Międzyrzec Podlaski - historia miejscowości
Międzyrzec Podlaski po raz pierwszy został wzmiankowany w źródłach pisanych w 1390 r. Proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku. W XVIII w. miasto było znaczącym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Międzyrzec słynął z wyrobu szczeciny i handlu suknem. W czasie powstania listopadowego i styczniowego powstańcy toczyli w mieście walki. 29 VII 1831 r. pod Międzyrzecem miała miejsce zwycięską bitwa oddziałów polskich. Przed I wojną światową Międzyrzec był dużym ośrodkiem handlowym, przemysłowym i rzemieślniczym. Szczególną rolę odgrywał przemysł szczeciniarski, który był największym ośrodkiem tego typu w kraju. We wrześniu 1939 r. miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. Na terenie Międzyrzeca zostało utworzone getto, do którego zwożono ludność żydowską z pobliskich miejscowości. W 1944 r. oddziały radzieckie wyzwoliły miasto z pod okupacji niemieckiej.
Spis treści
[Zwiń]- Wstęp
- HISTORIA
- Pierwszy zapis, nazwa miejscowości, charakter, przywilej lokacyjny
- Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzne
- Kalendarium
- INSTYTUCJE KOŚCIELNE
- Parafia
- Instytucje kościelne innych wyznań
- INSTYTUCJE ŚWIECKIE
- URBANISTYKA
- ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA
- ZABYTKI RUCHOME
- WARTOŚCI NIEMATERIALNE
- Literatura
Wstęp
Międzyrzec Podlaski po raz pierwszy został wzmiankowany w źródłach pisanych w 1390 r., kiedy król Władysław Jagiełło nadał wsie Międzyrzec i Stołpno Abrahamowi Chamcowi za zasługi wojenne. W 1428 r. ks. Witold przyznał Mikołajowi Nassutowi wieś Międzyrzec, Stołpno i inne wsie na Podlasiu. Potwierdzenie nadania wydał Zygmunt Kiejstutowicz w 1434 r. Proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku.
W połowie XV w. Międzyrzec był w pełni zorganizowaną jednostką miejską. Miasto posiadało rynek z ratuszem, kościół rzymsko-katolicki pw. Św. Mikołaja z plebanią, cerkiew p.w. Św. Mikołaja, jatki, zabudowania wójtowskie, szkołę parafialną, a także funkcjonowały młyny i browary. W 1486 roku gród otrzymał przywilej organizowania targów i jarmarków. Po śmierci Mikołaja Nassutowicza w 1455 r. dobra przejął syn Jan Nassutowicz. Właściciel zmarł w 1483 r., a gród przeszedł w ręce córki Anny Nassutowicz, która poślubiła Jana Zabrzezińskiego.
W 1 ćw. XVI w. na prawym brzegu Krzny wytyczono drugi człon miasta tzw. Nowe Miasto. Powstał drugi rynek „nowomiejski” w kształcie nieregularnego trapezu. W II połowie XVI w. Międzyrzec był ważnym ośrodkiem handlowym, co przyczyniło się do znacznego rozwoju miasta. Właścicielem wówczas był Stefan Zbarski, który potwierdził przywileje miasta. Dobra międzyrzeckie składały się z kilku folwarków, 200 wsi, kilkunastu browarów piwnych i gorzałczanych, kilku karczm i młynów. W mieście wzniesiona została cerkiew p.w. Św. Piotra i Pawła, a społeczność żydowska posiadała synagogę, łaźnię, szpital i szkołę. Funkcjonowały dwa cechy rzemieślnicze: garncarski i bednarski. Od 1586 roku właścicielem był Lew Sapiecha, dzięki jego inicjatywie otwarto w Międzyrzecu warzelnię soli, która była jedyną na pograniczu Litwy i Korony.
Rozwój miasta w XVII w. został zahamowany przez liczne najazdy. W 1648 r. na Ukrainie wybuchło powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, które dotarło do miasteczek Lubelszczyzny i Podlasia. Przypuszcza się, że Międzyrzec również został złupiony przez Kozaków tak jak inne pobliskie miasta (Biała, Siedlce i Łuków), jednak nie zachowały się żadne źródła historyczne z tego okresu. W 1656 r. miasto zostało zniszczone przez wojska szwedzkie. W kolejnych latach ośrodek miejski został zaatakowany przez Węgrów pod dowództwem Jerzego Rakoczego (1657) i Rosjan (1660). W wyniku wojen spada liczba ludności w miastach podlaskich o ok. 50%.
