Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Przewodnik po Lublinie – „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” (ścieżka edukacyjna)

Ścieżka edukacyjna „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” powstała w 2004 roku w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Na trasie ścieżki znajdują się miejsca, które odegrały ważną rolę w historii Lublina i Polski.

Płaskorzeźba przedstawiająca personifikację Unii Lubelskiej
Płaskorzeźba przedstawiająca personifikację Unii Lubelskiej, fot. Joanna Zętar

Spis treści

[RozwińZwiń]

Mapa szlakuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści


Pokaż przewodnik po Lublinie – „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” na większej mapie

Przystanek 1: plac LitewskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Plac Litewski
Plac Litewski (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))
 
Plac Litewski jest ważnym miejscem nie tylko w historii Lublina, ale też całego kraju. W 1569 roku Zygmunt August odebrał tu od księcia pruskiego Albrechta Fryderyka hołd i przysięgę lenną, zaś podczas podpisywania aktu Unii Lubelskiej, był on miejscem obozowania posłów litewskich. W połowie XVII wieku w części zachodniej placu osiedli ojcowie bonifratrzy. Po kasacie zakonu i wyburzeniu zabudowań klasztornych, wytyczono tu plac Musztry. W tym czasie na placu znajdował się sobór prawosławny rozebrany w 1922 roku. W 1826 roku, z inicjatywy ks. Stanisława Staszica, w pobliżu placu Musztry, umieszczono obelisk upamiętniający zawarcie unii polsko-litewskiej. Na obszarze placu znajdują się jeszcze inne pomniki: Konstytucji 3 maja, Grób Nieznanego Żołnierza oraz pomnik Józefa Piłsudskiego. Plac Litewski otaczają dawne pałace magnackie pełniące rolę obiektów użyteczności publicznej – gmach dawnego Rządu Gubernialnego, tzw. Pałac Radziwiłłowski oraz pałac Czartoryskich. Od strony wschodniej plac Litewski zamyka budynek hotelu Europa. Od strony południowej plac Litewski zamyka kompleks zabudowań kościoła i klasztoru oo. kapucynów. Od strony południowo-zachodniej plac Litewski zamyka gmach dawnej Kasy Przemysłowców Lubelskich (obecnie hotel Lublinianka), zaś od strony zachodniej – budynek dawnego Banku Państwowego Rosji.

 

Przystanek 2: Zamek Lubelski i wzgórze zamkoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wzgórze Zamkowe
Wzgórze Zamkowe (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

W XII wieku na wzgórzu zamkowym znajdował się pierwszy zespół osadniczy, zaś już za czasów Jagiellonów, w budynku zamku mieściła się kwatera królewska. W 1569 roku zamek był miejscem obrad, a następnie zaprzysiężenia aktu Unii Lubelskiej. W wyniku wojen w XVII wieku zamek uległ zniszczeniu – z dawnego założenia zachowały się jedynie romański donżon i gotycka kaplica św. Trójcy. W latach 1824–1826 wzniesiono na wzgórzu nową budowlę w stylu neogotyckim, z przeznaczeniem na więzienie. W 1954 roku budynek przeznaczono na cele kultury. Będący od 1957 roku siedzibą Muzeum Lubelskiego, zamek pozostaje symbolem dwóch dwudziestowiecznych systemów totalitarnych: hitlerowskiego i stalinowskiego, które odcisnęły wyraźne piętno na historii całej Europy. W czasie II wojny światowej więźniami zamku byli żołnierze AK i WiN represjonowani następnie przez władze komunistyczne. Z zamkiem związana jest też historia społeczności żydowskiej w Lublinie. Aż do końca II wojny światowej na Podzamczu znajdowała się dzielnica żydowska, będąca ważnym ośrodkiem kultury i religii. W 1941 roku naziści utworzyli tu getto, które zostało wyburzone po wymordowaniu ludności żydowskiej.

