Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rzeczpospolita Babińska – spór o legendę Babina

Rzeczpospolita Babińska w dziewiętnastowiecznej literaturze i sztuce polskiej.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Rzeczpospolita Babińska w literaturze polskiej do XVIII wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do końca XVIII wieku wzmianki o Rzeczpospolitej Babińskiej w literaturze polskiej są raczej sporadyczne i przypadkowe. W połowie XVIII wieku Ignacy Krasicki przywołał pamięć o Rzeczpospolitej Babińskiej w pierwszej nowożytnej encyklopedii pt. Zbiór potrzebnych wiadomości. Krasicki głosił potwierdzoną we francuskiej literaturze tezę o moralno-społecznym wymiarze działalności Rzeczpospolitej Babińskiej. Jego zdaniem miała ona prowadzić „do naprawy obyczajów, mówienia roztropnego, nauczania obyczajnej wstrzemięźliwości”.
Ten wątek rozwinął w wierszu Podróż z Warszawy. Do księcia Stanisława Poniatowskiego:

Gdzie Pszonka, dobrej myśli chcąc być sprawcą,
Nowego państwa został prawodawcą,
A za tak sławnym idąc przewodnikiem,
Kto głupstwo zrobił, został urzędnikiem.
Gdyby tych indziej używano względów,
Byłby niezmierny nacisk do urzędów…

[za:] I. Krasicki, Pisma wybrane, [red.] T. Mikulski, t. 2, Warszawa 1954, s. 178

Wydaje się, że to właśnie dzięki Ignacemu Krasickiemu Babin na zawsze wpisał w narodowe dzieje Polski i znalazł swoje miejsce w kolejnych encyklopediach. Między innymi w: Małej Encyklopedii Polskiej Stanisława Platera z 1847 roku, Encyklopedii Powszechnej Olgerbranda, t. 2, z 1860 roku, Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, t. 5, z 1891 roku, w Encyklopedii Staropolskiej Brucknera, i we wszystkich współczesnych encyklopediach.

Rzeczpospolita Babińska w pierwszej połowie XIX wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Renesans Rzeczpospolitej Babińskiej przypadł na wiek XIX, zwłaszcza w kręgach liberalno-demokratyczno-socjalistycznych. Rzeczpospolita Babińska stała się klubem symbolizującym wolnościową myśl literacką. Stała się również symbolem „złotej wolności szlacheckiej”.

I właśnie w tym drugim kontekście przywołał Rzeczpospolitą Babińską Adam Mickiewicz, podczas kursu literatury słowiańskiej głoszonym w Collége de France. Celem prowadzonych w latach 1840–1844 wykładów była analiza porównawcza dziejów Rosji i Polski, a zwłaszcza rozwikłanie tajemnicy przeznaczeń obu narodów i wyodrębnienie różnic w historii obu państw. Tym punktem granicznym oddzielającym dzieje Rusi Słowiańskiej od historii Rosji były właśnie rządy Iwana Groźnego, przypadające na czas, kiedy w Polsce działała Rzeczpospolita Babińska. W polityce cara Rosji, tyrana, który okrutnie rozprawił się z bojarami i Nowogrodem, tkwiło, zdaniem Adama Mickiewicza, sedno duszy rosyjskiej, które na zawsze oddzieliło dwa sąsiadujące państwa. Adam Mickiewicz pisał: „Rzecz godna uwagi, że w tym samym czasie, kiedy wielki kniaź Iwan urządzał swój straszliwy monaster, w Polsce kilku panów, kilku wesołych szlachciców zakładało rzeczpospolitą, słynął w naszych rocznikach pod nazwą Rzeczpospolitej Babińskiej, która miała na celu zabawę i ośmieszenie wad owego czasu. Tak na przykład nadawano tytuły podczaszego tym szlachcicom, którzy uchodzili za największych opojów. Ci, co nie chcieli się kształcić, co nie umieli pisać, otrzymywali dyplomy na kanclerstwo. Rzeczpospolita obwieszczała, że wszyscy próżniacy, głupcy i kłamcy mieli w niej prawo obywatelstwa […]”.

Temat Babina powracał często wśród Polaków, którzy wyemigrowali po powstaniu listopadowym. Legenda Babina była żywa zwłaszcza w kręgach związanych z Towarzystwem Demokratycznym, głoszącym radykalne hasła społeczne, często nastawionym antyklerykalnie. Do tradycji „państwa Pszonków” nawiązywało jedno z niewielu czasopism literacko-satyrycznych „Pszonka” (1839–1844). Głosiło one ideały tolerancji, tak bliskie inicjatorom Rzeczpospolitej Babińskiej. Redaktorem pisma był Leon Zienkowicz, współpracownikiem zaś Seweryn Goszczyński.

 

Spór o Rzeczpospolitą Babińską w II połowie XIX wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Staropolscy kpiarze nie do końca pasowali do dziewiętnastowiecznego patosu historiozofii narodowej. Pod koniec XIX wieku Rzeczpospolita Babińska została poddana krytyce. Pierwszy głos sceptyczny wyszedł spod pióra hrabiego Tarnowskiego, który poddał w wątpliwość znaczenie „państwa Pszonków”. Wątek ten podjął Kazimierz Bartoszewicz, który w książce Rzeczpospolita Babińska, stworzył swoistą antylegendę Babina. Karcąc babińczyków za lekki, zdystansowany stosunek do świata, krytycy dostrzegli w nich chętnych do zabawy i pijatyki lekkoduchów. Uznali Rzeczpospolitą Babińską raczej za wybryk kultury szlacheckiej, a nie próbę realizacji ideałów szlacheckich.

