Przewodnik po Lublinie – Lublin 1918 roku

Mapa szlakuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pokaż Lublin 1918 roku na większej mapie

Plac LitewskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVI wieku teren obecnego placu Litewskiego należał do rodu Radziwiłłów. Według tradycji, w tym miejscu obradowała szlachta polska i litewska w przeddzień podpisania aktu Unii Lubelskiej. Na pamiątkę tego wydarzenia wystawiono tu pomnik. W XVII wieku właścicielem placu stała się rodzina Lubomirskich, a następnie Sanguszków. Znajdujące się tutaj budynki kościoła i szpitala bonifratrów zostały rozebrane w 1819 roku. W 1823 roku rozpoczęto przebudowę terenu, który miał być miejscem defilad – stąd też pochodziła funkcjonująca przez sto lat nazwa plac Musztry. W latach 1873–1876 w centralnym miejscu placu władze carskie wybudowały sobór prawosławny, który swoim rozmiarem zdominował tę część miasta. Po zajęciu Lublina przez Austriaków, cerkiew zaadaptowano na kościół garnizonowy, a budynki wokół placu stały się siedzibą władz Generalnego Gubernatorstwa. To właśnie na placu i wokół niego rozegrały się kluczowe wydarzenia związane z przejmowaniem władzy od Austriaków i tworzeniem się Rządu Ludowego. Do 2 listopada pałac Radziwiłłowski był rezydencją gubernatora, a 7 listopada stał się siedzibą gabinetu Daszyńskiego. Tu też odbyło się pierwsze posiedzenie rządu. Gmach dawnego Banku Państwa, w którym mieścił się Klub Oficerski, stał się miejscem zebrań oficerów; najpierw austro-węgierskich, a następnie polskich, czeskich i południowosłowiańskich. Tutaj zapadały decyzje dotyczące przejmowania władzy od okupanta. W nocy z 6 na 7 listopada w hotelu Victoria (obecnie placyk i DT Centrum) działacze Polskiej Organizacji Wojskowej internowali oficerów związanych z Radą Regencyjną, a po przeciwnej stronie placu, przy ulicy Niecałej – Juliusza Zdanowskiego, komisarza Rady Regencyjnej w Lublinie. W tym samym czasie przejęto strategicznie ważny budynek poczty, w którym mieścił się telegraf.

Koszary świętokrzyskie (od kościoła pw. św. Krzyża) – obecnie budynek KULBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwotnie mieścił się tu klasztor dominikanów obserwantów zbudowany na początku XVII wieku, a rozbudowany w XVIII wieku. Zespół klasztorny zaadaptowano na koszary w latach 1803–1832. Do 1915 roku stacjonowało tutaj wojsko rosyjskie, a w latach 1915–1918 batalion zapasowy (marszowy) 58 stanisławowskiego pułku piechoty. Gdy armia austriacka była już w rozsypce, 2 listopada generał-gubernator Lipošćak zwolnił z przysięgi na wierność cesarzowi oficerów i urzędników narodowości polskiej, umożliwiając tym samym wstępowanie polskim oficerom i żołnierzom do tworzącej się polskiej armii. Po rozpadzie c. i k. armii pojawił się jednak pewien problem dla miasta. Stacjonujący w koszarach świętokrzyskich żołnierze ukraińscy (stanowiący większość batalionu zapasowego 58 pułku piechoty i szwadronu zapasowego 13 pułku dragonów) uzbrojeni w 56 karabinów maszynowych – mimo że dowodzeni w dużej mierze przez polskich oficerów – nie chcieli dać się rozbroić. Taką siłą ognia nie dysponowały ani oddziały rządowe, ani POW. Początkowo Ukraińcy zamierzali się bronić w koszarach, jednakże po długich negocjacjach (prowadzonych m.in. przez kpt. Sosabowskiego i mjr. Burhardta-Bukackiego), uformowani w kompanie, wymaszerowali w kierunku dworca kolejowego, skąd wyjechali w swoje rodzinne strony.

Menaż – kasyno wojskowe – Klub SpołecznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gmach Banku Państwowego Rosji, wybudowany w latach 1912–1914, niedługo pełnił swoją pierwotną funkcję. Po wycofaniu się Rosjan na wschód i zajęciu Lublina przez Austriaków, budynek stał się siedzibą cesarsko-królewskich okupacyjnych władz wojskowych. W latach 1915–1918 mieścił się tu Klub Oficerski, zwany menażem lub Klubem Społecznym, gdzie austriaccy oficerowie i urzędnicy grali hazardowo w karty. Było tu także kasyno oficerskie, w którym szefem kuchni był Sacher – świetny kucharz ze znanej wiedeńskiej restauracji. Wieczorem 1 listopada 1918 roku w Klubie Społecznym odbyło się zebranie grupy ok. trzystu polskich oficerów służących w armii austro-węgierskiej, na które zaproszono delegatów wojskowych czeskich i południowosłowiańskich. Prowadzący zebranie por. dr Kuśnierz zaapelował do zgromadzonych, by poddano się „zwierzchniej władzy polskiej”. Por. Stanisław Sosabowski wezwał obecnych, by nazajutrz, 2 listopada, złożyli przysięgę na placu katedralnym, natomiast ppłk Stefan Pasławski, pokazując stosowne pełnomocnictwa rządowe, zapowiedział objęcie dowództwa nad wojskiem w Lublinie. Drugiego listopada Czesi pod przewodnictwem mjr. Dorazila, zadeklarowali w menażu pomoc przy ochronie magazynów i pomieszczeń administracyjnych przed rabunkiem.

Plac katedralnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rozległy plac katedralny był miejscem, gdzie odprawiano nabożeństwa dla większych grup ludzi. Drugiego listopada 1918 roku o godz. 15:30 żołnierze i oficerowie służący wcześniej w armii austriackiej złożyli tu uroczystą przysięgę na „wierność i posłuszeństwo rządowi polskiemu”. Płomienne kazanie wygłosił znany lubelski kaznodzieja, rektor kościoła powizytkowskiego, ks. Jan Władziński, który podkreślił, że „żołnierz polski musi być bezwzględnie posłusznym Radzie Regencyjnej”. Ostatecznie zaprzysiężono jedynie 340 żołnierzy (140 poddanych austriackich i 200 dowborczyków). Złożenia przysięgi odmówili natomiast członkowie POW, milicji, Straży Obywatelskiej i kadrówki strzeleckiej. Kolejna przysięga miała tu miejsce 7 listopada, kiedy to wszystkie wojska, bez względu na przynależność organizacyjną, złożyły przysięgę na wierność Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki Polskiej. Były wśród nich oddziały Polskiej Siły Zbrojnej, I Korpusu Polskiego (dowborczyków), Polskiej Organizacji Wojskowej, Straży Obywatelskiej i Milicji Ludowej, a także żołnierze polscy z byłej armii austro-węgierskiej. W tym dniu, na godzinę 11, nowy rząd zamówił mszę „za pomyślność Republiki”, na której patriotyczne kazanie wygłosił bp Marian Fulman.

Okolice dworca kolejowego – przedmieście PiaskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy budynek dworca kolejowego w Lublinie wzniesiono podczas budowy tzw. kolei nadwiślańskiej łączącej Lublin z Warszawą. Urzędowe otwarcie kolei miało miejsce 30 sierpnia 1877 roku. Dworzec od początku wydawał się zbyt mały, jak na potrzeby miasta gubernialnego, toteż w latach 1893–1894 przeprowadzono jego rozbudowę. W nadanym mu wówczas kształcie przetrwał do lat 20. XX wieku. Już pod koniec października 1918 roku dworzec został opanowany przez polskie oddziały w trakcie przejmowania władzy z rąk Austriaków. Był to jeden z ważniejszych obiektów w mieście, jako że sprawnie działająca kolej była gwarancją utrzymania łączności z resztą kraju. Tędy przybywały do Lublina zarówno oddziały wojskowe wraz z oficerami, jak też ważni działacze polityczni. Tędy też ekspediowano z miasta przedstawicieli władz okupacyjnych, a także żołnierzy innych grup narodowościowych dawnej monarchii austro-węgierskiej, obecnych w tym czasie w Lublinie. Między innymi udało się w bezkonfliktowy sposób przeprowadzić ewakuację oddziałów ukraińskich wyposażonych w 56 karabinów maszynowych, które w pełnym uzbrojeniu przemaszerowały przez miasto z koszar świętokrzyskich na dworzec i dopiero tam zgodziły się złożyć broń. W pierwszych dniach listopada dworzec oraz znajdujące się w sąsiedztwie budynki koszar tzw. obozu południowego znalazły się pod kontrolą oddziałów Polskiej Siły Zbrojnej. Po powstaniu Tymczasowego Rządu Ludowego w nocy z 6 na 7 listopada, pomiędzy oddziałami POW, popierającymi nowy rząd, a batalionem Polskiej Siły Zbrojnej wiernym Radzie Regencyjnej, utworzyła się granica na rzece Bystrzycy. Sytuacja między wojskami początkowo była napięta i istniała realna groźba wybuchu bratobójczych walk, na szczęście skończyło się na bitwie na wyzwiska.