Przystanek 3: cerkiew prawosławna przy ulicy RuskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cerkiew prawosławna przy ulicy Ruskiej
Cerkiew prawosławna przy ulicy Ruskiej (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Cerkiew prawosławna pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego jest budynkiem związanym z dziejami społeczności prawosławnej i unickiej. Obecny budynek wzniesiony w miejscu XVI-wiecznej drewnianej cerkiewki, został ukończony w 1633 roku. Architektura budynku z wydzieloną częścią centralną, niegdyś zwieńczoną kopułą oraz okazałym ikonostasem z pierwszej połowy XVII wieku, stanowi typowy przykład budowli przeznaczonej do prowadzenia liturgii w obrządku wschodnim. Dekoracja zewnętrzna znajdująca się na fryzie obiegającym prezbiterium posiada wyraźne cechy renesansu lubelskiego. W swojej historii cerkiew wielokrotnie przechodziła z rąk wyznawców prawosławia do rąk unitów, a w latach 1695–1864 była w posiadaniu bazylianów. Cerkiew funkcjonuje nieprzerwanie od czasu powstania do współczesności, jest też siedzibą prawosławnego biskupa Abla.

Przystanek 4: Jesziwas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek Jeszywas Chachmej w Lublinie
Budynek Jeszywas Chachmej w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Historia Jesziwas Chachmej Lublin – wyższej szkoły talmudycznej, tzw. rabinackiej, przy ulicy Lubartowskiej, wiąże się ściśle z dziejami lubelskiej społeczności żydowskiej. Kontynuowała ona tradycje dawnej jesziwy, powołanej w 1518 roku, na mocy przywileju wydanego przez króla Zygmunta Augusta. Budynek został wzniesiony w latach 1924–1930 z inicjatywy rabina Majera Szapiry, który przez kilkanaście lat zbierał wśród mieszkańców żydowskich gmin w kraju i za granicą datki na budowę nowoczesnej uczelni wraz z internatem. Oprócz sal wykładowych i biblioteki zawierającej jeden z najbogatszych zbiorów judaistycznych w kraju, w budynku znajdowała się też synagoga służąca studentom, wykładowcom i okolicznym mieszkańcom oraz makieta świątyni jerozolimskiej. Jesziwas Chachmej Lublin ugruntowująca pozycję Lublina jako ośrodka żydowskiej ortodoksji, uchodziła za jedną z najnowocześniejszych tego typu szkół na świecie, a wielu spośród jej absolwentów stało się znanymi rabinami. Po wojnie jej nazwę w tradycje przejęła uczelnia rabinacka w Detroit (USA).

Przystanek 5: MajdanekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Majdanek
Majdanek (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Jesienią 1941 roku, na przedpolach Lublina, decyzją władz hitlerowskich, rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego przeznaczonego dla 50 tysięcy osób. Gdy w 1942 roku hitlerowcy rozpoczęli zagładę Żydów, wybudowano także komory gazowe oraz krematorium. Według różnych danych szacunkowych zginęło tu od 170 tysięcy do 235 tysięcy osób. Byli to głównie Żydzi będący obywatelami Polski oraz innych krajów europejskich, a także Polacy, Ukraińcy i Rosjanie. Więźniowie ginęli w wyniku egzekucji, umierali na skutek ciężkich warunków bytowych, głodu i chorób, byli także uśmiercani w komorach gazowych. Masowa egzekucja miała miejsce 3 listopada 1943 roku, kiedy to rozstrzelano ponad 18 tysięcy Żydów. Obóz został wyzwolony w lipcu 1944 roku, a w listopadzie tego samego roku na jego terenie utworzono Państwowe Muzeum na Majdanku. Monumentalny Pomnik Ofiar Majdanka powstały w 1969 roku zawiera prochy osób, które zginęły w obozie.

Przystanek 6: Katolicki Uniwersytet LubelskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Budynek Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, przy wsparciu finansowym polskich przemysłowców – Karola Jaroszyńskiego i Franciszka Skąpskiego – w 1918 roku powstał Uniwersytet Lubelski, w 1944 roku przemianowany na Katolicki Uniwersytet Lubelski. Początkowo siedzibą uczelni było seminarium duchowne, jednak już w 1919 roku Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski, przekazał na jej potrzeby tzw. koszary świętokrzyskie, tj. budynki dawnego klasztoru dominikanów obserwantów wraz z kościołem św. Krzyża. Począwszy od kasaty klasztoru w 1800 roku i przejęcia go przez Austriaków, obiekt ten był wykorzystywany jako szpital wojskowy, a następnie jako koszary. Adaptacji budynku na potrzeby uniwersytetu towarzyszyło m.in. odtworzenie i zamknięcie oknami zamurowanych przez Rosjan krużganków arkadowych naśladujących w swej formie krużganki wawelskie. Dzięki wysiłkom ks. Radziszewskiego, który został też pierwszym rektorem uczelni, zespół poklasztorno-koszarowy zaadoptowano w latach 1920–1930 na potrzeby uniwersytetu. W latach 70. XX wieku wybudowano nową fasadę – powstała wówczas część mieszcząca obiekty administracyjne oraz reprezentacyjną aulę. W okresie powojennym, jako jedyna katolicka uczelnia w państwach bloku wschodniego, KUL był postrzegany nie tylko jako ważny ośrodek naukowy, ale też jako placówka opozycyjna wobec komunistycznej władzy. KUL odegrał istotną rolę w latach 70., a także w czasie stanu wojennego, przyjmując wielu studentów i profesorów wyrzucanych w ramach represji politycznych z państwowych uniwersytetów m.in. w Warszawie i Krakowie. W roku 1981 uczelnię odwiedził Czesław Miłosz i Lech Wałęsa, zaś w 1987 roku – niegdysiejszy profesor uniwersytetu – Jan Paweł II.