Dziewiętnastowieczny spór o znaczenie Rzeczpospolitej Babińskiej został szczegółowo zrelacjonowany w Encyklopedii Staropolskiej Brucknera. Tam również znajdują się informacje na temat literatury wykorzystującej wątki babińskie. W tym miejscu warto jedynie zastanowić się nad jedną kwestią: Według Kazimierza Bartoszewicza o braku znaczenia Rzeczpospolitej Babińskiej dla ówczesnej kultury polskiej miał świadczyć fakt, jak niewiele wzmianek o „państwie na opak” spotykamy w szesnasto- i siedemnastowiecznej literaturze. Ówczesne elity czytały dzieła Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja. O facecjach babińskich milczano.

Tak naprawdę mało dziś wiemy na temat dzieł reformacyjnych poetów i pisarzy. Trudno orzec, czy winę za to ponosi świadoma polityka kontrreformacji i czy rzeczywiście literatura różnowierców polskich została zepchnięta do podziemia literatury polskiej, a z czasem skazana na niepamięć. Setnik pisarzów polskich Szymona Staropolskiego może być traktowany jako świadomy akt polityki historycznej, w którym celowo przemilczano twórczość protestantów. Czyżby Rzeczpospolitą Babińską spotkał podobny los? Przez szereg lat Babin skupiał przede wszystkim krytyczną wobec Kościoła katolickiego szlachtę różnowierczą. Rzeczpospolita Babińska miała zatem liczne grono wrogów. Ciekawe jest również to, że w czasach, gdy w Babinie kwitła kultura baroku i spotykali się przede wszystkim katolicy, nadal żywa była legenda Babina jako centrum tolerancji religijnej. Do niej odnosił się Mikołaj Chwałkowski, rezydent Jakuba Kurlandzkiego na dworze Jana III Sobieskiego, oraz Krzysztof Hartknoch. Obydwaj wspominają o Rzeczpospolitej Babińskiej w kontekście nietolerancji względem różnowierców.

 

Rzeczpospolita Babińska w XX i XXI wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Metafora Babina powracała często w polskiej literaturze XIX i XX wieku. Wykorzystał ją również Jan Lechoń w zbiorze zjadliwych pamfletów politycznych z lat 1917–1920. Na początku dwudziestego wieku pojawiła się zupełnie nowa interpretacja humoru babińskiego. W pochodzącej z 1906 roku powieści W Babinie. Powieść z pierwszych lat rzeczpospolitej babińskiej pochodzi napis nagrobkowy żony kasztelana Jana Nepomucena Osieckiego:
„Tu leży moja żona, przywalona głazem;
Dla swojej spokojności i dla mojej razem”.

Chociaż dziś zapomniane babińskie inspiracje obecne są również w paremiografii, Nowa Księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich wymienia co najmniej pięć dowcipów związanych z Babinem: „babiński dygnitarz”, „babiński obiad”, „musiał to w Babinie słyszeć”, „rycerz z babińskiej wyprawy”.

W XXI wieku eksperyment „państwa Pszonków” wydaje się szczególnie aktualny. Różne nurty nowego humanizmu podkreślają szczególne znaczenie obywatelstwa, rozwijając renesansową tezę, że to człowiek jest podmiotem państwa. Nawołują zatem do budowania idei aktywnego obywatela, który nie tyle kontestuje rzeczywistość, lecz świadomie dąży do doskonalenia siebie i kształtowania swego otoczenia. I między innymi te idee zainspirowały w połowie XVI wieku pierwszy kabaret ziemi lubelskiej.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

K. Bartoszewicz, Rzeczpospolita Babińska, Lwów 1902.
A. Brückner, Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa 1939.
K. Chłędowski, Królowa Bona, PIW, Warszawa 1960.
S. Jadczak, Bełżyce. Monografia miasta i gminy, Stowarzyszenie Rozwoju Ziemi Bełżyckiej, Bełżyce 2002.
I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości, t. 1, Warszawa 1781.
I. Krasicki, Pisma wybrane, [red.] T. Mikulski, t. 2, PIW, Warszawa 1954.
J. Krzyżanowski, Poezja polska w wieku XVI, „Kultura staropolska”, Kraków 1932.
J. Krzyżanowski, Poezja polska w wieku XVI, „Dzieje literatury pięknej w Polsce, cz. I, Kraków 1935.
J. Krzyżanowski, W wieku Reja i Stańczyka. Szkice z dziejów Odrodzenia w Polsce, PWN, Warszawa 1958.
T. Michałowska [red.], Facecja, [w:] Słownik literatury staropolskiej, Ossolineum, Wrocław, 2002.
A. Mickiewicz, Literatura Słowiańska. Wykład XXXI, Czytelnik, Warszawa 1997, s.453.
B. Otwinowska, E. Sarnowska-Temeriusz, Słownik literatury staropolskiej: średniowiecze, renesans barok, Ossolineum, Wrocław 2002.
S. Pigoń [oprac.], Listy Seweryna Goszczyńskiego (1823–1875), PAU, Kraków 1937.
J. Starnawski, Przedmowa, [w:] Setnik pisarzów polskich, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 51/52.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska w legendzie, „Przegląd Humanistyczny”, 1972, nr 3 (90).
S. Tworek, W okresie reformacji i renesansu, [w:] A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek [red.], Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1978.
S. Tworek, W kręgu sporów o „Rzeczpospolitą Babińską”, „Rocznik Lubelski”, t. 15, 1972 [druk: 1973].
T. Waga, Historyja książąt i królów polskich, Wilno 1831, s. 117.
T. Wojtaszko, Rzeczpospolita babińska przez wieki i okupacje, Retro, Lublin 1994.

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe