Liczną grupę istot o dobroczynnych właściwościach stanowili święci, którzy przede wszystkim byli patronami dni, niekiedy pór roku, a nawet poszczególnych lat. Na co dzień posługiwano się nie datami, lecz nazwami świąt kościelnych i w ten sposób święci skojarzeni zostali z porami roku (Od św. Marcina, zima się zaczyna), zjawiskami atmosferycznymi (Na św. Kazimierza dzień się z nocą przymierza), z pracami gospodarczymi (Św. Jan trawę kosi), z początkiem okresów religijnych (Św. Katarzyna adwent rozpoczyna), ze zjawiskami społecznymi (Na św. Idzi w swaty do mnie przyjdzi), wreszcie licznymi prognostykami pogody i urodzaju.
Ilość świętych znanych ludności była bardzo duża, a przyczyniała się do tego popularność literatury hagiograficznej. Legendy osnute na ich wątkach niewiele jednak miały wspólnego z pierwowzorami, a wyobraźnia ludowa chętnie tworzyła również świętych nieistniejących w rejestrach kościelnych.
Św. Agata – broni od ognia i klęsk żywiołowych. W ten dzień święcono chleb, sól i wodę. Wierzono, że chleb św. Agaty chroni wędrowców podczas podróży a sól rzucona w ogień gasi go. Sól, chleb i wodę dawano także choremu bydłu.
Św. Andrzej – patron niezamężnych dziwcząt i panien na wydaniu.
Św. Antoni – patron „od rzeczy zgubionych”, ale także opiekun biednych, narzeczonych i małżeństw. Uważano, że opiekuje się także bydłem. Gryka wysiewana w przeddzień jego święta miała być odporna na wszelkiego rodzaju klęski żywiołowe i nieurodzaj.
Św. Barbara – patronka budowniczych i rybaków a także życia rodzinnego i dobrej śmierci. Broni od chorób, epidemii, burzy i uderzenia pioruna.
Św. Bartłomiej – patron bartników i pszczól. W jego dzień rozpoczynano siewy zbóż ozimych i zbiór grzybów.
Św. Błażej – patron ognia. W jego święto święcono w kościołach świece, zwane błażejkami.
Św. Cecylia – patronka muzyki i śpiewu.
Św. Florian – patron ognia, opiekun strażaków.
Św. Grzegorz – jego święto uważano za początek wiosny.
Św. Izydor – patron rolników, myśliwych, pasterzy i karmiących matek. Dzeiń św. Idziego to zakończenie żniw.
Św. Jan Nepomucen – czczony jako patron wód, mostów, grobli, opiekun w czasie powodzi i tonących.
Św. Jerzy – według legendy miał pokonać smoka w obronie uciśnionych prze niego ludzi. Patron rolników, pasterzy, pól. Dzień ten uważa się za najlepszy na rozpoczęcie prac polowych, dlatego też oprócz kultu chrześcijańskiego odprawiano wtedy obrzędy i zabiegi magiczne w celu pobudzenia wegetacji roślin.
Św. Józef – patron drwali, cieśli, stolarzy, opiekun rodzin i małżeństw. Dzień ten był dniem przerwy w poście.
Św. Katarzyna – patronka cnotliwych kawalerów, w jej święto obchodzono tzw. Katarzynki, wieczór spotkań i wróżb dla chłopców.
Św. Łucja – patronka panien i ociemniałych. W kalendarzu juliańskim jej święto przypada na dzień przesilenia zimowego, stąd powiedzenie: „Święta Łucja dnia przyrzuca”. Wierzono, ze w dzień Św. Łucji domostwa i obejścia są szczególnie narażone na działanie czarownic.
Św. Marek – patron zbóż i wiosennych zasiewów, orędownik w sprawach pogody. W jego święto powstrzymywano się do pracy w polu, by zapewnić sobie przychylność Świętego.
Św. Mikołaj – opiekun flisaków, pasterzy, zwierząt i panien na wydaniu. W jego święto pasterze pościli i modlili się.
Św. Roch – opiekun zwierzat, bydła domowego, psów. Broni przed zarazą, epidemiami, urokami i czarami.
Św. Szczepan – w jego święto święcono w kościołach owies, życzono sobie urodzaju.
Św. Walenty – opiekun chorych na epilepsję.
Św. Wawrzyniec – patron ubogich, broni od pożaru. Strażnik pasiek i pszczelarzy, pieca i domowego ogniska.
Opracowała: Ewa Grochowska
Literatura
Baranowski B., Z badań nad ludową recepcją „żywotów świętych”, „Lud” 1970, t. 54, s. 87-114.
Baranowski B., Kult świętych nie uznawanych przez władze kościelne w tradycyjnym katolicyzmie ludowym, „Euhemer” 1971, nr 1.
Frazer J. G., Złota gałąź, Warszawa 1969.
Janicka-Krzywda U., Patron-Atrybyt-Symbol, Poznań 1993.
Kurek J., Dramat św. Stanisława ze Szczepanowa w ludowych legendach i żywotach, „Literatura Ludowa” 1987, nr 4/6, s. 27-46.
Petera J., Św. Mikołaj z wilkiem, „Spotkania z zabytkami” 1999, nr 12, s. 31-32.