Na początku XVIII w. podczas wojny północnej, miasto zostało zniszczone. Międzyrzec ze względu na swoje położenie był miejscem przemarszu wojsk szwedzkich i konfederatów sandomierskich. Wówczas właścicielką była Elżbieta Helena Sieniawska z Lubomirskich. W 1731 r. właścicielem miasta został książę Aleksander August Czartoryski, za sprawą ślubu z Marią Zofią Denhoffową, córką Elżbiety Heleny Sieniawskiej. 10 VI 1741 r. książę potwierdził dotychczasowe prawa dla miasta oraz uregulował zasady zasiedlania gruntów. Za jego panowania miasto otrzymało prawo do kolejnych jarmarków. Zobowiązał się do wystawienia kramów murowanych dla kupców żydowskich. Wówczas wybudowana została nowa murowana cerkiew pw. Św. Mikołaja.
Pod koniec XVIII w. Miedzyrzec był dużym i znaczącym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Liczył ponad 450 domów i 3.5 tys. mieszkańców. Ludność żydowska stanowiła ok. 40 % mieszkańców miasta i posiadała murowaną synagogę, bet ha-midrasz, łaźnię, szpital, kilka chederów i dom rabina. Funkcjonowały 4 cechy żydowskie i 10 cechów rzemieślniczych, które skupiały Polaków. Miasto słynęło z wyrobu szczeciny, a także z handlu suknem, futrami, produktami rolnymi i wyrobami rymarskimi. Międzyrzec był znaczącym ośrodkiem w produkcji piwa i gorzałki. Od 24 I 1796 r. Międzyrzec znalazł się pod panowaniem zaborcy austriackiego. Zaczęły obowiązywać austriackie przepisy karne, celne i cywilne.
Na początku XIX w. właścicielem miasta był książę Konstanty Adam Aleksander Czartoryski, syn Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów. 23 IX 1802 r. książę potwierdził dotychczasowe prawa i obowiązki mieszkańców. 14 października 1809 r. miasto zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Międzyrzec w tym czasie był jednym z największych miast na Podlasiu. Był to ważny ośrodek o charakterze rzemieślniczym, handlowym i rolniczym leżącym przy trakcie Warszawa- Brześć. W czasie trwania powstania listopadowego przez miasto przemaszerowały wojska polskie i rosyjskie. 29 VII 1831 r. pod Międzyrzecem powstańcy stoczyli zwycięską bitwę (Rogoźnica). Korpus pod dowództwem gen. I. Prądzyńskiego rozbił wojska rosyjskie. Od 1844 r. miasto przeszło w ręce Potockich i stało się drugim co do wielkości majątkiem w Królestwie Polskim. Dobra międzyrzeckie obejmowały 18 folwarków i 49 wsi. W mieście istniały dwie cerkwie unickie, kościół rzymsko-katolicki, dwie synagogi, szpital, szkoła elementarna, szkoła rzemieślniczo-handlowa, poczta, zakłady przemysłowe, rzeźnia miejska, olejarnie, kuźnie i garbarnie. W 1845 r. w mieście wybuchł pożar, który strawił 70 % zabudowy. W okresie powstania styczniowego (1863–1864) Międzyrzec stał się miejscem walk oddziałów powstańczych. Kilkakrotnie zaatakowano obiekty wojsk rosyjskich, które znajdowały się w mieście. 28 X 1866 roku na mocy ukazu o uwłaszczeniu miast Międzyrzec przestał być miastem prywatnym.
