Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Międzyrzec Podlaski - historia miejscowości

Międzyrzec Podlaski po raz pierwszy został wzmiankowany w źródłach pisanych w 1390 r. Proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku. W XVIII w. miasto było znaczącym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Międzyrzec słynął z wyrobu szczeciny i handlu suknem. W czasie powstania listopadowego i styczniowego powstańcy toczyli w mieście walki.  29 VII 1831 r. pod Międzyrzecem miała miejsce zwycięską bitwa oddziałów polskich. Przed I wojną światową Międzyrzec był dużym ośrodkiem handlowym, przemysłowym i rzemieślniczym. Szczególną rolę odgrywał przemysł szczeciniarski, który był największym ośrodkiem tego typu w kraju. We wrześniu 1939 r. miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. Na terenie Międzyrzeca zostało utworzone getto, do którego zwożono ludność żydowską z pobliskich miejscowości. W 1944 r. oddziały radzieckie wyzwoliły miasto z pod okupacji niemieckiej.

Spis treści

[RozwińZwiń]

WstępBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Międzyrzec Podlaski po raz pierwszy został wzmiankowany w źródłach pisanych w 1390 r., kiedy król Władysław Jagiełło nadał wsie Międzyrzec i Stołpno Abrahamowi Chamcowi za zasługi wojenne. W 1428 r. ks. Witold przyznał Mikołajowi Nassutowi wieś Międzyrzec, Stołpno i inne wsie na Podlasiu. Potwierdzenie nadania wydał Zygmunt Kiejstutowicz w 1434 r. Proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku.
W połowie XV w. Międzyrzec był w pełni zorganizowaną jednostką miejską. Miasto posiadało rynek z ratuszem, kościół rzymsko-katolicki pw. Św. Mikołaja z plebanią, cerkiew p.w. Św. Mikołaja, jatki, zabudowania wójtowskie, szkołę parafialną, a także funkcjonowały młyny i browary. W 1486 roku gród otrzymał przywilej organizowania targów i jarmarków. Po śmierci Mikołaja Nassutowicza w 1455 r. dobra przejął syn Jan Nassutowicz. Właściciel zmarł w 1483 r., a gród przeszedł w ręce córki Anny Nassutowicz, która poślubiła Jana Zabrzezińskiego.
    W 1 ćw. XVI w. na prawym brzegu Krzny wytyczono drugi człon miasta tzw. Nowe Miasto. Powstał drugi rynek „nowomiejski” w kształcie nieregularnego trapezu. W II połowie XVI w. Międzyrzec był ważnym ośrodkiem handlowym, co przyczyniło się do znacznego rozwoju miasta. Właścicielem wówczas był Stefan Zbarski, który potwierdził przywileje miasta. Dobra międzyrzeckie składały się z kilku folwarków, 200 wsi, kilkunastu browarów piwnych i gorzałczanych, kilku karczm i młynów. W mieście wzniesiona została cerkiew p.w. Św. Piotra i Pawła, a społeczność żydowska posiadała synagogę, łaźnię, szpital i szkołę. Funkcjonowały dwa cechy rzemieślnicze: garncarski i bednarski. Od 1586 roku właścicielem był Lew Sapiecha, dzięki jego inicjatywie otwarto w Międzyrzecu warzelnię soli, która była jedyną na pograniczu Litwy i Korony.
    Rozwój miasta w XVII w. został zahamowany przez liczne najazdy. W 1648 r. na Ukrainie wybuchło powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, które dotarło do miasteczek Lubelszczyzny i Podlasia. Przypuszcza się, że Międzyrzec również został złupiony przez Kozaków tak jak inne pobliskie miasta (Biała, Siedlce i Łuków), jednak nie zachowały się żadne źródła historyczne z tego okresu. W 1656 r. miasto zostało zniszczone przez wojska szwedzkie. W kolejnych latach ośrodek miejski został zaatakowany przez Węgrów pod dowództwem Jerzego Rakoczego (1657) i Rosjan (1660). W wyniku wojen spada liczba ludności w miastach podlaskich o ok. 50%.
    Na początku XVIII w. podczas wojny północnej, miasto zostało zniszczone. Międzyrzec ze względu na swoje położenie był miejscem przemarszu wojsk szwedzkich i konfederatów sandomierskich. Wówczas właścicielką była Elżbieta Helena Sieniawska z Lubomirskich. W 1731 r. właścicielem miasta został książę Aleksander August Czartoryski, za sprawą ślubu z Marią Zofią Denhoffową, córką Elżbiety Heleny Sieniawskiej. 10 VI 1741 r. książę potwierdził dotychczasowe prawa dla miasta oraz uregulował zasady zasiedlania gruntów. Za jego panowania miasto otrzymało prawo do kolejnych jarmarków. Zobowiązał się do wystawienia kramów murowanych dla kupców żydowskich. Wówczas wybudowana została nowa murowana cerkiew pw. Św. Mikołaja.
Pod koniec XVIII w. Miedzyrzec był dużym i znaczącym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Liczył ponad 450 domów i 3.5 tys. mieszkańców. Ludność żydowska stanowiła ok. 40 % mieszkańców miasta i posiadała murowaną synagogę, bet ha-midrasz, łaźnię, szpital, kilka chederów i dom rabina. Funkcjonowały 4 cechy żydowskie i 10 cechów rzemieślniczych, które skupiały Polaków. Miasto słynęło z wyrobu szczeciny, a także z handlu suknem, futrami, produktami rolnymi i wyrobami rymarskimi. Międzyrzec był znaczącym ośrodkiem w produkcji piwa i gorzałki. Od 24 I 1796 r. Międzyrzec znalazł się pod panowaniem zaborcy austriackiego. Zaczęły obowiązywać austriackie przepisy karne, celne i cywilne.
    Na początku XIX w. właścicielem miasta był książę Konstanty Adam Aleksander Czartoryski, syn Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów. 23 IX 1802 r. książę potwierdził dotychczasowe prawa i obowiązki mieszkańców. 14 października 1809 r. miasto zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Międzyrzec w tym czasie był jednym z największych miast na Podlasiu. Był to ważny ośrodek o charakterze rzemieślniczym, handlowym i rolniczym leżącym przy trakcie Warszawa- Brześć. W czasie trwania powstania listopadowego przez miasto przemaszerowały wojska polskie i rosyjskie. 29 VII 1831 r. pod Międzyrzecem powstańcy stoczyli zwycięską bitwę (Rogoźnica). Korpus pod dowództwem gen. I. Prądzyńskiego rozbił wojska rosyjskie. Od 1844 r. miasto przeszło w ręce Potockich i stało się drugim co do wielkości majątkiem w Królestwie Polskim. Dobra międzyrzeckie obejmowały 18 folwarków i 49 wsi. W mieście istniały dwie cerkwie unickie, kościół rzymsko-katolicki, dwie synagogi, szpital, szkoła elementarna, szkoła rzemieślniczo-handlowa, poczta, zakłady przemysłowe, rzeźnia miejska, olejarnie, kuźnie i garbarnie. W 1845 r. w mieście wybuchł pożar, który strawił 70 % zabudowy. W okresie powstania styczniowego (1863–1864) Międzyrzec stał się miejscem walk oddziałów powstańczych. Kilkakrotnie zaatakowano obiekty wojsk rosyjskich, które znajdowały się w mieście. 28 X 1866 roku na mocy ukazu o uwłaszczeniu miast Międzyrzec przestał być miastem prywatnym.
   Przed I wojną światową było to duży ośrodek handlowy, przemysłowy i rzemieślniczy, który wciąż się rozwijał. Na terenie miasta znajdowały się 63 zakłady przemysłowe (m. in. 32 zakłady szczeciniarskie, 2 mydlarnie,  garbarnia, fabryka gilz, fabryka zapałek, wytwórnia zabawek). Zakłady w większości były własnością ludności żydowskiej, która stanowiła w mieście 76 % mieszkańców. Szczególną rolę odgrywał przemysł szczeciniarski, który był największym ośrodkiem tego typu w kraju. Szczecina była wysyłana poza granice państwa, między innymi do Rosji. Dalszy rozwój Miedzyrzeca został zahamowany w skutek działań wojennych. Miasto było zajęte przez wojska rosyjskie w latach 1914–1916. Następnie Międzyrzec okupowały wojska niemieckie i austriackie. 18 listopada 1918 r. po krwawych walkach, miasto odzyskało swobodę. Wolność nietrwała długo, ponieważ do Międzyrzeca wkroczyli bolszewicy. 17 VIII 1920 r. miasto ostatecznie wyzwolone zostało przez polskie oddziały pod dowództwem mjr. Jaworskiego.
    Miasto w dniach 8–9 IX 1939 r. zostało zbombardowane przez Niemców. W dniach 17–28 IX 1939 r. znalazło się pod okupacją radziecką. 9 października Międzyrzec został zajęty przez wojska niemieckie. W 1940 r. utworzono getto między ulicami Brzeską, Warszawską, Szkolną i Żelazną. Do Międzyrzeca deportowani byli Żydzi z różnych miast, z Nasielska, Kalisza, Suwałk, Pułtuska i Serocka. Pod koniec 1942 r. rozpoczęto likwidację getta ludzie wywożeni byli do Treblinki i Majdanka. Miasto zostało wyzwolone z okupacji niemieckiej dn. 26.VII.1944 r. przez odziały radzieckie.

