Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Odlewnia żelaza w Lublinie

W 1908 roku bracia Aleksander i Mordko Frydmanowie założyli odlewnię żelaza. Dla tradycji dzielnicy Kośminek zespół odlewni był bardzo ważny, dając nazwę ulicy Żelaznej.

 

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ul. Żelazna 18–20

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Odlewnia żelaza

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1904 roku Kalman Moszek Frydman (Friedman) odkupił od Sendera Zilbera dwa puste place za 2 100 i 1 750 rubli. W 1908 roku odziedziczyli je bracia Aleksander i Mordko Frydmanowie, zakładając tu odlewnię żelaza, od której najbliższą uliczkę nazwano Żelazną.

Niestety, nie udało się odnaleźć projektów odlewni i domu Frydmanów, ale data „1912” na budynku dokładnie określa czas powstania zespołu. Figuruje on również na planie Lublina z 1915 roku. W okresie I wojny światowej odlewnia musiała ulec pewnym zniszczeniom, gdyż w 1920 roku określono ją jako nieczynną.

Od 1919 roku 20 procent nieruchomości zahipotekowano na Mirscha i Adolfa Ederów. Ederowie nie weszli jednak do spółki z Frydmanami przy uruchamianiu zakładu odlewniczego dwa lata później. W aktach Wydziału Budowlanego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie znajduje się „Projekt odbudowy egzystującej fabryki odlewów żelaznych braci Frydman na Kośminku” z tego samego roku.

W świetle tych planów działka miała kształt podkowy zwróconej frontem ku ul. Żelaznej, ramionami opartej o ul. Długą. Przy północnej granicy działki istniał dom mieszkalny, a na południe od niego – na środku obszernego podwórza – murowany długi parterowy budynek fabryczny, kryty dwuspadowo, dwuwnętrzowy, mieszczący modelarnię i odlewnię oraz suszarnię wyrobów i dwa piece kopulaki w przybudówce. Budynek ten nie istnieje. Zachował się inny, mniejszy budynek fabryczny, ustawiony równolegle do pierwszego – wzdłuż wschodniej granicy działki – dostępny od strony podwórza, obecnie opuszczony.

Przy północnej granicy działki znajdowały się stajnie i wozownia - dziś znajdują się tu komórki gospodarcze - oraz, od strony ul. Żelaznej, nieistniejący „Budynek Izby Robotniczej”. Wzdłuż ul. Żelaznej w 1921 roku były zaprojektowane drewniane składy materiałów, posiadające dwie bramy wjazdowe od strony ul. Żelaznej.

Według ustnych przekazów mieszkańców, odlewnia braci Frydmanów upadła w okresie wielkiego kryzysu lat 30. XX wieku.

W czasie okupacji niemieckiej większość żydowskiej rodziny Frydmanów uległa eksterminacji. W 1961 roku nieruchomość - jako opuszczone mienie żydowskie - w 3/4 przeszła na Skarb Państwa. Pozostałą część (1/4) utrzymano w rodzinie. W latach 90. należała ona do Róży Frydman spadkobierczyni Aleksandra.

W miejsce głównego budynku fabrycznego powstał nowszy piętrowy murowany dom mieszkamy w zarządzie MZBM i drugi gospodarczy Lubelskiej Spółdzielni Spożywców, „Społem”. Dawny dom właścicieli, obecnie nr 18, po II wojnie światowej został przeznaczony na szkołę podstawową, która funkcjonowała do 1956 roku. W późniejszych latach budynek zaadaptowano na mieszkania lokatorskie.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1904 - Kalman Moszek Frydman kupuje dwa place przy obecnej ul. Żelaznej