Przed I wojną światową było to duży ośrodek handlowy, przemysłowy i rzemieślniczy, który wciąż się rozwijał. Na terenie miasta znajdowały się 63 zakłady przemysłowe (m. in. 32 zakłady szczeciniarskie, 2 mydlarnie, garbarnia, fabryka gilz, fabryka zapałek, wytwórnia zabawek). Zakłady w większości były własnością ludności żydowskiej, która stanowiła w mieście 76 % mieszkańców. Szczególną rolę odgrywał przemysł szczeciniarski, który był największym ośrodkiem tego typu w kraju. Szczecina była wysyłana poza granice państwa, między innymi do Rosji. Dalszy rozwój Miedzyrzeca został zahamowany w skutek działań wojennych. Miasto było zajęte przez wojska rosyjskie w latach 1914–1916. Następnie Międzyrzec okupowały wojska niemieckie i austriackie. 18 listopada 1918 r. po krwawych walkach, miasto odzyskało swobodę. Wolność nietrwała długo, ponieważ do Międzyrzeca wkroczyli bolszewicy. 17 VIII 1920 r. miasto ostatecznie wyzwolone zostało przez polskie oddziały pod dowództwem mjr. Jaworskiego.
Miasto w dniach 8–9 IX 1939 r. zostało zbombardowane przez Niemców. W dniach 17–28 IX 1939 r. znalazło się pod okupacją radziecką. 9 października Międzyrzec został zajęty przez wojska niemieckie. W 1940 r. utworzono getto między ulicami Brzeską, Warszawską, Szkolną i Żelazną. Do Międzyrzeca deportowani byli Żydzi z różnych miast, z Nasielska, Kalisza, Suwałk, Pułtuska i Serocka. Pod koniec 1942 r. rozpoczęto likwidację getta ludzie wywożeni byli do Treblinki i Majdanka. Miasto zostało wyzwolone z okupacji niemieckiej dn. 26.VII.1944 r. przez odziały radzieckie.
Do najważniejszych zabytków Międzyrzeca Podlaskiego należą:
- zespół pałacowo-parkowy – wybudowany w latach 1852-1855 wg projektu F. M. Lanci. Pałac został spalony w 1918 r. Wzniesiony w latach 1922-1928 wg projektu Antoniego Dygata
- kościół p.w. Św. Mikołaja– erygowany w 1477 roku (pierwotnie wybudowany w stylu gotyckim), w latach 1802 – 1811 przebudowany wg projektu Christiana Piotra Aignera
- kościół p.w. Św. Piotra i Pawła – wzniesiony w latach 1772-1774; (pierwotnie murowana cerkiew)
- kościół p.w. Św. Józefa – wybudowany w latach 1782-1784; (pierwotnie cerkiew unicka p.w. Św. Mikołaja)
- cmentarz rzymsko-katolicki z kaplicą cmentarną p.w. Św. Rocha – cmentarz założony ok. 1807 roku. Kaplica cmentarna murowana powstała w 1839 roku
- cmentarz żydowski – założony w 1810 roku. Na cmentarzu znajduje się mogiła zbiorowa pomordowanych Żydów w latach 1942-1943.
- zespół poczty konnej – wybudowany w I ćw. XIX w.
- dawny szpital żydowski – wymurowany w 1846 roku
- zespół dworca kolejowego – budynek dworca kolejowego wzniesiony ok. 1867 roku
- dawny magistrat – wzniesiony w 1838 r., przebudowany w 1929 roku wg projektu J. Radziejewskiego
Międzyrzec Podlaski położony jest przy północnej granicy obecnego województwa lubelskiego w powiecie bialskim. Miasto znajduje się na pograniczu trzech krain geograficznych: Polesia Lubelskiego, Niziny Mazowieckiej, Niziny Podlaskiej i leż u zbiegu rzek: Krzny Północnej, Krzny Południowej i Piszczanki. Odległość Międzyrzeca od większych miast: Lublin – ok. 90 km, Warszawa – ok. 145 km, Białystok – ok. 150 km.
Miasto położone na płaskim terenie o niewielkich różnicach wysokości, łagodnie opada ku dolinie Krzny. Dolina rzeki węższa w miejscu przejścia przez centrum, a szeroka w zachodniej i wschodniej części miasta. Na terenach Międzyrzeczyzny występują pokłady piaszczyste, żwir gruboziarnisty, gleby bielicowa, a w dolinie Krzny gleby torfowe. Stan zalesienie terenu jest wysoki, dominują lasy sosnowe, w których występuje wiele chronionych roślin. Na południowy wschód od miasta położony jest rezerwat przyrody „Liski” zajmujący ok. 129 ha. Na południowym krańcu Międzyrzeca znajduje się zbiornik wodny „Żwirownia”, który powstał wyniku wydobycia żwiru.
