„Poemat o mieście Lublinie”. Dolina Czechówki

 

 

 

 

Mimo bliskości miasta wciąż jesteśmy zanurzeni w tak bardzo ulubionym przez Czechowicza wiejskim krajobrazie. Ten Czechowiczowski krajobraz doskonale uchwycił Adam Ważyk podczas pobytu w jednej z lubelskich wiosek:
Przed wieczorem wyszedłem na skraj wioski i znalazłem się na dość szerokiej kładce, nad bardzo czystym strumieniem, który płynął po kamieniach, wśród bardzo bujnych traw i grania świerszczy, świerszczy ziemi lubelskiej. Miałem w tym momencie wrażenie, że znalazłem się w samym środku pejzażu Czechowicza. Miałem halucynację, że słyszę jego głos, ten matowy głos Czechowicza – tuż, tuż za sobą go słyszałem... Myślę, że jest to właśnie to sugestywne oddziaływanie poezji bardzo autentycznej, zrośniętej z tą ziemią i z tym pejzażem. To duża sztuka, własną wrażliwość przelać w pejzaż, który potem odczuwany jest przez wrażliwość innego poety¹.

Wydaje się, że ta rozległa dolina z małą rzeczką, stawami, moczarami i łąkami mogła w sposób szczególny oddziaływać na wyobraźnię poety. Wychodząc z jego mieszkania na ulicy Kapucyńskiej, wystarczyło przeciąć plac Litewski i zejść ulicą 3 Maja, żeby znaleźć się w zupełnie innym świecie niż ten na Krakowskim Przedmieściu. Wystarczyło wybrać się tam przed wschodem słońca wiosną lub latem, żeby zobaczyć, jak „cieknie z pogańskich parowów / parna osłoda nocy”².

Niewątpliwie dolina Czechówki była częścią tej samej mitologicznej krainy dzieciństwa, do której poeta tęsknił i wracał w swoich utworach i wspomnieniach:
Nie zapomnę i wędrówek z ojcem po drogach podmiejskich, ani sanek z janczarami, związanych dla mnie na zawsze z jedną Pasterką, dawno minioną, dawno rozchwianą w obłoku przeszłości³.

Czechówka pojawia się w jednym z najwcześniejszych wspomnień Czechowicza, w dzienniku pisanym w Słobódce w roku 1922. Pod datą 17 maja czytamy:
Dostałem list od Janka Wydry. [...] Słońce zachodzi czerwone. Kiedyś oglądałem zupełnie taki sam zachód z Jaszkiem [tj. z Janem Wydrą]. Włóczyliśmy się wówczas po łąkach Czechówki lubelskiej z tomem Hymnów Kasprowicza. Inny był wtedy mój świat⁴.

O tym, że interesował się tym terenem, świadczy również notatka:
Znamy wszyscy zachwycające kościoły drewniane (Rabka, Sękowa), ale mało kto wie, że pod Lublinem, jeszcze w końcu XVIII wieku, na polach między Czechówką a Czwartkiem stała taka właśnie urocza drewniana budowla, jak to w piosence: „kościółek z deszczułek, a dzwonnica z tarcic”... Być może, że znajdował się on na gruntach zwanych Lemszczyzna [raczej: Bielszczyzna], w pobliżu samotnego pomnika „szwedzkiego”⁵.

Bardzo możliwe, że przechodząc doliną Czechówki w kierunku Wieniawy można było kiedyś napotkać kapliczkę ze świętym Janem wspomnianą w wierszu *** [jest za Lublinem drożyna]. Opisany w nim krajobraz idealnie pasuje do doliny Czechówki:

Przez pagór się ciężko przegina
ta droga – piach i piach
ścierniska pług porozrzynał
gdzie kłosy sięgały do pach

Przy kapliczce rozbiegały się steczki
jedna szła poprzez łąki pałąkiem
druga pełzła przez wąwóz u rzeczki
słońce pełzło tam o wschodzie czerwonym pająkiem

Kapliczki ze świętym Janem
w wianeczku zwiędłych bylin
dosięgnął niewypowiedziany
biały obłok śnieżynek-motyli

Na drożynie za miastem w ten ranek
potok chmur biegł
Otwierając nowych marzeń bramę
Spotkałem pierwszy śnieg⁶

Niewątpliwie dolina Czechówki jest miejscem, w którym możemy umiejscowić wizję opisaną w wierszu wąwozy czasu. Tak można wnioskować z dwóch jego fragmentów oraz układu dolin i miasta w relacji do kierunku zachodniego. Pierwszy fragment znajdujemy na początku wiersza: „o mile od murów / za sitowiem zapada słońce”, a drugi na końcu: „jesteśmy pod Lublinem który zorzą płonie / [...] budynki w oddaleniu lśniące a tu o milę od murów / za trzciną i sitowiem zagubia się słońce”⁷.

