Już od XIX wieku podejmowano próby uporządkowania doliny Czechówki. Budowana w latach 1954–1974 trasa szybkiego ruchu zniszczyła krajobraz i ekosystem rzeki.
Opis cieku wodnego
Czechówka to struga na Lubelszczyźnie, lewobrzeżny dopływ Bystrzycy. Całkowita długość rzeki to 17,5 km. Aż 50,8 procent jej długości znajduje się dzisiaj w granicach miasta Lublina (8,9 km).
Czechówka prowadzi wody z trzech obszarów źródliskowych. Za początek strugi przyjęto źródła we wsi Motycz położone 227 m n.p.m. Drugi obszar znajduje się we wsi Płouszowice, stanowiąc odnogę południową strugi. W ostatnich latach ten ponad czterokilometrowy odcinek otrzymał swoją nazwę – Łazęga. Odnoga ta wpada do Czechówki w okolicach wsi Konopnica z jej prawego brzegu. W Konopnicy znajduje się ostatni obszar źródliskowy.
W dolinie strugi zlokalizowano łącznie 37 źródeł. Jedynie 19 z nich to źródła czynne, w znakomitej większości o bardzo niskiej wydajności. Zaledwie 3 z nich posiada wydajność większą niż 1 litr wody na sekundę.
Całkowita zlewnia cieku wodnego to 78,5 km².
Czechówka prowadzi swe wody do ujęcia wody „Sławinek”. Dalej przybór wody ma charakter okresowy i dokonuje się poprzez ścieki z kolektorów burzowych. W dolnym odcinku Czechówka nie prowadzi wód podziemnych.
Czechówka w historii Lublina
Od wczesnego średniowiecza aż do XV wieku zabagniona dolina strugi z szeroką równiną zalewową i stromymi zboczami lessowymi stanowiła dogodną linię obrony. Dzięki temu mógł rozwijać się ośrodek osadniczy na terenie dzisiejszych wzgórz: zamkowego, staromiejskiego, Czwartku oraz Grodziska.
Wobec ocieplania się klimatu, pod koniec XV wieku, lustro wód podziemnych zaczęło się obniżać. Funkcja obronna doliny strugi ustąpiła powoli miejsca funkcji gospodarczej. Na osuszonym terenie zaczęło powstawać
Podzamcze.
Ponadto przy ujściu cieku wodnego oraz w górę jego biegu dokonano budowy spiętrzeń, a przy nich młynów. Nad Czechówką król dokonał fundacji tzw. młynów podzameckich puszczanych w dzierżawę. W górę strugi powstał m.in. młyn prywatny właścicieli wsi Czechów. W XVI wieku uzyskał on miano młyna
Lubomelskich.
Na Czechówce powstały liczne mniejsze i większe stawy. Niektóre nazwano. W okolicy Podzamcza znajdował się staw Za Żydy, a przy młynie Lubomelskich, staw Lubomelski.
Czechówka nie posiadała wówczas ustalonej nazwy. Oprócz nam znanej, używano także określenia Motyczka lub Motyczanka (od miejscowości z obszarem źródliskowym strugi).
Kolejnym etapem w historii samej Czechówki były
liczne wojny Rzeczpospolitej w wieku XVII oraz procesy klimatyczne. Wobec zniszczeń urządzeń piętrzących, zaniedbane stawy zaczęły ulegać zarastaniu i zamulaniu. W skutek tzw. małej epoki lodowej podniósł się stan wód podziemnych i w dosyć szybkim czasie dolina uległa ponownemu zabagnieniu. Negatywne skutki dla mieszkańców Lublina miało zniszczenie systemu wodociągów. Wodę pobierali oni bezpośrednio z Czechówki jednocześnie zrzucając do niej ścieki, co przyczyniło się do kilkukrotnych wybuchów epidemii w mieście.
Dopiero w XIX wieku zaczęto dokonywać prób uporządkowania doliny Czechówki. Leżało to także w interesie samego miasta. Rozwój demograficzny oraz przemysłowy sprawił, że Lublin potrzebował nowych terenów. Zabagniona Czechówka była poważną barierą ograniczającą rozwój w kierunku północnym. Problem był na tyle poważny, że budowę dworca kolejowego zlokalizowano na przedmieściu Piaski, a nie na północ od Lublina (planowano lokalizację dworca we wsi Czechów).
Jedyną poważną zmianą w krajobrazie doliny było osuszenie stawu Za Żydy i zorganizowanie w jego miejsce parku publicznego według projektu
Feliksa Łodzi-Bieczyńskiego. Pomysł parku w tym miejscu nie do końca się sprawdził. Jeszcze pod koniec XIX wieku zmieniono park na wielki plac targowy.
Zainteresowano się także naukowo właściwościami źródeł Czechówki. Odkryto m.in. źródła żelaziste w okolicach wsi Sławinek. Posiadały podobne właściwości lecznicze do źródeł nałęczowskich. Zdrojowisko Sławinek funkcjonowało do I wojny światowej.