Miasto żydowskie: więzienie na zamku i Kuchnia Ludowa na SzerokiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od 1826 roku na Zamku Lubelskim mieściło się więzienie. Początkowo osadzano tu więźniów kryminalnych, a następnie również politycznych, szczególnie w okresie po powstaniu styczniowym i rewolucji 1905 roku. Więzienie znajdowało się pod władzą rosyjską do lipca 1915 roku, a następnie przeszło pod kontrolę władz austriackich. Nadal pełniło funkcję więzienia kryminalnego, ale również przetrzymywano tu osoby występujące przeciw władzy okupacyjnej. Szesnastego października 1918 roku, w wyniku manifestacji patriotycznych na ulicach Lublina, z zamku zwolniono więźniów politycznych. Poniżej wzgórza zamkowego biegła ulica Szeroka, na której mieściła Kuchnia Ludowa. Była to jedna z trzech tego typu stołówek w Lublinie, gdzie wydawano posiłki dla robotników z lubelskich fabryk. To tutaj na początku listopada 1918 roku ukonstytuowała się Wojskowa Rada Żydowska, której program głosił neutralność wobec „zatargów narodowościowych” i autonomię narodowo-personalną dla obywateli wyznania mojżeszowego. Żydzi, po rozpadzie okupacyjnej armii, byli trzecią co do liczebności grupą uzbrojonych żołnierzy (zaraz po Polakach i Ukraińcach), liczącą według różnych źródeł 1400–1600 osób. Dla identyfikacji przypięli biało-niebieskie kokardy. Komitet wykonawczy organizacji liczył ok. 300 oficerów i żołnierzy (głównie syjonistów i socjalistów). W momencie powoływania TRLRP, Rada ogłosiła współdziałanie z nową władzą w celu ewakuacji żołnierzy żydowskich oraz zorganizowania dla nich pomocy materialnej.

Kinoteatr „Rusałka”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1898 roku nieopodal ulicy Zamojskiej i mostu na Bystrzycy z inicjatywy Adama Wojdalińskiego wybudowano duży drewniany budynek letniego teatru. Na obszernej scenie wystawiano przedstawienia teatralne, cyrkowe, a niebawem zaczęto też wyświetlać filmy. Dość wcześnie jak na tamte czasy zainstalowano tu oświetlenie elektryczne, co znacznie podniosło atrakcyjność „Rusałki”. Obszerna, okrągła widownia mogła pomieścić do tysiąca widzów. Kinoteatr był więc popularnym miejscem rozrywki dla najbiedniejszych mieszkańców Lublina – głównie robotników i wyrobników, Polaków i Żydów. Szóstego listopada 1918 roku zorganizowano tu wiec PPS-u, na którym powołano do życia Lubelską Radę Delegatów Robotniczych. Nastroje lubelskiego proletariatu rozgrzewane do czerwoności przez komunistów z SDKPiL i PPS-Lewicy (zwłaszcza w obliczu wciąż trwającej w Rosji rewolucji październikowej), bardzo niepokoiły zarówno stronników Rady Regencyjnej, jak i lewicę niepodległościową. Jednakże PPS-Frakcji Rewolucyjnej (nurt niepodległościowy) udało się zdominować kierownictwo Rady Delegatów oraz sformułować postulaty, które znalazły się również w manifeście Rządu Ludowego. Wiec w „Rusałce” był wyraźnym znakiem dla spiskowców, którzy – mając poparcie mas ludowych – mogli w nadchodzącą noc wziąć władzę w swoje ręce. Następnego dnia spośród „ludu Lublina” zaczęto tworzyć milicję ludową oraz werbować ochotników do wojska.