HISTORIA
Pierwszy zapis, nazwa miejscowości, charakter, przywilej lokacyjny
1.1 Pierwszy zapis
Pierwsza źródłowa wzmianka o Międzyrzecu pochodzi z 1390 r., kiedy Abraham Chamiec otrzymał od króla Władysława Jagiełły za zasługi wojenne dwie wsie Stołpno i Międzyrzec.
1.2. Nazwa miejscowości
Pierwotnie używany był tylko pierwszy człon nazwy „Meżyrecze” (wschodniosłowiański odpowiednik „Międzyrzecze”). Nazwa ma charakter topograficzny, ponieważ miasto położone jest między rzekami. Drugi człon „Podlaski” pojawia się już w XVI w. w celu oznaczenia miasta leżącego w staropolskim województwie podlaskim.
1.3. Charakter
Miedzyrzec Podlaski założony został na surowym korzeniu w miejscu gdzie przebiegał trakt handlowy z Brześcia do Łukowa na tzw. gościńcu łukowskim. Miasto usytuowano na gruntach wsi Międzyrzecze obok dworu właściciela Mikołaja Nassuta. Miasto rozmierzone zostało na ponad 100 włókach, co było zgodne z przyjętymi wówczas zasadami. Wytyczono nieregularny prostokątny rynek o wymiarach 102, 5 m x 130 m z układem 6-8 ulic.
W Międzyrzecu do dziś zachował się XV w. układ przestrzenny, który jest wpisany na listę zabytków.
1.4. Przywilej lokacyjny
Dokładana data otrzymania praw miejskich przez Międzyrzec nie jest znana. Przypuszcza się, że proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku, kiedy właścicielem Międzyrzeca był Mikołaj Nassut.
Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzne
1.5. Herb
Obecny herb miasta został zatwierdzony 21.03.1938 roku przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Na polu błękitnym przedstawiona została srebrna podkowa z barkiem zwróconym ku górze, powyżej jeden krzyż w tej samej kolorystyce co poprzedni element i drugi w środku bez lewego ramienia. Wzorcem znaku była pieczęć z herbem miasta, która znajdowała się w dokumentach miejskich z 1777 r. w „Jurament miast” (Przysięga miast).
Badacze nie mogą jednoznacznie stwierdzić, czy obecny herb był pierwotnym symbolem miasta.
1.6. Przywileje
1486 r. – przywilej na organizowanie targów i dwóch jarmarków (wydany przez króla Kazimierza Jagiellończyka)
23 VI 1664 r. – potwierdzenie przywileju na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Izabelę Tęczyńską Opalińską)
13 VI 1672 r. – przywileju na kolejne trzy jarmarki (wydany przez króla dzięki staraniom Stanisława Opalińskiego)
12 XI 1740 r. – przywilej na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Augusta III)
5 VIII 1718 r. – Elżbieta Helena Sieniawska z Lubomirskich nadała przywileje ludności żydowskiej. Zezwoliła na wzniesienie murowanej synagogi, szpitala, wagi, szkoły, domu rabina i kirkutu, gdyż te obiekty spłonęły podczas pożaru miasta w tym samym roku.
23 III 1775 r. – przywilej na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Stanisława Augusta dzięki staraniom Adama Kazimierza Czartoryskiego)
1789 r. – przywilej królewski na kolejny jarmark (wydany przez Stanisława Augusta)
1808 r. – cesarz Franciszek I udzielił pozwolenia na jarmark 18 XII (św. Mikołaja) i 25 VII (św. Jakuba)
1.7. Przynależność administracyjna
Okres | Przynależność administracyjna | Własność |
1434–1569 |
Wielkie Księstwo Litewskie,
od 1520 r. województwo podlaskie;
od 1566 r. województwo brzesko-litewskie, powiat brzeski
|
Prywatna:
Mikołaj Nassutowicz do 1455 r.
Jan Nassutowicz do 1483 r.
Jan Zabrzeziński do 1508 r.
Jan Janowicz Zabrzeziński do 1543 r.
