Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Place w Lublinie – definicja placu

Plac to otwarta, niezabudowana przestrzeń na obszarze miasta lub osiedla, związana najczęściej z ważnymi ulicami i ujęta w obudowę architektoniczną, rzadziej ograniczona ścianą zieleni lub otwarta na krajobraz. Formy placów zależą od ich funkcji, wielkości miast i czasu ich kształtowania oraz przyjętej konwencji kompozycyjnej.

Plac Zamkowy
Widok na plac Zamkowy w Lublinie, fot. Edward Hartwig

Spis treści

[RozwińZwiń]

Funkcje placówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– publiczne (agora, forum);
– sakralne (place katedralne, place przed kościołami i klasztorami);
– handlowe (place targowe, rynki miast średniowiecznych);
– reprezentacyjne (place przed pałacami, przed rezydencjami królewskimi, place broni);
– komunikacyjne (węzeł drogowy).

Rozwój formy placuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Place kształtowane w epoce starożytnej i w średniowieczu miały najczęściej zarys prostokąta, niekiedy bardzo wydłużonego; place osad targowych, powstające spontanicznie lub adaptowane, często miały kształty nieregularne. Place nowożytne przyjmowały niekiedy formę figur bardziej wyszukanych: trójkąta, trapezu, koła, owalu, sześcioboku lub ośmioboku; ich obudowa była często ujednolicona, a budowla dominująca znajdowała się na osi. Place takie były zwykle komponowane w połączeniu z otoczeniem urbanistycznym (ulicami, innymi placami) lub otwartym krajobrazem.

Agora – w miastach starożytnej Grecji plac stanowiący centralny punkt układu urbanistycznego oraz główny miejski ośrodek życia politycznego, społecznego, handlowego i religijnego. W VIII–VI w. p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna, zwykle czworokątna, niekiedy przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi (buleuterion – miejsce zgromadzeń Rady Miejskiej), sanktuariami, ołtarzami i niekiedy straganami. Od V w. p.n.e., zwłaszcza w III–I w. p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska, prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami co najmniej z trzech stron, niekiedy z monumentalnym wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie.

Forum – w miastach starożytnego Rzymu plac lokowany zazwyczaj na przecięciu głównych arterii komunikacyjnych: podłużnej zwanej cardo i poprzecznej zwanej decumanus. Centralny punkt miasta; zwykle prostokątny; początkowo miejsce handlu, zebrań i sądów, później (w okresie cesarstwa) ośrodek władz administracyjnych i kultu religijnego. Od okresu cesarstwa fora obudowywano z trzech lub czterech stron kolumnowym portykiem; wokół forum mieściły się najważniejsze budowle państwowe i kulturowe – świątynie, bazyliki, biblioteki, pomniki, łuki triumfalne. W okresie cesarstwa wyodrębnił się typ forum reprezentacyjnego (forum civile, np. Forum Romanum w Rzymie) oraz forum targowego (forum venalium), otoczonego halami targowymi, sklepami, warsztatami.

Rynek – główny, wielofunkcyjny plac miasta historycznego, przeznaczony na miejsce handlu i siedzibę władz komunalnych; jednocześnie węzeł komunikacyjny. W większych miastach powstawały często rynki pomocnicze odciążające rynek główny od części jego funkcji. W starożytnej Grecji rolę rynku spełniała agora, a w miastach rzymskich – forum. Rynki miast wczesnośredniowiecznych miały zwykle zarys przypadkowy i nieregularny i dopiero w XII–XIII wieku uzyskały formę prostokąta (rzadziej trójkąta) usytuowanego pośrodku regularnego planu miasta. W większych miastach rynki były obrzeżone zwartą, ciągłą zabudową składającą się z wielotraktowych i wielokondygnacyjnych kamienic mieszczańskich. Pośrodku rynku (rzadziej w obrębie pierzei) wznosił się ratusz z wieżą miejską oraz różne obiekty handlowe (sukiennice, kramy, jatki, budy, wagi, magazyny itp.) tworzące tzw. blok śródrynkowy. Znajdował się tu także kościół farny i pręgierz. Wolne od zabudowy części rynku wykorzystywano na targowiska oraz jako miejsca zebrań i uroczystości publicznych. Niektóre rynki były otoczone podcieniami, wykorzystywanymi m.in. jako miejsce handlu.