1908 - Aleksander i Mordko Frydmanowie zakładają odlewnię żelaza

1912 - budowa odlewni i okolicznych budynków

1919 - część udziałów w fabryce przejmują Mirsch i Adolf Ederowie

1921 - rozbudowa zakładów

lata 30. XX wieku - zamknięcie odlewni

1961 - część majątku przechodzi na własność Skarbu Państwa

do 1956 - w budynku funkcjonuje szkoła podstawowa

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek dawnej tokarni i oddziału mechanicznego jest usytuowany wzdłuż wschodniej granicy działki, w głębi podwórza dostępnego od strony ul. Żelaznej.
Jest to budynek murowany, częściowo otynkowany, parterowy, pokryty dachem jednospadowym. Elewacja frontowa piętnastoosiowa, bez podziałów i gzymsu. W elewacji symetrycznie rozmieszczone cztery duże otwory drzwiowe, zamknięte metalowymi dwuskrzydłowymi wrotami. Elewacje boczne i elewacja tylna ślepe, półszczyty murowane.

Budynek mieszkalny dawnych właścicieli odlewni z 1912 roku utrzymany jest w formach postklasycyzmu nawiązującego do typu willi palladiańskich. Obiekt, oznaczony numerem 18, jest usytuowany przy północnej granicy działki, nieco odsunięty od ul. Żelaznej. Murowany i otynkowany, piętrowy – z mieszkalnymi suterenami. W części północnej znajduje się poddasze mieszkalne, co powoduje nieregularność czterospadowego dachu.

Elewacja frontowa zachodnia jest pięcioosiowa, z jednoosiowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym tympanonem. W przyziemiu cokół zakończony ćwierćwałkiem; gzyms profilowany z kostkowaniem w zwieńczeniu elewacji i na ryzalicie. Naroża ryzalitu flankowane lizenami, boniowanymi na parterze. Tympanon ślepy, obwiedziony profilowaną simą. W ryzalicie na parterze prostokątny otwór wejściowy bez obramienia, zamknięty drzwiami filungowymi; powyżej duże półkoliście zamknięte okno oświetlające klatkę schodową, dawniej witrażowe. Po bokach ryzalitu w obu kondygnacjach umieszczono po dwa prostokątne okna na wspólnym parapecie, na pierwszym piętrze pod wspólnym gzymsem nadprożowym. Powyżej okien parteru prostokątne płyciny.
Elewacja południowa jest również pięcioosiowa, ale rozwiązana odmiennie od zachodniej. Na szerokość trzech środkowych osi założony jest pseudoryzalit zwieńczony trójkątnym tympanonem, na osiach skrajnych okna trójdzielne "weneckie". W tympanonie obwiedzionym profilowaną simą znajduje się duży owalny leżący okulus, a poniżej umieszczona data budowy „1912”. Środkowy otwór na pierwszym piętrze stanowią drzwi balkonowe; balkon z żeliwną balustradą z epoki z podstawkami na kwiaty na narożach.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wnętrze dawnej tokarni jest jednotraktowe, trójdzielne. Stropy drewniane, podszalowane deskami; przez środek pomieszczenia biegnie podciąg z belki żelaznej wspartej w skrajnym pomieszczeniu na dwóch słupach o oprofilowanych „głowicach”.

Układ wnętrza w budynku nr 18 jest trójtraktowy, dziewięciopolowy. W sieni, dostępnej z osi fasady, znajduje się dwubiegowa klatka schodowa. Schody drewniane z policzkami, balustrada tralkowa z profilowanym pochwytem. W sieni posadzka lastriko w czarno-czerwone gwiaździste wzory, na podestach parkiet dębowy. Na pierwszym piętrze klatka jest oświetlona półkolistym oknem, dawniej witrażowym. Stropy drewniane, sufity gładkie, w suterenach stropy ogniotrwałe; w części pomieszczeń sklepienia odcinkowe.
Na pierwszym piętrze częściowo zachowały się parkiety dębowe i liczne szaty wnękowe z drzwiami płycinowymi. Boczna klatka schodowa jest drewniana, zabiegowa, o tralkowej balustradzie i profilowanym pochwycie.

 

Opracowała Jadwiga Czerepińska
Redakcja: Monika Śliwińska

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czerepińska J., Zespół odlewni żelaza braci Frydman – ul. Żelazna 18-20, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. II, s. 84, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1996.