Fryderyk Sapieha do 1555 r.
Stefan Zbarski do 1586 r.
|
1569–1795 |
Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona Królestwa Polskiego,
od 1793 r. województwo podlaskie
|
Prywatna:
Lew Sapieha do 1602 r.
Gabriel Tęczyński do 1616 r.
Jan Tęczyński do 1639 r.
Jan Mikołaj Daniłowicz do 1662 r.
Izabela Opalińska Tęczyńska do 1672 r.
Stanisław Opaliński do 1706 r.
Elżbieta Helena Sieniawska do 1731 r.
Aleksander August Czartoryski do ok. 1775 r.
Adam Kazimierz Czartoryski
|
1796 (24 I) –1809 | Zabór austriacki, Austria |
Prywatna:
Adam Kazimierz Czartoryski do 1802 r.
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski
|
1809–1815 | Księstwo Warszawskie, departament siedlecki, powiat bialski |
Prywatna:
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski
|
1815–1916 |
Zabór rosyjski, Królestwo Polskie, od 1837 r. gubernia podlaska; od 1844 r. gubernia lubelska; od 1866 r. gubernia siedlecka, powiat radzyński; od 1912 r. gubernia chełmska |
Prywatna:
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski do 1844 r.
Aleksandra Potocka do 1886 r.
28 X 1866 r. – uwłaszczenie miasta
|
1916–1918 | okupacja austriacka | |
1919–1939 | II Rzeczpospolita, od 1919 r. województwo lubelskie, powiat radzyński | |
17–28 IX 1939 | Okupacja radziecka | |
9 X 1939 – VII 1944 | Okupacja niemiecka, Generalne Gubernatorstwo, dystrykt lubelski |
1.8. Dane demograficzne
Lata | Ogółem | Żydzi | % |
1622 |
841
|
152
|
18 |
1674 | 968 | 207 | 21, 4 |
1712
|
390 | 101 | 25, 8 |
1788 | 1813 | 717 | 39, 5 |
1820 | 4442 | 2918 | 65, 7 |
1856 | 7945 | 6234 | 78, 5 |
1893 | 10868 | 8424 | 77, 5 |
1903 | 15610 | 12039 | 76 |
1910 | 16359 | 12535 | 76, 6 |
1921 | 12622 | 9415 | 76, 6 |
1931 | 16837 | 12662 | 75 |
1939 | 18000 | 15120 |
84
|
Kalendarium
1390 r. – pierwsza źródłowa wzmianka o wsi Międzyrzec. Król Władysław Jagiełło nadał wsie Stołpno i Międzyrzecz za zasługi wojenne Abrahamowi Chamcowi.
ok. 1434-1438 – lokacja miasta na prawie magdeburskim.
1477 r. – erygowanie kościoła św. Mikołaja
1486 r. – Kazimierz Jagiellończyk wydał pozwolenie na organizowanie targów i dwóch jarmarków
1558 r. – wzmianka o ośrodku garncarstwa w Międzyrzecu (najstarsza wzmianka na Podlasiu)
1564 r. – Stefan Zbarski eryguje cerkiew św. Mikołaja
1569 r. – Międzyrzec należy do Korony
1598 r. – w mieście funkcjonowała warzelnia soli, jedyna na pograniczy Korony i Litwy
1636 r. – w mieście powstał cech kowalski
1648 r. – miasto zostaje zniszczone przez kozaków
1656 r. – najazd przez wojska węgierskie
1657 r. – najazd przez wojska szwedzkie
1660 r. – miasto zniszczone przez wojska rosyjskie
1664 r. – Izabela Tęczyńska Opalińska wydała przywilej na organizowanie trzech jarmarków w ciągu roku.
1672 r. – Stanisław Opaliński wydał przywilej na organizowanie trzech kolejnych jarmarków.
1772 r. – budowa cerkwi unickiej p.w. św. Piotra i Pawła.
1775 r. – Adama Kazimierza Czartoryskiego wydała przywilej na organizowanie trzech kolejnych jarmarków.
1795 r. – miasto pod zaborem austriackim
1802 r. – budowa pałacu wg projektu Piotra Aignera (zniszczony 1888 r.)