 

Do najważniejszych zabytków Międzyrzeca Podlaskiego należą:
- zespół pałacowo-parkowy – wybudowany w latach 1852-1855 wg projektu F. M. Lanci. Pałac został spalony w 1918 r. Wzniesiony w latach 1922-1928 wg projektu Antoniego Dygata
- kościół p.w. Św. Mikołaja– erygowany w 1477 roku (pierwotnie wybudowany w stylu gotyckim), w latach 1802 – 1811 przebudowany wg projektu Christiana Piotra Aignera
- kościół p.w. Św. Piotra i Pawła – wzniesiony w latach 1772-1774; (pierwotnie murowana cerkiew)
- kościół p.w. Św. Józefa – wybudowany w latach 1782-1784; (pierwotnie cerkiew unicka p.w. Św. Mikołaja)
- cmentarz rzymsko-katolicki z kaplicą cmentarną p.w. Św. Rocha – cmentarz założony ok. 1807 roku. Kaplica cmentarna murowana powstała w 1839 roku
- cmentarz żydowski – założony w 1810 roku. Na cmentarzu znajduje się mogiła zbiorowa pomordowanych Żydów w latach 1942-1943.
- zespół poczty konnej – wybudowany w I ćw. XIX w.
- dawny szpital żydowski – wymurowany w 1846 roku
- zespół dworca kolejowego – budynek dworca kolejowego wzniesiony ok. 1867 roku
- dawny magistrat – wzniesiony w 1838 r., przebudowany w 1929 roku wg projektu J. Radziejewskiego

Międzyrzec Podlaski położony jest przy północnej granicy obecnego województwa lubelskiego w powiecie bialskim. Miasto znajduje się na pograniczu trzech krain geograficznych: Polesia Lubelskiego, Niziny Mazowieckiej, Niziny Podlaskiej i leż u zbiegu rzek: Krzny Północnej, Krzny Południowej i Piszczanki. Odległość Międzyrzeca od większych miast: Lublin – ok. 90 km, Warszawa – ok. 145 km, Białystok – ok. 150 km.
Miasto położone na płaskim terenie o niewielkich różnicach wysokości, łagodnie opada ku dolinie Krzny. Dolina rzeki węższa w miejscu przejścia przez centrum, a szeroka w zachodniej i wschodniej części miasta. Na terenach Międzyrzeczyzny występują pokłady piaszczyste, żwir gruboziarnisty, gleby bielicowa, a w dolinie Krzny gleby torfowe. Stan zalesienie terenu jest wysoki, dominują lasy sosnowe, w których występuje wiele chronionych roślin. Na południowy wschód od miasta położony jest rezerwat przyrody „Liski” zajmujący ok. 129 ha. Na południowym krańcu Międzyrzeca znajduje się zbiornik wodny „Żwirownia”, który powstał wyniku wydobycia żwiru.

HISTORIABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis, nazwa miejscowości, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1.1 Pierwszy zapis

Pierwsza źródłowa wzmianka o Międzyrzecu pochodzi z 1390 r., kiedy Abraham Chamiec otrzymał od króla Władysława Jagiełły za zasługi wojenne dwie wsie Stołpno i Międzyrzec.

1.2. Nazwa miejscowości

Pierwotnie używany był tylko pierwszy człon nazwy „Meżyrecze” (wschodniosłowiański odpowiednik „Międzyrzecze”). Nazwa ma charakter topograficzny, ponieważ miasto położone jest między rzekami. Drugi człon „Podlaski” pojawia się już w XVI w. w celu oznaczenia miasta leżącego w staropolskim województwie podlaskim.