Przystanek 7: cmentarz przy ulicy LipowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cmentarz przy ulicy Lipowej
Cmentarz przy ulicy Lipowej (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Cmentarz przy ulicy Lipowej to jeden z najstarszych i najpiękniejszych cmentarzy w kraju, porównywany często z warszawskimi Powązkami czy wileńską Rossą. Założony w 1794 roku jako cmentarz katolicki, pod koniec wieku XIX stał się nekropolią wielowyznaniową. Niemieckojęzyczne napisy na grobach sąsiadują z prawosławnymi krzyżami oraz pomnikami katolickich i ewangelickich rodzin zasłużonych dla historii miasta. Pomimo iż część prawosławna i ewangelicka zostały oddzielone od części katolickiej. Specyfiką lubelskiego cmentarza są wspólne groby rodzin ewangelicko-katolickich umieszczane na granicy dwóch części. Spośród pochowanych tu osób szczególnie zasłużonych dla miasta należy wymienić między innymi członków rodziny Vetterów, księdza Piotra Ściegiennego, pisarza Klemensa Junoszę-Szaniawskiego, bibliofila Hieronima Łopacińskiego, poetę Józefa Czechowicza, czy pisarza Józefa Łobodowskiego. W części zachodniej nekropolii znajduje się cmentarz wojskowy poległych w Lublinie i okolicach żołnierzy austriackich, niemieckich, rosyjskich i polskich.

Przystanek 8: ulica BernardyńskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Bernardyńska
Ulica Bernardyńska (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))
Usytuowana w samym środku miasta ulica Bernardyńska jest silnie związana z dziejami lubelskiego przemysłu oraz szkolnictwa, nawiązując jednocześnie do wielokulturowych tradycji miasta. U szczytu ulicy usytuowany jest klasztor i kościół ojców bernardynów, o interesującej bryle w stylu renesansu lubelskiego. W 1569 roku odbyła się tu msza dziękczynna odprawiona po podpisaniu Unii Lubelskiej. Naprzeciwko kościoła znajduje się niewielki budynek, z balkonem ozdobionym figurą przedstawiającą Adama Mickiewicza, będący niegdyś pierwszą siedzibą Gimnazjum im. St. Staszica. W znajdującym się nieopodal okazałym budynku z czerwonej cegły mieści się Zespół Szkół Ekonomicznych im. Vetterów kontynuujący tradycje szkoły handlowej wybudowanej w latach 1906–1907 i ufundowanej przez wywodzącą się z Niemiec rodzinę znanych przemysłowców. Vetterowie byli także właścicielami mieszczącego się nieco dalej browaru, w którym od 1859 roku produkowano nie tylko piwo, ale także wódki i likiery. W pobliskim pałacu należącym niegdyś do Sobieskich, a następnie do Radziwiłłów, w II połowie XIX wieku działał nowoczesny młyn parowy, zaś nieco dalej mieścił się warsztat kotlarski Alberta Plagego. W latach przemysłowego rozkwitu miasta, na przełomie XIX i XX wieku, szereg zakładów przemysłowych lokowano w okolicach przebiegu linii kolejowej, a także wzdłuż drogi będącej przedłużeniem ulic Bernardyńskiej i Zamojskiej, biegnącej w kierunku Piask, Krasnegostawu i Zamościa. Wśród nich należy wymienić m.in. Zakłady Mechaniczne Emila Plagego i Teofila Laśkiewicza produkujące m.in. kotły parowe i sprzęt dla potrzeb przemysłu spożywczego. W okresie międzywojennym w fabryce rozpoczęto produkcję samolotów oraz karoserii samochodów osobowych firm Chrysler, Buick i Hotchkiss.