W czasach nowożytnych funkcje rynku sprowadzały się głównie do funkcji reprezentacyjnego placu miejskiego, najczęściej wolnego od zabudowy (oprócz ratusza). W Polsce do najsłynniejszych należą rynek w Krakowie, Wrocławiu, Zamościu, Warszawie, Poznaniu i Toruniu.

Plac Broni – w nowożytnych fortyfikacjach plac w obrębie narysu bastionowego, umieszczony na załamaniach drogi ukrytej, prowadzącej po zewnętrznej stronie fosy; później plac ćwiczeń wojskowych.

Plac Królewski – powstały we Francji w XVII wieku typ placu wielkomiejskiego, charakterystycznego dla miast o rządach absolutystycznych, dedykowanego władcy i nawiązującego do tradycji cesarstwa rzymskiego. Plac królewski zyskał popularność we Francji i Europie Zachodniej w XVII i XVIII wieku. Był to zwykle plac czworoboczny, od lat 30. XVII wieku akcentowany zwykle pomnikiem – najczęściej konnym – panującego władcy, ustawionym w centrum wnętrza. Ujednolicona, „ekranowa”, monumentalna obudowa placów królewskich bywała niekiedy niepełna, otwierając je ku rzece lub wysokiej zieleni parków.

Plac królewski nie pełnił funkcji komunikacyjnej, lecz jedynie funkcje reprezentacyjne i rekreacyjne (spacerowe). Jego forma była w późniejszych okresach rozwoju urbanistyki często stosowana jako element przestrzennego planowania terenów miejskich.

Pojęcia „agora” i „forum” używane są współcześnie w odniesieniu do funkcji przestrzeni publicznej w centrum miasta.

Większość elementów sprzyjających powstaniu życia kulturalnego w mieście znajduje się w jego centrum. Centrum zawiera z reguły w swej przestrzeni najstarszą część miasta, najwartościowsze pomniki kultury materialnej narodu. Głównie w tej części miasta znajdujemy historyczne odbicie rozwoju społeczeństwa. Tu znajdowała się najczęściej scena i widownia najważniejszych wydarzeń (prywatnych i publicznych). W centrach i śródmieściach miast współczesnych tkwi wiele zróżnicowanych form, wykształconych w ciągu paru tysiącleci kultury miejskiej. W tych materialnych ramach rozwijały się przeróżne formacje kulturowe1.

Aleksander Wallis charakteryzuje centrum z socjologicznego punktu widzenia jako obszar skupiający w swoich granicach przebieg kilku podstawowych społecznych procesów: przekazu informacji, poznawczych, społecznej realizacji prestiżu, selekcji i podejmowania decyzji, społecznej identyfikacji i społecznej integracji2.

Nazewnictwo placówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwy placów dostarczają informacji o ważnych aspektach ich teraźniejszości lub przeszłości, takich jak: funkcja (plac Rybny, plac Dworcowy), ważne obiekty znajdujące się w obrębie placu lub w jego sąsiedztwie (plac Po Farze, plac Zamkowy), wydarzenia i osobistości związane z historią placu (plac Litewski, plac Łokietka). Plac może także nosić imię osoby lub osób, niezwiązanych bezpośrednio z jego historią, ale zasłużonych dla miasta lub z innych powodów uznanych przez jego władze za godne uhonorowania.

Place w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najważniejszym placem w przestrzeni Lublina jest rynek. Został on wytyczony po nadaniu Lublinowi prawa miejskiego. Rynek jest założony na planie zbliżonym do kwadratu. Nieregularny kształt rynku wynika z założenia placu na łuku dawnych wałów, dlatego zachodnia pierzeja jest wklęsła, a wschodnia (przylegająca do dawnych wałów) wypukła. Początkowo ze wszystkich naroży rynku wybiegały po dwie ulice. Wraz z upływem czasu i licznymi przekształceniami zabudowy rynku część ulic została zabudowana. Ukształtowanie terenu, jak również wcześniejszy narys osady znajdującej się na wzgórzu staromiejskim, uniemożliwiły wytyczenie działek o regularnym kształcie. W XVI wieku rozpoczęto proces scalania działek, co spowodowało zmiany w ukształtowaniu zabudowy rynku.

Jednym z najstarszych placów w Lublinie jest plac Po Farze. Plac kryje relikty zabudowy, sięgającej okresu średniowiecza. Wznoszący się tu w przeszłości kościół pw. św. Michała, będący pierwszą lubelską parafią, stanowił jeden z najbardziej istotnych elementów kształtujących panoramę miasta. Dziś o jego istnieniu świadczą fundamenty, odsłonięte i podwyższone w latach 2001–2002 oraz model z brązu, ukazujący wygląd fary odtworzony na podstawie źródeł.