XIX wiek i pierwsza połowa XX wieku to silna antropopresja w dolinie Czechówki. Zabudowania podchodziły coraz bliżej doliny cieku wodnego. Rozrastały się osady
Wieniawa, Podzamcze, Czechówka Dolna oraz Czechówka Górna.
Wpływ ludzi na Czechówkę to przede wszystkim większa ilość zrzucanych ścieków. Wobec fatalnego stanu sanitarnego dolnego odcinka strugi w latach 30. XX wieku postanowiono przeprowadzić roboty kanalizacyjne. Zaczęto od stawu Lubomelskiego, który osuszono w 1934 roku. Następnie wybetonowano brzegi rzeki oraz dokonano jej przesklepienia na odcinku 800 metrów w okolicach
Zamku.
Wszystkie prace nie uwzględniały nagłego przyboru wody i ewentualnej powodzi. Pierwsza większa wysoka woda dała o sobie znać w roku 1940.
Kolejna powódź przypadła na rok 1964. Była ona ostatnią w historii Czechówki. Już wówczas pracowano nad melioracją strugi. Rozbudowano system kanałów burzowych w okolicy ulic Czechowskiej,
3 Maja oraz Wodopojnej. Wydłużono przesklepienie likwidując jednocześnie tzw. Żelazny Most na
ulicy Lubartowskiej. Dokonano prac przy kanałach odpływowych na terenie po
Wielkim Stawie Królewskim. Jednocześnie urządzono nowe ujęcie wody dla Lublina. Jego rozruch przypadł na rok 1961. Niestety, wykonanie studni w ujęciu „Sławinek” sprawiło, że struga całkowicie przestała prowadzić wodę źródlaną w dolnym odcinku.
Rewolucyjną wręcz zmianą była budowa Trasy W-Z. Zniszczyła ona całkowicie istniejący krajobraz i ekosystem Czechówki. Strugę, na odcinku prawie 3,5 km, poprowadzono betonowym korytem.
Dolina strugi w przeciągu trzydziestu lat przyjęła funkcję komunikacyjną. Obecnie Czechówka ma niewielki przepływ wody w górnym odcinku.
Przyszłość Czechówki
Obecnie 40 procent długości Czechówki w granicach miasta biegnie wzdłuż ważnych ciągów komunikacyjnych. Ten procent ma się zdecydowanie zwiększyć.
Planowane są dwa kolejne przekształcenia biegu strugi. Jest to wynikiem projektowanej obwodnicy Lublina oraz przedłużenie alei Solidarności. Oba przekształcenia mają nastąpić w okolicach Muzeum Wsi Lubelskiej zlokalizowanego nad Czechówką. Mają one polegać na regulacji koryta strugi i skierowanie jej do betonowego kanału szerokości dna 3,5 m. Negatywnym następstwem tych przekształceń ma być zniknięcie meandrów rzeki w okolicach ulic Agronomicznej i Sobótki. W ten sposób zniknie ostatni nieuregulowany odcinek strugi w granicach miasta.
Opracowanie: Łukasz Fiuta
Redakcja: Monika Krzykała, Monika Śliwińska
Przypisy
1. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Warszawa 2007.
2. Gawroński L., Perypetie z Czechówką, [w:] „Dzień”, 1990, nr 156, s. 9.
3. Kierek A., Rozwój przestrzenny miasta Lublina, [w:] „Rocznik Lubelski”, t. 4, 1962.
4. Kociuba D., Zmiany funkcji dolin rzecznych na obszarze Lublina, [w:] „Annales UMCS”, sec. B, t. 58, z. 5, 2003.
5. Kuraś S. (opr.) Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983.
6. Mącik M., Wojtanowicz J., Z badań nad denudacją w dorzeczu górnej Czechówki, [w:] „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, 1977, z. 193, s. 101-121.
7. Michalczyk Z., Źródła zachodniej części Wyżyny Lubelskiej, Lublin 1993.
8. Michalczyk Z., Budzyńska K., Zielińska B., Turczyński M., Terenowe uwarunkowania obiegu wody, [w:] Strategia wykorzystania i ochrony wód w dorzeczu Bystrzycy, red. Z. Michalczyk, Lublin 1997, s. 15-32.
9. Sakławski W. (opr.), Województwo lubelskie w 15-tu tomach Słownika historyczno-geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich 1880-1904, Lublin 1974.
10. Smaga D., Czechówka się przeprowadzi, [w:] „Dziennik Wschodni”, 2009, nr 172, s. 4.
11. Targoński M., Zmarnowane uzdrowisko, [w:] „Kamena”, 1972, nr 17, s. 10.
12. Targoński M., Zagubione zdrojowisko, [w:] „Sztandar Ludu”, 1974, nr 16, s. 4.
13. Trzciński T., Jak ująć w karby Bystrzycę, Czerniejówkę i Czechówkę, [w:] „Sztandar Ludu”, 1969, nr 187, s. 4.
