Pałac Parysów w Lublinie (ul. Bernardyńska 3)
Znajdujący się we wschodniej części placu Wolności pałac Parysów powstał w połowie XVII wieku. Jego właścicielem był możny ród, od którego budynek przyjął nazwę. W końcu wieku XVIII zmienił nazwę na pałac Grotkowskiego, od nazwiska kolejnego właściciela. To tutaj miały się odbywać przedstawienia teatralne, a od XIX wieku także bale organizowane przez Wydział Zabaw Lubelskich Towarzystwa Dobroczynności.
Spis treści
[Zwiń]Historia
W XVII wieku w miejscu obecnego pałacu stał dom Bartłomieja Wilczka, mieszczanina lubelskiego, prokuratora zgromadzenia sióstr karmelitanek w Lublinie. W 1629 roku Wilczek scedował swój dom na Prokopa Leśniowolskiego. Ten z kolei przekazał go synowi, Janowi Franciszkowi. Jan Franciszek zmarł kilka lat później, a majątkiem zarządzała wdowa, Anna z Sapiehów, w imieniu ich małoletniego syna Andrzeja. Ten ostatni umarł jednak w wieku dziecięcym.
Anna z Sapiehów wyszła po raz drugi za mąż w 1661 roku. Jej mężem został Zygmunt Feliks Parys, dworzanin królewski, późniejszy kasztelan i wojewoda lubelski. To z jego inicjatywy dawny dom Wilczka został rozbudowany, uzyskał obecną bryłę i funkcję reprezentacyjną.
Po śmierci Zygmunta Feliksa rozgorzały spory o nieruchomość. Procesy sądowe pomiędzy rodziną Parysów, a Roztworowskimi i Dłużewskimi – spadkobiercami Leśniowolskich – trwały prawie trzydzieści lat. Sprawa trafiła nawet na wokandę Trybunału Koronnego. Przez cały ten okres żadna z rodzin nie mieszkała na stałe w pałacu, który był wynajmowany za czynsz. Odbiło się to niekorzystnie na obiekcie, który zaczął popadać w ruinę.
W latach 70. XVIII wieku w wyniku działów rodzinnych pałac otrzymał Marcjan (Marcin) Grotkowski, który wynajął pałac Janowi Jakubowskiemu, słynnemu w Lublinie organizatorowi balów i redut. W tym celu pałac wynajmowano aż do powstania listopadowego, mimo zmieniających się właścicieli.
Posiadaczami pałacu od 1816 roku przez następne czterdzieści lat byli Jan i Dorota Gromanowie, Jan był z zawodu piekarzem. Rozbudował pałac w północnej części działki. Kolejną przebudowę kazał wykonać następny właściciel, Antoni Karwowski. Podwyższono wtedy bryłę o drugie piętro. W tym czasie zaczęła obowiązywać dzierżawa sali balowej jako Resursy Kupieckiej.
Spadkobiercami Antoniego Karwowskiego były jego córki: Maria Amelia, Maria Sabina oraz syn Grzegorz Władysław, prezes Towarzystwa Kredytowego Miejskiego. W 1921 jedyną właścicielką została Maria Amelia Karwowska, która odnajęła połowę pałacu Towarzystwu Dobroczynności. Instytucja ta w 1948 roku została właścicielem całego obiektu.
W 1962 roku, wobec zaniedbania obiektu oraz potrzeb mieszkaniowych, pałac przeszedł na własność Skarbu Państwa. Jego bezpośrednim zarządcą został Miejski Zarząd Budownictwa Mieszkaniowego.
W 1984 roku w budynku wybuchł pożar. Mieszkańców wykwaterowano, a następnie dokonano generalnego remontu i przystosowania na potrzeby nowego właściciela, którym został PEWEX Warszawa. Udostępnienie obiektu dla celów handlowych nastąpiło w 1987 roku. Obecnie obiekt jest siedzibą wielu przedsiębiorstw handlowych i usługowych.
Lokalizacja
ul. Bernardyńska 3
Architekt
Prawdopodobnie Tylman z Gameren
Bryła
Blokowa, dwupiętrowa, przykryta dachem mansardowym z lukarnami od południa, wschodu i zachodu. Naroża od strony południowej nieznacznie zryzalitowane alkierzowo. Jest to pozostałość po basztach wybudowanych jeszcze przez Leśniowolskich w pierwszej połowie XVII wieku.
Materiał i konstrukcja
Budowla wykonana z cegły ceramicznej pełnej oraz kamienia. Obustronnie tynkowana. Pałac posiada cztery kondygnacje oraz dwa wewnętrzne dziedzińce – większy na planie prostokąta oraz mniejszy na planie kwadratu (włączony w bryłę wtórnie, pierwotnie służył jako plac rymarski).
Elewacje
Elewacje niesymetryczne. Kondygnacje poprzedzielane gzymsem kordonowym, zwieńczenie gzymsem koronującym. Okna z opaskami profilowanymi w tynku. Na elewacji zachodniej i wschodniej dawna sień przejazdowa, obecnie otwory wejściowe. Skarpy ciągłe – pozostałość dawnych baszt.
Wyposażenie wnętrz
Fragment dekoracji sztukateryjnej w stylu renesansu lubelskiego zachowany w dziedzińcu większym. Poza tym wnętrza nowe bez wyposażenia z epoki powstania obiektu.
Literatura
Czerepińska J., Boruch W. [oprac.], Pałac Parysów w Lublinie. Rozpoznanie historyczne i wytyczne konserwatorskie, Lublin 1992. Archiwum WUOZ, sygn. 2025.
Kotowska D., Jawiczuk J., Pałac Parysów, Lublin 1982, 2007. Archiwum WUOZ, sygn. 9.