Jako plac targowy powstał plac Rybny, na którym handlowano rybami złowionymi w przepływającej poniżej Czechówce. Znajdowały się tu także, kilkakrotnie niszczone przez pożary, drewniane budynki – łaźnia miejska i dom publiczny – prowadzony przez mieszkającego nieopodal miejskiego kata. Dopiero w XIX wieku plac stał się miejscem reprezentacyjnym, przy którym stanął pałac Pawęczkowskiego, jeden z najelegantszych gmachów ówczesnego Lublina.

Pełniący obecnie funkcję parkingu przed archikatedrą lubelską plac katedralny był w przeszłości zabudowany kompleksem budowli kolegium jezuickiego. Spośród tych budowli, do dziś istnieje kościół – obecnie Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty – fragment kolegium, które zajmuje Archiwum Państwowe oraz nadbudowana nad bramą kolegium Wieża Trynitarska, w której dziś znajduje się Muzeum Archidiecezjalne. Natomiast plac Władysława Łokietka w momencie swego powstania znajdował się u wrót miasta i pełnił funkcję placu targowego. Jego burzliwą historię odzwierciedlają liczne, aż po dzień dzisiejszy, zmiany wyglądu i funkcji elementów zabudowy. Obecnie na placu mieści się ratusz – siedziba władz miasta Lublina. 

Plac Litewski, którego obecna nazwa stała się popularna dopiero w latach 20. XIX wieku, jest ważnym miejscem nie tylko w historii Lublina, ale też całego kraju. Plac Litewski został usytuowany na terenie dawnego przedmieścia zwanego Krakowskim, stanowiącego przedpole bamy miejskiej prowadzącej na stary trakt krakowski. Przestrzeń placu powstała dopiero podczas działalności w Lublinie Komisji Województwa Lubelskiego (od 1816 roku), która poprzez wybudowanie traktu warszawskiego, wytrasowanie placu musztry dla wojska i zlokalizowanie na tym terenie siedzib władz wojewódzkich i powiatowych, przyczyniła się do uformowania placu Litewskiego. Wtedy plac stał się „centrum Lublina” i zasadniczo utrzymuje tę funkcję do dziś. 

Z rozwojem techniki w Lublinie łączą się plac Wolności i plac Dworcowy. Plac Wolności związany jest z historią lubelskiej sieci wodociągowej. Najsłynniejszym ze znajdujących się na nim obiektów była wieża ciśnień, której nadano oryginalną formę gotyckiej baszty. Wieżę, zniszczoną w czasie II wojny światowej, upamiętnia stojąca na jej miejscu fontanna.

Plac Dworcowy, przy którym od ponad stu lat funkcjonuje dworzec PKP, stanowi ważny węzeł komunikacyjny Lublina, a zarazem świadectwo historii. Budynek dworca, przebudowany w latach 30. XX wieku, reprezentuje styl eklektyczny, natomiast pozostałe rozmieszczone w obrębie placu elementy kompleksu dworcowego zachowały, mimo modernizacji, charakter budownictwa przemysłowego z końca XIX wieku.

Plac Zamkowy znajduje się w miejscu, gdzie do 1942 roku przebiegała główna ulica miasta żydowskiego, które w czasie II wojny światowej zostało całkowicie zniszczone przez Niemców. Po wojnie władze PRL zadecydowały o utworzeniu w tym miejscu reprezentacyjnego placu z monumentalnymi schodami prowadzącymi na Zamek Lubelski, do nowo otwartego muzeum.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wallis A., Socjologiczne problemy wielkomiejskiego centrum, „Miasto” 1973, nr 3.
Szolginia W., Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i budownictwo, wyd. trzecie poprawione, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1991.
Pevsner N., Fleming J., Honour H., Encyklopedia architektury, przeł. A. Dulewicz, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Kubalska-Sulkiewicz K., Bielska-Łach M., Manteuffel-Szarota A. [red:], Słownik terminów artystycznych i architektonicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
Nowakowski M., Centrum miasta. Teoria, projekty, realizacje, Arkady, Warszawa 1990.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia M. Nowakowski, Centrum miasta. Teoria, projekty, realizacje, Arkady, Warszawa 1990, s. 15.
  2. Wróć do odniesienia A. Wallis, Socjologiczne problemy wielkomiejskiego centrum, „Miasto” 1973, nr 3, cyt. za M. Nowakowski, dz. cyt., s. 9.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe