dekoracyjneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mimo wymagających reguł, żydowska plastyka wykształciła całe bogactwo motywów. Do najpopularniejszych należą:

  • wić roślinna z giętkich gałązek, drobnych listków, pączków i kwiatów układających się miękko i płynnie w gęstą siatkę. Między gałązkami mogą znajdować się zwierzęta pokazane w sposób uproszczony, ale realistyczny, bez zniekształceń.
  • zwierzęta – bardzo często w symetrycznym układzie antytetycznym (czyli zwrócone ku sobie głowami). Popularne gatunki to lwy, jelenie, gryfy, byki, wiewiórki, ryby, a z ptaków: orły, gołębie, papugi i koguty.
  • wazon z wyrastającym z niego pojedynczym kwiatem na cienkiej łodyżce otoczonym listkami i pączkami.
  • wieńce z różnorodnych kwiatów i liści.
  • Gwiazda Dawida.
  • portyk z dwoma kolumnami, pod którym znajduje się hebrajski napis.
  • korona podtrzymywana przez parę zwierząt.
  • tablice Przykazań.

Dekoracja stroju odświętnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi i Żydówki chętnie ozdabiali stroje używane w dni świąteczne.

  • Tałes (długi, prostokątny szal modlitewny) był zdobiony atarą – dekoracyjną taśmą naszywaną na górny (spoczywający na głowie) brzeg tałesu. Atary były wykonywane ze złoconych lub srebrnych, blaszek, nici szychowych3 albo kolorowych, układających się w roślinny bądź geometryczny ornament. Atary, zwłaszcza te wykonane z prawdziwych kruszców, były bardzo drogie, biedni Żydzi najczęściej nie mogli sobie na nie pozwolić.

  • Na szabat Żydzi ubierali ozdobne jarmułki wykonane z wzorzystych tkanin broszowanych4. Jeśli tkanina była skromniejsza, często haftowano na niej różne motywy (bardzo popularny był pojedynczy kwiat w wazonie w otoczeniu liści i pąków). Wierzchołek jarmułki zdobiła rozeta a brzeg szeroka bordiura5. Hafty wykonywano kolorowymi nićmi, bordiurę i rozetę z szychowej koronki.

  • Idąc do synagogi, Żydzi zakładali kołnierze bogato haftowane kolorowymi lub szychowymi nićmi, bajorkiem6 i cekinami. Kołnierz taki był zakładany szczególnie do kitla na święto Jom Kippur (Dzień Pojednania). Wykonywano go z jedwabiu, ozdobionego haftami z sztychowych nitek (złotych, srebrnych, błyszczących i matowych), złoconymi aplikacjami, barwnymi haftami wazonów kwiatowych, gwiazd, rozet itp.

  • Częścią stroju na Jom Kippur (obecną również przy innych świątecznych okazjach) był haftowany pas ze srebrną klamrą (popularny motyw na klamrze to lwy trzymające tarczę nakrytą koroną).

Dwa szczególnie bogato zdobione elementy świątecznego stroju kobiecego to:

  • napierśnik – prostokątny pas materiału mocowany pod kołnierzem na wstążkach, dołem wsuwany do spódnicy. Dekoracja napierśnika często dzieliła go na trzy pionowe pasy: dwa przy brzegach pokrywały grube hafty uzyskane przez naszywanie ich na podkład z waty lub skrawków tkanin. W ornamencie dominował motyw wijącej się wstążki. Do wykonywania dekoracji używano nitek szychowych, koronek klockowych, cekinów i blaszek. Środkowy pas napierśnika często pozostawał wolny, by pokazać wzór materiału. Uboższe napierśniki były jedynie obszywane jedwabnymi wstążkami.

  • nadczółek– opaska z materiału zakończona wstążkami do mocowania na głowie, na której w części środkowej, haftem szychowym lub perełkowym, wyszywano diadem.

BiżuteriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ważną częścią kobiecego stroju była biżuteria: długie, wieloelementowe kolczyki wykonane ze szlachetnych kamieni lub paciorków w oprawach z metalu (najczęściej srebra), naszyjniki i wisiorki misternej roboty z grawerowanymi, wytłaczanymi, puncowanymi lub malowanymi motywami roślinnymi i geometrycznymi.

Bogatsi mężczyźni nosili sygnety, służące także jako pieczątki. Jednocześnie traktowano je jako amulety, umieszczając na nich napisy mające chronić właściciela przez złymi mocami.

Papierowe wycinankiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Misterne papierowe wycinanki były dekoracją żydowskich domów na święto Szawuot (Święto nadania Tory). Wykonywano je w formie kwadratowej/prostokątnej (szewuoslech) i okrągłej/owalnej (rajzelech) z papieru kolorowego lub złotego, czasem dodatkowo podmalowanego. Najpopularniejszym wzorem była symetryczna plecionka roślinna z gałązek, listków, pączków i kwiatów, pomiędzy którą wplecione były zwierzęta ukazane z profilu. W wycinankach kwadratowych pojawiały się one w parach ustawione antytetycznie: były to gołębie, dwugłowe orły, ryby, wiewiórki, psy, koguty, dzięcioły, byki, konie, lwy. Częstym motywem były też tablice Przykazań (stanowiące dosłowne nawiązanie do święta). Wycinanki charakteryzowały się syntetyczną i czytelną formą. Drobny, delikatny wzór wykonany był z kunsztem i precyzją.