1.3. Charakter

Miedzyrzec Podlaski założony został na surowym korzeniu w miejscu gdzie przebiegał trakt handlowy z Brześcia do Łukowa na tzw. gościńcu łukowskim. Miasto usytuowano na gruntach wsi Międzyrzecze obok dworu właściciela Mikołaja Nassuta. Miasto rozmierzone zostało na ponad 100 włókach, co było zgodne z przyjętymi wówczas zasadami. Wytyczono nieregularny prostokątny rynek o wymiarach 102, 5 m x 130 m z układem 6-8 ulic.
W Międzyrzecu do dziś zachował się XV w. układ przestrzenny, który jest wpisany na listę zabytków.
    
1.4. Przywilej lokacyjny

Dokładana data otrzymania praw miejskich przez Międzyrzec nie jest znana. Przypuszcza się, że proces lokacji miasta na prawie magdeburskim nastąpił ok. 1434- 1438 roku, kiedy właścicielem Międzyrzeca był Mikołaj Nassut.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 1.5. Herb

Obecny herb miasta został zatwierdzony 21.03.1938 roku przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Na polu błękitnym przedstawiona została srebrna podkowa z barkiem zwróconym ku górze, powyżej jeden krzyż w tej samej kolorystyce co poprzedni element i drugi w środku bez lewego ramienia. Wzorcem znaku była pieczęć z herbem miasta, która znajdowała się w dokumentach miejskich z 1777 r. w „Jurament miast” (Przysięga miast).
Badacze nie mogą jednoznacznie stwierdzić, czy obecny herb był pierwotnym symbolem miasta. 

1.6. Przywileje

1486 r. – przywilej na organizowanie targów i dwóch jarmarków (wydany przez króla Kazimierza Jagiellończyka)
23 VI 1664 r. – potwierdzenie przywileju na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Izabelę Tęczyńską Opalińską)
13 VI 1672 r. – przywileju na kolejne trzy jarmarki (wydany przez króla dzięki staraniom Stanisława Opalińskiego)
12 XI 1740 r. – przywilej na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Augusta III)
5 VIII 1718 r. – Elżbieta Helena Sieniawska z Lubomirskich nadała przywileje ludności żydowskiej. Zezwoliła na wzniesienie murowanej synagogi, szpitala, wagi, szkoły, domu rabina i kirkutu, gdyż te obiekty spłonęły podczas pożaru miasta w tym samym roku.
23 III 1775 r. – przywilej na trzy jarmarki w ciągu roku (wydany przez Stanisława Augusta dzięki staraniom Adama Kazimierza Czartoryskiego)
1789 r.  – przywilej królewski na kolejny jarmark (wydany przez Stanisława Augusta)
1808 r. – cesarz Franciszek I udzielił pozwolenia na jarmark 18 XII (św. Mikołaja) i 25 VII (św. Jakuba)

1.7. Przynależność administracyjna

Okres Przynależność administracyjna Własność
1434–1569
Wielkie Księstwo Litewskie, 
od 1520 r. województwo podlaskie; 
od 1566 r. województwo brzesko-litewskie, powiat brzeski
 
Prywatna: 
Mikołaj Nassutowicz do 1455 r. 
Jan Nassutowicz do 1483 r.
Jan Zabrzeziński do 1508 r.
Jan Janowicz Zabrzeziński do 1543 r.
Fryderyk Sapieha do 1555 r.
Stefan Zbarski do 1586 r.
1569–1795
Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona Królestwa Polskiego,
od 1793 r. województwo podlaskie
 
Prywatna:
Lew Sapieha do 1602 r.
Gabriel Tęczyński do 1616 r.
Jan Tęczyński do 1639 r.
Jan Mikołaj Daniłowicz do 1662 r.
Izabela Opalińska Tęczyńska do 1672 r.
Stanisław Opaliński do 1706 r.
Elżbieta Helena Sieniawska do 1731 r.
Aleksander August Czartoryski do ok. 1775 r.
Adam Kazimierz Czartoryski
 
1796 (24 I) –1809  Zabór austriacki, Austria
Prywatna:
Adam Kazimierz Czartoryski do 1802 r. 
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski 
1809–1815 Księstwo Warszawskie, departament siedlecki, powiat bialski
Prywatna:
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski 
 
1815–1916

Zabór rosyjski, Królestwo Polskie, od 1837 r. gubernia podlaska; od 1844 r. gubernia lubelska; od 1866 r. gubernia siedlecka, powiat radzyński; od 1912 r. gubernia chełmska

Prywatna:
Konstanty Adam Aleksander Czartoryski do 1844 r.
Aleksandra Potocka do 1886 r.
28 X 1866 r. – uwłaszczenie miasta
 
1916–1918 okupacja austriacka  
1919–1939 II Rzeczpospolita, od 1919 r. województwo lubelskie, powiat radzyński  
17–28 IX 1939 Okupacja radziecka  
9 X 1939 – VII 1944 Okupacja niemiecka, Generalne Gubernatorstwo, dystrykt lubelski  

 

1.8. Dane demograficzne

Lata Ogółem Żydzi %
1622
841
152
 
18
1674 968 207 21, 4
1712
390 101 25, 8
1788 1813 717 39, 5
1820 4442 2918 65, 7
1856 7945 6234 78, 5
1893 10868 8424 77, 5
1903 15610 12039 76
1910 16359 12535 76, 6
1921 12622 9415 76, 6
1931 16837 12662 75
1939 18000 15120
84

 