Przystanek 9: ulica KrólewskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Królewska
Ulica Królewska (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Ulica Królewska, zwana niegdyś Lwowskim Przedmieściem, przebiega wzdłuż dawnych murów miejskich. Dzięki przywilejom otrzymanym od Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, pierwsze kamienice zbudowano tu już na początku XVII wieku. W latach 1636–1658 zbudowano tu zespół kościelno-klasztorny o wystroju barokowym należący obecnie do jezuitów. W I połowie XIX wieku przy ulicy Królewskiej znajdowały się reprezentacyjne rezydencje zasłużonych dla miasta rodzin. Ulicę zamyka monumentalny budynek archikatedry pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Wczesnobarokowa fasada świątyni nawiązuje w swojej formie do rzymskiego kościoła Jezuitów – Il Gesu. W katedrze znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej znany w związku z cudem z 1949 roku, kiedy to na twarzy Madonny pojawiły się łzy. Na poprzedzającym świątynię placu Katedralnym w 1918 roku odbył się akt zaprzysiężenia Polskiej Siły Zbrojnej. Jest on także miejscem, z którego wyruszały w kierunku placu Litewskiego marsze i pochody, m.in. demonstracje poprzedzające strajki w lipcu i sierpniu 1980 roku. Na początku ulicy Królewskiej znajduje się także siedziba władz regionu NSZZ Solidarność, będąca w latach 80. ważnym miejscem spotkań.

Przystanek 10: lokomotywownia PKPBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lokomotywownia PKP
Lokomotywownia PKP (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

W dniach 16–18 lipca 1980 roku zorganizowano tu strajk wieńczący serię protestów jakie odbyły się w różnych zakładach przemysłowych Lubelszczyzny, poczynając od WKS Świdnik (8 lipca), Fabrykę Maszyn Rolniczych Agroma, LZNS, FSC, ZA Puławy, EDA w Poniatowej i inne. Strajk węzła kolejowego w Lublinie sprawił, że fala strajkowa przyjęła formę niemal strajku generalnego, co zmusiło władze komunistyczne do rozmów i negocjacji. Obok postulatów ekonomicznych wysunięto również postulaty o charakterze społecznym i politycznym, np. postulat wolnych wyborów do Rady Zakładowej. Lubelscy kolejarze pielęgnują pamięć tamtych wydarzeń, czego wyrazem jest m.in. pamiątkowy żelazny krzyż postawiony w miejscu rozpoczęcia strajku.

Przystanek 11: kościół i klasztor dominikanówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół oo. dominikanów
Kościół oo. dominikanów (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Historia kościoła i klasztoru dominikanów podniesionego w 1967 roku przez papieża Pawła VI do rangi bazyliki mniejszej, sięga XIII wieku. Obecna bryła powstała na przełomie XVI i XVII stulecia, kiedy odbudowano gotycki budynek zniszczony w czasie pożaru w 1575 roku. Interesująca forma architektoniczna łączy elementy gotyku, renesansu lubelskiego z licznymi barokowymi i rokokowymi dekoracjami. Wewnątrz można zobaczyć m.in. kaplice Tyszkiewiczów i Firlejów, obraz Pożar Miasta Lublina z 1740 roku, a także słynący z cudów obraz Matki Boskiej Trybunalskiej, pod opiekę której uciekali się lubelscy mieszczanie mający sprawy w Trybunale. Przez wieki bazylika słynęła jako miejsce przechowywania Relikwii Drzewa Krzyża Świętego, które jak głosi legenda, zostały podarowane lubelskim dominikanom przez księcia Grzegorza – władcę Rusi i Kijowa. W skarbcu klasztornym znajduje się stół, na którym miano podpisać akt Unii Lubelskiej. To tutaj 1 lipca 1569 roku, po złożeniu przysięgi i przyłożeniu pieczęci na akcie unii na zamku, odprawiono pierwsze dziękczynne nabożeństwo w obecności króla Zygmunta i odśpiewano Te Deum. W ciągu wieków świątynię odwiedzali wszyscy polscy monarchowie, modląc się przed relikwiami Drzewa Krzyża Świętego.