Hotel VictoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gmach hotelu Victoria przy Krakowskim Przedmieściu 40, na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Kapucyńskiej, powstał w 1874 roku wg projektu Antoniego Bokszańskiego. Był to – obok Hotelu Europejskiego – najbardziej komfortowy hotel w Lublinie. Cały parter budynku zajmowały witryny sklepowe. Był tam m.in. duży sklep specjalizujący się w sprzedaży win importowanych i towarów kolonialnych, sklep cukierniczy, a także salon fryzjerski. W Victorii chętnie zatrzymywali się lubelscy ziemianie. W tym właśnie budynku, w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku, bojownicy POW aresztowali wojskowych przedstawicieli Rady Regencyjnej; tutaj też ukonstytuował się Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. W okresie międzywojennym w budynku nadal mieścił się hotel, w którym gościł m.in. Józef Piłsudski podczas swego pobytu w Lublinie dniach 9–11 sierpnia 1924 roku, a w 1937 roku wmurowano tu kamienną tablicę na pamiątkę 2. rocznicy śmierci Marszałka. Hotel Victoria uległ zniszczeniu podczas bombardowania 9 września 1939 roku, a jego wypalone mury rozebrano w 1945 roku.

Pałac GubernatorskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pałac Lubomirskich, popularnie – choć niesłusznie – zwany poradziwiłłowskim, powstał pod koniec XVII wieku w stylu barokowym jako rezydencja Pawła Karola Sanguszki, tworząc wraz z kościołem i klasztorem kapucynów założenie pałacowo-ogrodowe. Wcześniej znajdował się tu renesansowy dwór o charakterze obronnym. W XVIII wieku pałac spłonął w czasie konfederacji barskiej i od tego czasu stopniowo popadał w ruinę. Na początku XIX wieku zniszczony budynek stał się własnością rządową i początkowo służył jako pomieszczenie do przechowywania słomy. W 1822 roku decyzją Namiestnika Królestwa Polskiego, gen. Józefa Zajączka, pałac został odbudowany w nowym kształcie z przeznaczeniem na siedzibę Komisji Województwa Lubelskiego. W 1829 roku budynek ponownie spłonął i znowu został przebudowany, otrzymując wygląd, który przetrwał bez większych zmian do dnia dzisiejszego. Od 1837 roku, po likwidacji województw i wprowadzeniu na ich miejsce guberni, pałac stał się siedzibą gubernatora lubelskiego. W 1915 roku, po wkroczeniu do miasta wojsk austro-węgierskich, Lublin stał się siedzibą Cesarsko-Królewskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego dla ziem Królestwa Polskiego pod panowaniem austriackim. Od tej pory w pałacu urzędowali kolejni, tym razem austriaccy, generał-gubernatorzy. W 1916 roku został tu odczytany przez generał-gubernatora Karla Kuka Akt 5 listopada zapowiadający utworzenie w przyszłości Królestwa Polskiego, a na razie powołanie Tymczasowej Rady Stanu, przekształconej potem w Radę Regencyjną. Ostatnim austriackim rezydentem był tu gen. Anton Lipoščak. Po przekazaniu władzy Radzie Regencyjnej 2 listopada 1918 roku, w pałacu chwilowo nikt nie urzędował, ponieważ Juliusz Zdanowski – delegat Rady – wolał pracować w swoim mieszkaniu przy ulicy Poczętkowskiej (dziś ulica 3 Maja). Siódmego listopada pałac stał się siedzibą Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z premierem Ignacym Daszyńskim na czele. Tu też miało miejsce pierwsze posiedzenie rządu.