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1390 r. – pierwsza źródłowa wzmianka o wsi Międzyrzec. Król Władysław Jagiełło nadał wsie Stołpno i Międzyrzecz za zasługi wojenne Abrahamowi Chamcowi.
ok. 1434-1438 – lokacja miasta na prawie magdeburskim.
1477 r. – erygowanie kościoła św. Mikołaja
1486 r. – Kazimierz Jagiellończyk wydał pozwolenie na organizowanie targów i dwóch jarmarków
1558 r. – wzmianka  o ośrodku garncarstwa w Międzyrzecu (najstarsza wzmianka na Podlasiu)
1564 r. – Stefan Zbarski eryguje cerkiew św. Mikołaja
1569 r. – Międzyrzec należy do Korony
1598 r. – w mieście funkcjonowała warzelnia soli, jedyna na pograniczy Korony i Litwy
1636 r. – w mieście powstał cech kowalski
1648 r. – miasto zostaje zniszczone przez kozaków
1656 r. – najazd przez wojska węgierskie
1657 r. – najazd przez wojska szwedzkie
1660 r. – miasto zniszczone przez wojska rosyjskie
1664 r. – Izabela Tęczyńska Opalińska wydała przywilej na organizowanie trzech jarmarków w ciągu roku.
1672 r. – Stanisław Opaliński wydał przywilej na organizowanie  trzech kolejnych jarmarków. 
1772 r. – budowa cerkwi unickiej p.w. św. Piotra i Pawła.
1775 r. – Adama Kazimierza Czartoryskiego wydała przywilej na organizowanie  trzech kolejnych jarmarków. 
1795 r. – miasto pod zaborem austriackim
1802 r. – budowa pałacu wg projektu Piotra Aignera (zniszczony 1888 r.)
1809 r. – w Księstwie Warszawskim.
1815 r.  – miasto w Królestwie Polskim.
1831 r. – zwycięska bitwa powstańców pod Międzyrzecem – Manie, Rogoźnica 
1845 r. – miasto ulega zniszczeniu przez pożar
1852 r. – budowa pałacu wg projektu Franciszka Maria Lanci, (zniszczony w 1918 r.)
1866 r. – Międzyrzec przestaje być miastem prywatnym
1867 r. – powstaje kolej
1914–1916 – miasto zajęte przez wojska rosyjskie, następnie niemieckie i austriackie. 
1918 r. – krwawe walki w Międzyrzecu, po których miasto odzyskało swobodę. 
1939 r. – 8–9 IX, miasto pod okupacją niemiecką.
              – 17–28 IX, miasto pod okupacją radziecką.
              – 9 X, Międzyrzec został zajęty przez wojska niemieckie.
1940 r. – utworzenie getta dla ludności żydowskiej na terenie Szmulowizny (przebywało w nim ok. 17.000 Żydów)
1943 r. – likwidacja getta, wywiezienie mieszkańców do obozów w Treblince i Majdanku.
1944 r. – 26.VII, miasto zostało wyzwolone z okupacji niemieckiej przez odziały radzieckie.

INSTYTUCJE KOŚCIELNEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ParafiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia Św. Mikołaja
Nieznana jest dokładna data powstanie pierwszego kościoła rzymskokatolickiego w Międzyrzecu. Pierwszy właściciel miasta Mikołaj Nassut wzniósł drewnianą świątynię ku czci Św. Mikołaja. W 1477 r. kościół został erygowany. Jan Nassut ufundował murowaną świątynię, którą wzniesiono w stylu gotyckim („murowany, krzyżackiej struktury i roboty, z wierzchu nietynkowany, tylko w środku, dachówką pokryty z banią - blachą białą obitą i kopułą jedną, w której był dzwonek sygnaturką zwany. Na wierzchu kopuły znajdowała się gałka, mosiężna z krzyżem blachą mosiężną obitym").  Właściciel miasta nadał parafii place w Międzyrzecu, wieś i folwark Wysokie. Na początku XVI w. Jan Zabrzeziński przydzielił nowe grunta dla kościoła (las za stawem Wysokie, grunty między polami na Stołpnie, a drogą do młyna na Wysokiem, grunty przed lasem zwanym Sitno, razem z pastewnikiem na Glinkach, dziesięciny snopowe w folwarkach Zawadka i Chmiele). W 1544 r. biskup łucki Jerzy Chwalczewski wizytował parafię międzyrzecką. Stwierdził, że parafia pod rządami proboszcza Mikołaja Pióro funkcjonowała prawidłowo. W 1605 r. biskup łucki Marcin Szyszkowski wizytował kościół św. Mikołaja, wówczas proboszczem był ks. Stanisław Butkowicz. W dokumentach z wizytacji występuje pierwsza informacja o drewnianym domu proboszcza, który znajdował się na zachód od kościoła.
Na początku XVIII w. w Międzyrzecu dynamicznie rozwijało się Bractwo Różańcowe, które w świątyni wybudowało własny ołtarz. W 1735 r. kościół, drewniana plebania i zabudowania gospodarcze ucierpiały podczas pożaru. Wkrótce rozpoczęto remont kościoła, a także wybudowano drewnianą plebanię, podmurowaną z 8 pokojami, ozdobioną gankiem z gontowym dachem. W 1746 r. przeprowadzono inwentaryzację majątku kościoła. Wówczas w głównym ołtarzu wisiał obraz św. Mikołaja. Było 5 ołtarzy: św. Mikołaja, Trójcy Przenajświętszej, św. Antoniego, św. Józefa i Najświętszej Maryi Panny Różańcowej. Na filarach kościoła wisiały 4 obrazy: św. Kazimierza, św. Andrzeja Apostoła, św. Katarzyny i św. Barbary. W kościele funkcjonowała biblioteka i archiwum parafialne. W 1747 r. kościół otoczono murowanym parkanem i wymurowano czworoboczną późnobarokową dzwonnicę z trzema dzwonami. W 1752 r. kościół został ponownie uszkodzony przez pożar.  Proboszcz Hieronim Szeptycki postanowił odbudować świątynię. Obiekt sakralny przebudowano w stylu późnobarokowym w latach 1753-1756. Świątynia otrzymała kształt krzyża łacińskiego, ze sklepieniem krzyżowym. Nawę główną oświetlało 12 dużych okien. Wewnątrz umieszczono tak jak dawniej 5 ołtarzy. Główny ołtarz składał się z trzech kondygnacji. 
Do 1796 r. parafia międzyrzecka podlegała biskupowi łuckiemu i zaliczała się do archidiakonatu brzeskiego.  W 1797 r. władze zaboru austriackiego utworzyły dekanat międzyrzecki. Parafia od 1807 r. został przyłączona do diecezji lubelskiej. W 1799 r. rozpoczęto przebudowę fasady kościoła, którą ukończono w 1808 r. W 1807 r. założony został cmentarz poza granicami miasta, przy ul. Brzeskiej. Na jego terenie wzniesiona został drewniana kapliczka p.w. św. Rocha. W 1839 r. na jej miejscu wzniesiono kapliczkę murowaną, na planie ośmioboku, krytą dachem namiotowym z czworoboczną sygnaturką. W 1815 r.  dzięki staraniom  proboszcza Adama Kukiela odbudowano dom dla wikariuszy, organisty i zakrystiana, który rok wcześniej uległ zniszczeniu podczas pożaru. W latach 1818- 1867 parafia międzyrzecka należała do diecezji podlaskiej. W 1865 r. kościół św. Mikołaja zaliczony został do dekanatu radzyńskiego. W latach 1826-27 parafię i dekanat międzyrzecki wizytował nowy biskup podlaski Gutkowski. W roku 1876 przysłano do parafii św. Mikołaja nowego administratora Adolfa Pleszczyńskiego, którego zaliczono do najbardziej zasłużonych proboszczów w dziejach kościoła międzyrzeckiego. W 1912 r. dzięki staraniu nowego proboszcza ks. L. Wydżgi zbudowano przy kościele 14 Stacji Męki Pańskiej według projektu T. Grzywińskiego. W 1930 roku kościół został wyremontowany. W roku 1943 Siostry Opatrzności Bożej pracujące w parafii św. Mikołaja założyły sierociniec dla bezdomnych dzieci. W czasie wojny kościół nie odniósł znacznych zniszczeń.
 
Kaplice dojazdowe w: Jelnicy,  Strzakłach, Przychodach, Pościszach, Zahajkach.
Obecnie przy parafii działają: schola, chór, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Ruch Światło-Życie, Młodzież Franciszkańska, Koła żywego różańca, Odnowa w Duchu Świętym, Franciszkański, Zakon Świeckich i Szkolne Koło Caritas.
 

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Międzyrzecu funkcjonowała wyznaniowa gmina żydowska. W XVI w. kahał podlegał gminie w Brześciu Litewskim. Na początku XVII w. utworzono Waad Litwy, wówczas gmina międzyrzeca podlegała Sejmowi Korony i była pod zwierzchnictwem gminy w Tykocinie. Pod koniec XVII w. Międzyrzec stał się samodzielnym kahałem.

W XVI w. w mieście istniała synagoga ze szkołą. W 1718 r. podczas pożaru miasta spaleniu uległa bożnica. Nowa synagoga została wzniesiona na mocy zezwolenia, które wydał biskup łucki w Wołczynie w dniu 20 XI 1761 r. Nieznana jest dokładna data budowy bożnicy, prawdopodobnie nastąpiło to w latach 1761–1779. Synagoga była murowana, trzy kondygnacyjna, sala główna nakryta dachem trzy spadowym, przedsionek czterospadowym. W 1912 i 1934 roku w obiekcie przeprowadzone zostały remonty. W czasie wojny w budynku przetrzymywano ludność żydowską. Synagoga została zburzona przez Niemców w 1943 r.

W mieście znajdował się kirkut, który został założony w 1810 r. na działce nadanej przez Konstantego Czartoryskiego. Cmentarz utworzono poza zwartą zabudową miasta, przy ul. Brzeskiej 90. Przed I wojną światową cmentarz powiększono i otoczono murem, na jego terenie znajdował się dom przedpogrzebowy. Podczas II wojny światowej cmentarz został zdewastowany. W Międzyrzecu przy ul. Brzeskiej znajdował się jeszcze jeden cmentarz żydowski, który nie był użytkowany od czasu powstania nowego. Kirkut powstał prawdopodobnie w poł. XVI w.
W okresie międzywojennym w posiadaniu gminy żydowskiej poza wymienionymi wyżej obiektami był bet ha-midrasz, 10 domów modlitwy, szpital, przytułek, rzeźnia rytualna ptactwa, łaźnia rytualna, dom rabina, dom kantora, biblioteka. W mieście funkcjonował Bet- Jakow, Talmud- Tora i 20 chederów.
Przed II wojną światową w mieście funkcjonowały liczne towarzystwa m. in. Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej „TOZ” (od 1930 r.), Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut”, Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Freihejt” i Stowarzyszenie „Kultur-Lige”. W tym czasie działały również żydowskie organizacje dobroczynne, między innymi: „Bajs-Lechem”, „Ezras-Hacholim” i Stowarzyszenie Dobroczynne „Gemiłus Chesed”, które miały przeciwdziałać nędzy panującej w mieście.
 
 
W 1564 r. Jan i Zofia Daniłowiczowie ufundowali w Międzyrzecu pierwszą drewnianą unicką cerkiew p.w. Św. Mikołaja. W 1643 r. w pożarze miasta zniszczona została cerkiew, a następnie odbudowana. W tym czasie właścicielem miasta był Jan Daniłowicz, który ufundował 3 dzwony. Jeden z dzwonów został skradziony podczas najazdu Szwedów. W 1718 r. cerkiew wizytował biskup włodzimiersko – brzeski obrządku greckiego Leon Kiszka. Papież Benedykt XIV w 1742 r. nadał cerkwi odpust na Święto Oczyszczenia NMP (14 kwietnia). Stara drewniana cerkiew została rozebrana w 1781 r. Książę Adam Czartoryski ufundował nową murowaną cerkiew, która została wybudowana w latach 1782-1784 w stylu barokowo- klasycystycznym. W świątyni znajdowało się 5 ołtarzy. W tym czasie wzniesione zostało murowany ogrodzenie od strony Rynku. Proboszcz Konstanty Wasilewski w 1841 r.        wzniósł murowaną dzwonnicę.  W latach 80 i 90 XIX w. Rosjanie przebudowali  świątynię- 
 ustawili bizantyjskie kopuły, krzyż łaciński zastąpili krzyżem prawosławnym.
W 1921 r. świątynia przekształcona została na kościół rzymskokatolicki p.w. św. Józefa Oblubieńca NMP. W wyniku gruntownej przebudowy w 1923 r. świątynia zatracił cechy bizantyjskie, dobudowana została nawa poprzeczna, fasada odzyskała dawny wygląd, wzniesiona została  też nowa brama i dzwonnica.
 
 
Drewniana cerkiew p.w. Św. Piotra i Pawła została wzniesiona w 1583 r. na polecenie Stefana Zbarskiego. W latach 1772- 1774 wybudowana została murowana cerkiew kosztem ks. Augusta Czartoryskiego. W 1875 r. przekształcona na cerkiew prawosławną. Od 1919 r. obiekt sakralny został przekształcony w świątynię rzymsko- katolicką p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła. 
 

INSTYTUCJE ŚWIECKIEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 3.1. ława, rada – dane potwierdzające istnienie organów samorządowych i sądów,

Z 1558 r. pochodzi pierwsza księga wójtowsko-radziecka miasta Międzyrzec, na podstawie której można przedstawić funkcjonowanie organów samorządowych. 
Międzyrzec jako miasto założone na prawie magdeburskim posiadał 3 ordynki. Pierwszy ordynek stanowiła Rada Miejska jako organ ustawodawczy . W skład jego wchodził burmistrz, zastępca oraz rajcowie. Zadaniem ich było regulowanie stosunków wewnętrznych w mieście. Ława miejska stanowiła drugi ordynek i pełniła funkcję sądowniczą. W skład jej wchodził wójt lub landwójt. Trzeci ordynek stanowił decemwirat, który składał się z 10 osób. Występowały w imieniu społeczności miejskiej, na czele której znajdował się tzw. gmiński. 
W II poł XVI w. burmistrzem miasta był Stanisław Skolimowski, wójtem Albert i Florian Kowalewski, a gmińskim Matiasz Wieliczkowicz.
 