1809 r. – w Księstwie Warszawskim.
1815 r. – miasto w Królestwie Polskim.
1831 r. – zwycięska bitwa powstańców pod Międzyrzecem – Manie, Rogoźnica
1845 r. – miasto ulega zniszczeniu przez pożar
1852 r. – budowa pałacu wg projektu Franciszka Maria Lanci, (zniszczony w 1918 r.)
1866 r. – Międzyrzec przestaje być miastem prywatnym
1867 r. – powstaje kolej
1914–1916 – miasto zajęte przez wojska rosyjskie, następnie niemieckie i austriackie.
1918 r. – krwawe walki w Międzyrzecu, po których miasto odzyskało swobodę.
1939 r. – 8–9 IX, miasto pod okupacją niemiecką.
– 17–28 IX, miasto pod okupacją radziecką.
– 9 X, Międzyrzec został zajęty przez wojska niemieckie.
1940 r. – utworzenie getta dla ludności żydowskiej na terenie Szmulowizny (przebywało w nim ok. 17.000 Żydów)
1943 r. – likwidacja getta, wywiezienie mieszkańców do obozów w Treblince i Majdanku.
1944 r. – 26.VII, miasto zostało wyzwolone z okupacji niemieckiej przez odziały radzieckie.
INSTYTUCJE KOŚCIELNE
Parafia
Instytucje kościelne innych wyznań
W Międzyrzecu funkcjonowała wyznaniowa gmina żydowska. W XVI w. kahał podlegał gminie w Brześciu Litewskim. Na początku XVII w. utworzono Waad Litwy, wówczas gmina międzyrzeca podlegała Sejmowi Korony i była pod zwierzchnictwem gminy w Tykocinie. Pod koniec XVII w. Międzyrzec stał się samodzielnym kahałem.
W XVI w. w mieście istniała synagoga ze szkołą. W 1718 r. podczas pożaru miasta spaleniu uległa bożnica. Nowa synagoga została wzniesiona na mocy zezwolenia, które wydał biskup łucki w Wołczynie w dniu 20 XI 1761 r. Nieznana jest dokładna data budowy bożnicy, prawdopodobnie nastąpiło to w latach 1761–1779. Synagoga była murowana, trzy kondygnacyjna, sala główna nakryta dachem trzy spadowym, przedsionek czterospadowym. W 1912 i 1934 roku w obiekcie przeprowadzone zostały remonty. W czasie wojny w budynku przetrzymywano ludność żydowską. Synagoga została zburzona przez Niemców w 1943 r.
INSTYTUCJE ŚWIECKIE
3.1. ława, rada – dane potwierdzające istnienie organów samorządowych i sądów,
URBANISTYKA
Pierwsza źródłowa wzmianka o Międzyrzecu pochodzi z 1390 r., kiedy Abraham Chamiec otrzymał od króla Władysława Jagiełły za zasługi wojenne dwie wsie Stołpno i Międzyrzec. Miasto otrzymało prawa miejskie ok. 1434- 1438. Obecnie Międzyrzec Podlaski to miasto i gmina w powiecie bialskim. Miasto o powierzchni 20, 03 km2 zamieszkuje o17088 mieszkańców (2008 r.).
ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA
ZABYTKI RUCHOME
Kościół p.w. Św. Józefa
- trzy obrazy z końca XIII w. w stylu rokoko
Kościół p.w. Św. Mikołaja
WARTOŚCI NIEMATERIALNE
Bitwa pod Międzyrzecem Podlaskim (Rogoźnica, Manie) – polscy powstańcy pod dowództwem gen. I. Prądzyńskiego, gen. Ramorino, gen. Bielańskiego, gen. Gawrońskiego dn. 23.08.1831 r. stoczyli zwycięską walkę z oddziałami rosyjskimi pod wodzą gen. G. Rozena. W Maniach znajduje się pomnik upamiętniający wydarzenia tamtych dni.
Literatura
Archiwalia
APL, UWL, Wydz. Społeczno-Polityczny, sygn. 730, Pismo Starosty Radzyńskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z dn. 26.08.1922 r. w sprawie bożnic żydowskich i prywatnych domów modlitwy, 26.08.1922.
Opracowała Anna Kończanin