Polityka pieriestrojki a upadek systemu w ZSRR
W II połowie lat 80. w Związku Radzieckim ujawnił się potężny kryzys gospodarczy. Centralnie sterowana machina ZSRR nie była już w stanie konkurować z nowoczesną, rynkową gospodarką USA, a kierownictwo KPZR zdawało sobie sprawę, że ta przepaść stale się pogłębia. Reformy zapoczątkowane w 1986 roku nie tylko nie były w stanie powstrzymać rozkładu państwa, lecz wyzwoliły reakcję łańcuchową, która w niespodziewanie szybkim tempie doprowadziła do jego upadku i powstania w jego miejsce wielu mniej lub bardziej suwerennych bytów państwowych. Zasługą ekipy Gorbaczowa jest to, że cały proces przebiegał w nadspodziewanie pokojowej atmosferze.
Spis treści
[Zwiń]Pieriestrojka, głasnost, uskorienie
W 1985 roku, po śmierci Konstantina Czernienki, reprezentanta partyjnego betonu – konsekwentnego przeciwnika jakichkolwiek reform politycznych – pierwszym sekretarzem KPZR został Michaił Gorbaczow. Związek Radziecki był w tym czasie na skraju zapaści gospodarczej, wycieńczony przegranym z USA wyścigiem zbrojeń, uwikłany w długoletnią, przegraną wojnę w Afganistanie.
Nowy przywódca, znacznie młodszy od poprzedników stał się realizatorem reform, przeprowadzanych pod hasłami „pieriestrojki” (przebudowy), „uskorienia” (przyspieszenia), „głasnosti” (jawności). Głównym ideologiem tych zmian był jego doradca Aleksandr Jakowlew.
Przemiany, które zapoczątkował, nie doprowadziły jednak do wzmocnienia struktur państwa, lecz wręcz przyspieszyły jego upadek. Próba modernizacji gospodarki poprzez jej częściowe urynkowienie nie przyniosła zakładanych rezultatów. Wynikało to w dużej mierze z niekonsekwencji przywódcy, który z jednej strony uruchomił nieodwracalne mechanizmy wolnego rynku, z drugiej zaś nie chciał pozwolić by gospodarka wymknęła się spod kontroli państwa. Hasło jawności, czyli złagodzenie cenzury w życiu publicznym, prowadziło nieuchronnie do ożywienia dyskusji politycznej i kształtowania się opozycji.
Fiasko polityki wewnętrznej Gorbaczowa
Po 1988 roku rozpoczęta odgórnie rewolucja zaczęła żyć własnym życiem. Fala niezadowolenia, podsycana przez postępujący kryzys gospodarczy, rozlewała się na wszystkie niemal republiki radzieckie, w których budziły się zarówno świadomość obywatelska i państwotwórcza, jak i rozmaite konflikty społeczne i etniczne (masakra Ormian w Sumgaicie w lutym 1988 roku czy zamieszki w Uzbekistanie 3 czerwca 1989 roku, gdzie zginęło ok. 100 osób). Począwszy od czerwca 1989 roku następował demontaż rządów komunistycznych w krajach satelickich. Spośród republik jako pierwsza niepodległość ogłosiła Litwa 11 marca 1990 roku.
Pucz moskiewski i rozpad ZSRR
Gorbaczow, który w lutym tego roku został prezydentem ZSRR gwałtownie tracił poparcie zarówno w społeczeństwie, jak i w łonie partii. Borys Jelcyn, do niedawna stronnik Gorbaczowa, w czerwcu 1991 roku objął prezydenturę Republiki Rosyjskiej. Tymczasem do przejęcia władzy w państwie szykowali się przeciwnicy prezydenta (Giennadij Janajew – wiceprezydent ZSRR, Walentin Pawłow – premier, Borys Pugo – minister spraw wewnętrznych oraz Władimir Kriuczkow – szef KGB). W sierpniu aresztowali Gorbaczowa, przebywającego na Krymie, i ogłosili przejęcie władzy w państwie przez Janajewa. Zamach stanu (tzw. pucz moskiewski) jednak się nie powiódł.
Mieszkańcy Moskwy zebrali się przed Białym Domem, w którym schronił się przemawiający do tłumu Jelcyn, a wojsko, które otrzymało rozkaz zdobycia gmachu, przeszło na stronę Jelcyna. Po niepowodzeniu puczu Gorbaczow, który odzyskał władzę, próbował ratować kraj przed rozpadem; na próżno. Teraz to Borys Jelcyn był głównym rozgrywającym. Dwudziestego pierwszego sierpnia 1991 roku zarządził delegalizację KPZR i konfiskatę jej majątku. Szóstego września uznano niepodległość państw bałtyckich, a 8 grudnia podpisano pakt białowieski, kończący blisko 70-letnie istnienie ZSRR i powołujący do życia Wspólnotę Niepodległych Państw. Dwudziestego piątego grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow podał się do dymisji.
Polityka zagraniczna ZSRR w latach 1986–1991
W dziedzinie polityki zagranicznej ZSRR w latach 1985–1991 Gorbaczow miał kilka ważnych osiągnięć. Doprowadził do wycofania wojsk z Afganistanu, dał przyzwolenie na pokojowe przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej oraz na zjednoczenie Niemiec. Jednocześnie nawiązał kontakty z Zachodem, zdobywając tam popularność i sympatię. Znaczne sukcesy odniósł w negocjacjach rozbrojeniowych z USA. W 1990 roku otrzymał pokojową nagrodę Nobla.
Literatura
- Bielawski P., Lazarowicz R., Dziwny rok 1989, Warszawa 1995.
- Patek A., Rydel J., Węc J.J. [red.], Najnowsza historia świata, Kraków 2003.
- Polska 1986–89. Koniec systemu [materiały z konferencji], Warszawa 2002.
- Wegs J.R., Ladrech R., Europa po 1945 roku. Zarys historii, Warszawa 1989.