3.2. cechy, korporacje,
 
II poł. XVI w. - najstarsza wzmianka o funkcjonowaniu w mieście Międzyrzec dwóch cechów: garncarskiego i bednarskiego
1636 r. - właściciel miasta Jan Tęczyński nadał przywilej cechowi kowalskiemu, do którego należeli kowale, kotlarze, rymarze, złotnicy i szklarze. 
1664 r. - Izabela Opalińska potwierdza dotychczasowe prawa cechów istniejących w mieście
1673 r. – właściciel miasta Stanisław Opaliński ponowił przywilej dla cechu szewców. Potwierdził przywilej bartnikom z obowiązkiem dostarczania rocznie 144 i 1/2 kwarty miodu i kamienia wosku.
po 1710 r. – Elżbieta Helena Sieniawska wydała przywilej dla garncarzy
1787 r. – ks. Adam Czartoryski potwierdził przywileje dla cechu szewców i kowali
1791 r. – ks. Adam Czartoryski uregulował sprawy dotyczące funkcjonowania cechu kuśnierskiego, czapniczego, krawieckiego i szmuklerskiego. 
przed 1939 r. - w mieście funkcjonował cech: kowali, ślusarzy, szewców, garncarzy, zdunów i murarzy.

 3.3. prawo składu, jarmarki, targi,
 
1486 r. - miasto otrzymało królewski przywilej organizowania targów i jarmarków
1664 r. –Izabela Tęczyńska Opalińska potwierdziła prawo do odbywania  trzech jarmarków: „na św. Mikołaja (wg kalendarza ruskiego), na przeniesienie św. Mikołaja i na św. Jakuba (wg kalendarza rzymskiego)”. Właścicielka  miasta zobowiązała kupców do wnoszenia opłat na rzecz miasta.
1672 r. – przywilej wydany przez króla dzięki staraniom Stanisława Opalińskiego na kolejne trzy jarmarki: „na św. Stanisława, na Wniebowzięcie Panny Marii i na Matkę Bożą Gromniczną”.
1740 r. – przywilej wydany przez króla Augusta III na trzy jarmarki: „na Trzech Króli, na Wniebowzięcie NMP i na św. Michała Archanioła”.
23.03.1775 r. – przywilej wydany przez króla Stanisława Augusta za sprawą Adama Kazimierza Czartoryskiego na trzy jarmarki:  „na wigilię św. Mikołaja, na przemienienie św. Mikołaja i na Matkę Bożą Gromniczną”.
1789 r. - króla Stanisława Augusta na prośbę Czartoryskiego pozwolił na odbywanie jarmarku na „św. Jakóba Apostoła”.
1808 r. – cesarz Franciszek I udzielił pozwolenia na jarmark 18 XII (św. Mikołaja) i 25 VII (św. Jakuba)
We wtorki i czwartki w mieście odbywały się targi.
 
 3.4. towarzystwa i stowarzyszenia o charakterze kulturalnym, gospodarczym, oświatowym, sportowym,
 
1905 r. – uaktywniła się działalność „Polskiej Macierzy Szkolnej” i  „Polskiego Związku 
    Ludowego” 
1906 r. – działalność rozpoczął  Bank Kupiecki
1907 r. – powstało Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców, którego prezesem  został    
pracownik Administracji Dóbr hrabiego Potockiego Kazimierz Szelągowski. Spółdzielnia założyła sklep spożywczy przy ul. Lubelskiej.
1908 r. – działalność rozpoczął Bank Ludowy i Kółko Rolnicze
1918 r. – powstała pierwsza drużyna harcerska przy szkole powszechnej (organizatorami byli 
    Kucharuk, Jakobson i Kaznowski).
1921 r. – powstało Żydowskie Stowarzyszenie Spożywców „Achidus”
1922 r. – przy Szkole Handlowej powstał Klub Sportowy Huragan
1924 r. – powstało Towarzystwo Miłośników Sceny i Muzyki
1925 r. – działalność rozpoczęła Kasa Stefczyka
1926 r. – powstało Kółko Łowieckie i powołano Uniwersytet Ludowy
1927 r. – 24 X, powstała Ochotnicza Straż Pożarna "Stołpno" 
1968 r. – powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Międzyrzecu Podlaskim
1983 r. – zarejestrowano Cech Rzemieślników i Przedsiębiorców w Międzyrzecu Podlaskim
 
Przed II wojną światową w Międzyrzecu funkcjonował klub sportowy „Strzelec”, a także Żydowski Klub Sportowy „HAKOAH” i Klub Sportowy „Makabi”.  W mieście działały żydowskie towarzystwa i stowarzyszenia: Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej „TOZ” (od 1930 r.), Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut”, Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Freihejt” i Stowarzyszenie „Kultur-Lige”. Ludność żydowska założyła Żydowską Ochotniczą Straż Pożarną.
 
 3.5. szkoły świeckie,
 
Od dn. 1.08.1867 r. w Międzyrzecu przestała istnieć szkoła elementarna z 400- letnią tradycją. We wrześniu otwarto jednoklasową szkołę żeńską, w której nauczano w języku rosyjskim. W październiku rozpoczęła działalność nowo wybudowana szkoła rosyjska przy ul. Brzeskiej. Wówczas zamknięto szkołę na Nowym Mieście. W 1892 r. Beniamin Kapłan otworzył szkołę prywatną.
Na początku XIX w. w mieście funkcjonowała szkoła elementarna. W latach 60-tych i 70-tych  XIX w. wzmożona polityka rusyfikacji pozbawiła Międzyrzec szkoły polskiej. Na początku XX w. w mieście działały dwie szkoły elementarne i dwie apteczne. Władze rosyjskie w 1911 r. zezwoliły na otworzenie prywatnej 4- klasowej szkoły żeńskiej dla dziewcząt żydowskich z kursem progimnazjalnym. Była to pierwsza tego typu instytucja oświatowa w mieście. Dzięki inicjatywie działaczy „Polskiej Macierzy Szkolnej” ks. Wł. Augustynowicza i L. Kaznowskiego w 1916 r. władze niemieckie udzieliły pozwolenia na otwarcie szkoły polskiej. W latach 20 XX w.  powstało prywatne gimnazjum żydowskie i 7-klasowa Szkoła Powszechna im. Stanisława Konarskiego, której kierownikiem został Mieczysław Szurmiak. Budowę dwu- piętrowego gmachu szkoły powszechnej rozpoczęto dn. 28.04.1923 r. przy ul. Warszawskiej. W 1922 r. działalność rozpoczęła Szkoła Handlowa. Przy szkole zaczął działać Klub Sportowy Huragan. W 1925 r. w mieście powstał Powiatowy Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Rok później w Międzyrzecu powstało 4-klasowe gimnazjum, którego dyrektorem został Józefat Strycharzewski. W 1926 r. w mieście powołano Uniwersytet Ludowy. 
 