Dekoracja przedmiotów używanych w kulcieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przepisy religijne, żywot w ciasnych murach ghetta, warunki życiowe sprawiły, że sztuka żydowska ogranicza się wyłącznie prawie do kultu obrzędowego – napisał Maksymiljan Goldstein w katalogu swoich zbiorów tradycyjnej sztuki żydowskiej7. Lista tych przedmiotów jest bardzo długa – można podzielić je na rzeczy używane w domu i w synagodze. Do domowych należą:

  • kielichy szabasowe, hawdalowe (na Zakończenie Szabatu) i sederowe (na Paschę) wykonywane z malowanego lub rzniętego szkła albo grawerowanego srebra. Jako dekoracja bardzo często pojawiły się: Gwiazda Dawida, kwiaty i ptaki.
  • haftowane serwety szabasowe i paschalne,
  • świece hawdalowe przypominające warkocze lub łańcuszki splecione z cienkich woskowych sznurków,
  • puszki na wonności (Bsumim-Büchse) do przechowywania korzeni i płatków róż wąchanych podczas Hawdali. Puszki – wykonane najczęściej ze srebra – miały kształt wieżyczki na kielichowatej stopie lub czterech cienkich nóżkach zebranych w połowie długości nodusem (zgrubieniem). Dekoracyjne motywy roślinne i geometryczne wykonywano techniką trybowania i filigranu z ogromną precyzją, smakiem i kunsztem.
  • woreczki z tkaniny na macę paschalną. Woreczki były dostosowane do kształtu macy (okrągłe), obszyte na brzegach frędzlami; wzdłuż brzegu, haftowano hebrajskie sentencje, bliżej środka pojawiał się motyw wianka z kolorowych kwiatów.
  • naczynia sederowe bogato dekorowane malowanymi ornamentami roślinnymi i geometrycznymi, wśród których pojawiała się często Gwiazda Dawida i napis „Na święto Pesach”.
  • świeczniki szabasowe, menory i chanukije, czyli lampki chanukowe używane w czasie Chanuki (Święta Świateł). Świeczniki chanukowe składały się ośmiu jednakowych lichtarzy i jednego wyróżniającego się (szamus), od którego odpalano pozostałe lampki. Lichtarze mogły wyrastać z jednego trzonu (chanukija przypominała wtedy menorę – świecznik siedmioramienny) bądź też miały kształt prostokątnej podstawki na czterech nóżkach z jedną lub trzema ażurowymi ściankami, na której stało osiem lichtarzy na świeczki lub oliwę. Na tylnej ściance pojawiał się motyw zwierząt w układzie antytetycznym trzymających wazon z kwiatem. Świeczniki chanukowe były odlewane najczęściej z mosiądzu.

W synagodze najważniejszym przedmiotem była Tora. Była ona ręcznie pisana na pergaminie i nawinięta na dwa wałki z misternie rzeźbionymi drążkami. Przechowywano ją w haftowanym pokrowcu, na który nakładano srebrną trybowaną tarczę i koronę. Tak ubraną Torę przechowywano w aron hakodesz (szafie na wschodniej ścianie synagogi), która zasłaniano parochetem (kotarą) i kaporetem (rodzajem lambrekinu8). Do naszych czasów przetrwał, datowany na 1926 rok, parochet z synagogi Maharszala, obecnie używany w synagodze w Bielsku Białej. O jego pochodzeniu z Lublina świadczy wyhaftowany hebrajski napis. Oprócz niego lubelski parochet zdobią: centralnie położony haft tablic przykazań, na szczycie których stoją dwa lwy podtrzymujące koronę. Pod tablicami znajduje się półokrągły wieniec z grubych liści i stylizowanych kwiatów, a po bokach haftowane sznury zakończone frędzlami, dzielące kotarę na trzy części.

Nieodłącznym elementem Tory był jad, czyli wskaźnik w kształcie dłoni z wyciągniętym wskazującym palcem służącym to przesuwania po tekście (Tory nie wolno było dotykać dłonią). Jad była rzeźbiona lub toczona z drewna.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991.

Dresdner K., Goldstein M., Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935 (reprint: Warszawa 1991).

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia), wydanie 4, Poznań 1996.

Ubiór Żydów polskich, www.muzeum.krakow.pl/uploads/media/ubiory.doc (dostęp 15.01.2009).

Furtak E., Cenny parochet odnalazł siew Bielsku Białej, http://miasta.gazeta.pl/katowice/1,35056,4831117.html (dostęp 15.01.2009).

SZF, Parochet z lubelskiej synagogi odnalazł siew Bielsku Białej, www.eduskrypt.pl/parochet_z_lubelskiej_synagogi_odnalazl_sie_w_bielskubialej-info-13372.html (dostęp 15.01.2009).

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia M. Goldstein, K. Dresdner, Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935 (reprint: Warszawa 1991), s. 164.
  2. Wróć do odniesienia Wj, 20, 4 [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia), wydanie 4, Poznań 1996.
  3. Wróć do odniesienia Szych to bawełniana nitka owinięta cienkim złotym lub srebrnym drucikiem.
  4. Wróć do odniesienia Tkaniny broszowane to takie, w których wątku znajdują się nici złote lub srebrne.
  5. Wróć do odniesienia Bordiura to dekoracyjny pas wypełniony dowolnym motywem ornamentalnym.
  6. Wróć do odniesienia Bajorek to dekoracyjny sznurek skręcony ze złotych lub srebrnych nitek.
  7. Wróć do odniesienia M. Goldstein, K. Dresdner, Kultura..., s. 57.
  8. Wróć do odniesienia Lambrekin to krótka zasłona wieszana nad oknem lub drzwiami.