Mając przed oczyma, jak wyglądała kiedyś dolina Czechówki – poryta lessowymi wąwozami i ze starą żydowską osadą Wieniawą na jednym z jej stoków – nie mamy wątpliwości, że to właśnie tam „idąc między cieniami ruder i zapadłych w ziemię domostw”⁸, Czechowicz ujrzał: „czas / wieczność czasu / szare wąwozy czasu / czas”⁹.

W wizji doświadczanej przez podmiot liryczny tego wiersza powstaje jakaś szczelina w czasie, przez którą obserwuje on „przeszłość, jak astronom dawno już martwą gwiazdę. Następujące po sobie monumentalne wizje przeszłości ludzkiej historii, od paleolitu do pierwszej wojny światowej”¹⁰.

Opisane w wierszu zdarzenie ma miejsce 17 maja („siedemnastego maja o siódmej godzinie”). Również 17 maja został dokonany wspomniany wcześniej wpis do dziennika poety („Słońce zachodzi czerwone. Kiedyś oglądałem taki sam zachód z Jaszkiem. Włóczyliśmy się wówczas po łąkach Czechówki”). Czy zbieżność tych dat i związanych z nimi opisów zachodów słońca to tylko przypadek?

Wiersz wąwozy czasu został opublikowany po raz pierwszy 14 lutego 1932 roku w „Kurierze Lubelskim”. Można więc przyjąć, że powstawał, czy też zrodził się on, w 1931 roku. W kalendarzu astronomicznym pod datą 17 maja 1931 możemy przeczytać, że dokładnie wtedy księżyc był w nowiu, czyli był niemal niewidoczny. W sferze symbolicznej nów to czas, kiedy w przyrodzie dokonuje się przesilenie: czas chaosu, pora kiedy „wszystko jest możliwe”. Czechowicz w swoim wierszu opisał, jak właśnie wtedy „pękł” czas i przez powstałą w nim szczelinę zobaczył wizję przeszłych wydarzeń.

Jako ciekawostkę można dodać, że 20 lipca 1931 (o godzinie siódmej!) zaobserwowano w dolinie Czechówki niezwykłej siły huragan, którego widok z pewnością robił duże wrażenie na obserwatorach:
Ok. godz. 7 wieczorem horyzont od połowy pokrył się czarnym kłębem chmur, równocześnie spadł ulewny deszcz w śródmieściu. Od strony Czechówki dał się zauważyć słup ciemny mający przy ziemi kształt leja. Posuwał się szybko w stronę południową. W chwili, gdy znalazł się na przestrzeni łąk nadbystrzyckich i połączył z takim samym słupem czerwonym z płd. zachodu, powstała trąba powietrzna wysoka na kilkadziesiąt metrów¹¹.

Huragan ten odnotował Czechowicz w swoim liście z 23 lipca 1931 do Wacława Gralewskiego:
W sprawie huraganu: [...] Park Bronowicki ogołocony jest z kilkudziesięciu drzew, ale nie przestał istnieć. Poza tym Tatary wyglądają straszliwie – te lepianki biedoty potrzaskane i bez dachów mają wygląd wrzodów¹².

Opracowanie: NN

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

⁷Tenże, wąwozy czasu, tamże, s. 79-80.
⁸Tenże, Poemat o mieście Lublinie, niniejszy numer „Scriptores”, s. 107. Ponieważ w tym numerze przedrukowujemy całość Poematu..., wszystkie dotyczące tego tekstu przypisy odsyłają Czytelnika do stron w „Scriptoresie”.
9 Tenże, wąwozy czasu, w: tenże, Poezje…, s. 81.
¹⁰ Francesca Fanari, Czas w poezji Czechowicza, w: Józef Czechowicz. Od awangardy do nowoczesności, red. Jerzy Święch, Lublin 2004, s. 17.
¹¹ Trąba powietrzna nad Lublinem, „ABC” nr 197, 22 lipca 1931, s. 6.
¹² Józef Czechowicz,Listy…, s. 162.