3.7. partie i organizacje patriotyczne (narodowe, wyzwoleńcze, powstańcze).
 
W latach 30 XX w. w Międzyrzecu najbardziej popularne były partie: Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Blok Lewicy Socjalistycznej, Blok Ochrony Praw Narodowości Żydowskiej, Poalej- Sjon, Bund i Żydowski Narodowy Blok Gospodarczy.
 
 

URBANISTYKABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Pierwsza źródłowa wzmianka o Międzyrzecu pochodzi z 1390 r., kiedy Abraham Chamiec otrzymał od króla Władysława Jagiełły za zasługi wojenne dwie wsie Stołpno i Międzyrzec. Miasto otrzymało prawa miejskie ok. 1434- 1438. Obecnie Międzyrzec Podlaski to miasto i gmina w powiecie bialskim. Miasto o powierzchni 20, 03 km2 zamieszkuje o17088 mieszkańców (2008 r.).

Pierwotny układ przestrzenny Międzyrzeca składał się z dwóch części. Jedna była zbliżona kształtem do kwadratu, zwana Starym Miastem, druga część prostokątna, która przylegała do części północno-zachodniej miasta, tzw. Piszczanka. Osie układu przebiegały w kierunku głównych traktów, czyli na południowy-zachód, południowy-wschód, północny-wschód oraz zachód. Osią drugiej części miasta był trakt w kierunku Drohiczyna. 
Poza naturalnym dostępem do rzeki miasto posiadało dwa sztuczne zbiorniki wody. Staw miejski znajdował się  między ulicami Lubelską, Siedlecką i Łukowską. Drugi zbiornik, zwany Piaseczno, utworzony na rzece Piszczce, znajdował  się na północny-zachód od Piszczanki.
Miejscem centralnym miasta był Rynek Staromiejski o wymiarach 102, 5 m x 130 m, na którym znajdował się ratusz i kramy. Z naroży rynku wychodziły ulice. Od strony zachodniej przy rynku krzyżowały się ulice Łukowska i Lubelska. Pierwsza z wymienionych ulic miała za zadanie połączenie rynku z kościołem św. Mikołaja i placem przykościelnym, które po lokacji znalazły się na skraju miasta. Z południowego naroża rynku wychodziła obecna ul. Mydlarska. Dzisiejszą ul. Rymarską wytyczono z wschodniego naroża placu, a dochodziła do obecnej ul. J. Nassuta, która dawniej zwana była ul. Żydowską, następnie zmieniono jej nazwę na ul. Szkolną. Ulica Poprzeczna wytyczona została prostopadle do rynku w południowo-wschodniej części. W tym czasie wytyczono ulicę Staromiejską (dawna Zagumienna) i Warszawską (dawna Błońska). Ulica która miała za zadanie usprawnić komunikację w mieście, to przebiegająca równolegle do północno-wschodniej pierzei rynku ul. Kościelna (pierwotnie zwana Lanckorońską), która łączyła się z obecną ul. 22 lipca. 
Na początku XVI w. właściciel przeniósł swoją siedzibę na prawy brzeg Krzny, zamek usytuowany został u zbiegu obecnych ulic Narutowicza i Partyzantów. Wówczas na zachód od zamku powstało tzw. Nowe Miasto. Nowa część Międzyrzeca otoczona była ze wszystkich stron wodą (od północy i wschodu Krzną, od południowego-zachodu Krzną Południową, od południa Zną i stawem Stołpieńskim). Duża część Nowego Miasta była zajęta przez dwory. W II poł. XVII w. w tej części miasta znajdowała się cerkiew p.w. Piotra i Pawła i kościół katolicki p.w. Pięciu Braci Polskich. Obie części miasta łączył trakt łukowsko-brzeski. Ulice zostały wytyczone w regularny układ. Od traktu brzeskiego do Zny przebiegała obecna ul. Partyzantów. Od niej wytyczone były prostopadłe: ul. Kościuszki i Zagumienna. Poprzecznie do ul. Lubelskiej wytyczono ul. Narutowicza i ul. Zamkową. Prostopadle do obu ulic usytuowano ul. Podrzeczną (dawniej Zagumienna). Przy przecięciu ul. Zamkowej i Lubelskiej znajdował się Rynek Nowomiejski. Pod koniec XVIII w. powstała ul. Zamczysko, która łączyła Stare i Nowe Miasto. 
Ludność żydowska w Międzyrzecu osiedlała się na Starym Mieście, na południowy-wschód od rynku. Już w połowie XVI w. u zbiegu dzisiejszych ulic: Mydlarskiej, Jatkowej i J. Nassuta, zaczęły powstawać budynki publiczne społeczności żydowskiej. W XIX w. w pobliżu rynku ukształtowała się dzielnica żydowska zwana Szmulowizną. 
W II poł. XVIII w. August Czartoryski rozbudował pałac na Nowym Mieście. W latach 1831-1863 powstał  zespół budynków wojskowych.  W I poł. XIX w. miasto zostało nawiedzone dwukrotnie przez pożary, co zahamowało rozbudowę ośrodka miejskiego. W 1846 r. na Starym Mieście powstał szpital. W tym czasie hr. Potocki wzbogacił miasto o nowy pałac myśliwski. W1867 r. powstał budynek dworca kolejowego. W latach 80 i 90 XIX w. w mieście zaczęły działać liczne zakłady przemysłowe. Układ przestrzenny miasta kształtował się wokół Starego i Nowego Miasta, z czasem przyłączono Zawadki, Piszczanka, Stołpno i Zadworne.
Zabudowa miejska znacząco ucierpiała podczas działań wojennych w latach 1939- 1944. Najbardziej zniszczona została dzielnica żydowska, w tym synagoga i zabudowania gminy żydowskiej. Po wojnie na terenie Szmulowizny wzniesiono osiedle bloków mieszkalnych, w skutego czego zatarciu uległ całkowicie przebieg ulic. 
Pomimo zachodzącym zmianom w układzie przestrzennym miasta, w stopniu wysokim zachował się historyczny przebieg sieci dróg (przede wszystkim: układ Starego Miasta, ul. 22 Lipca z ulicami przyległymi, sieć dróg Nowego Miasta, przedmieścia Piszczanka, Zawadki i Stołpno). W 1973 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał układ przestrzenny miasta do rejestru zabytków.
 
 

ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

- zespół pałacowo-parkowy (ul. Lubelska) – pałac pierwotnie drewniany wzniesiony w XVII w.; wybudowany w latach 1852-1855 wg projektu F. M. Lanci. Pałac został spalony w 1918 r. Wzniesiony w latach 1922-1928 wg projektu Antoniego Dygata. Pałac usytuowany jest na terenie parku, w którym znajdują się fragmenty nasadzeń z XVIII/XIX w. W skład zespołu wchodzą zachowane zabudowania gospodarcze: stajnia, wozownia, gorzelnia, spichlerz, oficyna, wieżyczka i kapliczka św. Floriana.
- kościół p.w. Św. Mikołaja (ul. Kościelna)– erygowany w 1477 roku (pierwotnie wybudowany w stylu gotyckim). Przebudowany w stylu barokowym w latach 1753-1756.  W latach 1802 – 1811 ponownie przebudowany wg projektu Christiana Piotra Aignera. Wówczas wykonano klasycystyczną fasadę parawanową.
- kościół p.w. Św. Piotra i Pawła (ul. Lubelska) – wzniesiony w latach 1772-1774 (pierwotnie murowana cerkiew). Od 1919 r. obiekt sakralny został przekształcony w świątynię rzymsko- katolicką p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła. 
- kościół p.w. Św. Józefa (Plac Jana Pawła II) – wybudowany kosztem ks. Adama Czartoryskiego w latach 1782-1784. Pierwotnie cerkiew p.w. Św. Mikołaja. W 1921 r. świątynia przekształcona została na kościół rzymskokatolicki p.w. św. Józefa Oblubieńca NMP.
- cmentarz rzymsko-katolicki z kaplicą cmentarną p.w. Św. Rocha (ul. Brzeska) – cmentarz założony ok. 1807 roku. Kaplica cmentarna murowana powstała w 1839 roku. 
- cmentarz żydowski (ul. Brzeska) – założony w 1810 roku. Na cmentarzu znajduje się mogiła zbiorowa pomordowanych Żydów w latach 1942-1943. 
- zespół poczty konnej (ul. Warszawska 34) – wybudowane w I ćw. XIX w.
- dawny szpital żydowski (ul. Warszawska 2) – wymurowany w 1846 roku
- zespół dworca kolejowego (ul. Kolejowa 2) – budynek dworca kolejowego wzniesiony ok. 1867 roku
- dawny magistrat (Plac Jana Pawła 3)– wzniesiony w 1838 r., przebudowany w 1929 roku wg projektu J. Radziejewskiego
- rynek miejski (XVI w.) z kamienicami przyrynkowymi 2-kondygnacyjnymi z łukami rozporowymi pomiędzy kamienicami (XIX w.) 
 

 

ZABYTKI RUCHOMEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół p.w. Św. Józefa

 - trzy obrazy z końca XIII w. w stylu rokoko

Kościół p.w. Św. Mikołaja 

- obraz przypisywany Smuglewiczowi znajdujący się w ołtarzu głównym
- epitafium księcia Piotra Zbaraskiego wykonane w 1586 r. 
- w ołtarzach bocznych obrazy XVIII- i XIX-wieczne m.in. Hadziewicza, Buchbindera, Mullera, Hulewicza

WARTOŚCI NIEMATERIALNEBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Bitwa pod Międzyrzecem Podlaskim (Rogoźnica, Manie) – polscy powstańcy pod dowództwem gen. I. Prądzyńskiego, gen. Ramorino, gen. Bielańskiego, gen. Gawrońskiego  dn. 23.08.1831 r. stoczyli zwycięską walkę z oddziałami rosyjskimi pod wodzą gen. G. Rozena. W Maniach znajduje się pomnik upamiętniający wydarzenia tamtych dni.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwalia

APL, UWL, Wydz. Społeczno-Polityczny, sygn. 730, Pismo Starosty Radzyńskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z dn. 26.08.1922 r. w sprawie bożnic żydowskich i prywatnych domów modlitwy, 26.08.1922.

APL, UWL, sygn. 821, Budżet na rok 1935 r. Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Międzyrzecu Podlaskim k. Łukowa, pow. Radzyńskiego, Województwa Lubelskiego, 1934.
APL, UWL, Wydz. Społeczno-Polityczny, sygn. 723, Charakterystyka budżetu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej Międzyrzeca w Powiecie Radzyńskim.
 
Opracowania publikowane
 
Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII wieku, RM, T. II: 1970, s. 57-89.
Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XIX i XX wieku, RM, T. V: 1973, s. 88-99.
Chomicki Jerzy, Powstanie i rozwój układu urbanistycznego Międzyrzeca Podlaskiego od
średniowiecza do czasów obecnych, RM, T. XX-XXI-XXII: 1988-1989-1990, s. 78-169. 
Chomicki Jerzy, Niepublikowane przywileje Międzyrzeca Podlaskiego, RM, T. XXIII-XXIV: 1991-1992, s. 104-118.
Demidowicz Tomasz, Z dziejów miasta Międzyrzeca Podlaskiego. Studium o ustroju i układzie przestrzennym, RM, T. XXV: 1993, s. 14-40.
Geresz Józef, Międzyrzec Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Międzyrzec Podlaski 1995; wyd. drugie: Międzyrzec Podlaski 2001.
Leszczyński Anatol, Przyczynek do dziejów Żydów Międzyrzeca, RM, T. VII: 1975, s. 108-113. 
Mańko Sławomir, Rzemiosło i zakłady przemysłowe Międzyrzeca Podlaskiego w latach 1918-1939, „Radzyński Rocznik Humanistyczny", t. 3, 2005, s. 106-118. 
Mańko Sławomir, Stosunki ludnościowe i rozwój Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, nr 1.1, 2004, s. 191-202. 
Rylski Henryk, Międzyrzec w okresie hitlerowskiej okupacji, (w jęz. jidysz), „Bleter far Geszichte" T. VIII: 1955, nr 3-4, s. 34-50.
Trzciński Andrzej, Sobota Jerzy, Cmentarze żydowskie w Międzyrzecu Podlaskim, Lublin 2009.
Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911.
 
Źródła internetowe (stan na 13.12.2011 r.)
 
www.historiusmiedzyrzeca.pl
www.miedzyrzec.pl



Opracowała Anna Kończanin