Miasteczka Lubelszczyzny – sztetl

Definicja sztetlBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sztetl (sztetlech, jid. małe miasteczko)
mała, prowincjonalna gmina żydowska w przedwojennej wschodniej Europie (Rosji, Polsce, na Litwie, wschodniej części cesarstwa austro-węgierskiego), żydowska wspólnota o specyficznym układzie społecznym i obyczajowości.

>>> czytaj więcej o historii sztetli na terenie Lubelszczyzny: Bełżyce, Biłgoraj, Bychawa, Frampol, Goraj, Janów Lubelski, Józefów Biłgorajski, Szczebrzeszyn, Tomaszów Lubelski, Turobin, Tyszowce.

>>> zobacz wirtualną makietę przedwojennego Józefowa Biłgorajskiego

SpołecznośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Większość Żydów z tzw. strefy osiedlenia żyła w miasteczkach lub wsiach typu sztetl, stanowiąc tam często przeważającą część ludności, a w kilku przypadkach – całą populację. Sztetl był w XIX wieku głównym demograficznym ośrodkiem Aszkenazyjczyków, a jego językim był jidysz, nazywany przez Żydów mame łoszn „język rodzimy”. Judaizm był dla nich jidyszkejtem, skupiającym się wokół małej synagogi, zwanej poufale szuł czy też sztibł.

Sztetl posiadał własne elity kulturalne i intelektualne, pełniące rolę lokalnych autorytetów. Takie zdarzenia jak narodziny, małżeństwo, śmierć zbiorowość przeżywała wspólnie. Opiekowano się miejscowymi żebrakami i chorymi. Dawało to poczucie bezpieczeństwa, z drugiej jednak strony życie każdego mieszkańca było poddane społecznej kontroli a potrzebę prywatności uważano za coś podejrzanego. Podstawą życia sztetl była rozbudowana, wielopokoleniowa rodzina, z wieloma odgałęzieniami i dużą liczbą dzieci. Status społeczny bywał pochodną wykształcenia, ale też zamożności, a rodziny chlubiły się znamienitymi przodkami. Edukacja chłopców odbywała się w chederze, a na najbardziej zaawansowanym poziomie w jesziwie.

Sztetle kontynuowały tradycje przedrozbiorowych gmin, które stanowiły zamkniętą całość. Osiedlenie się, założenie nowego warsztatu lub małżeństwo z przybyszem wymagało akceptacji zarządu gminy. Wobec tych, którzy nie chcieli lub nie potrafili podporządkować się regułom społecznym stosowano zróżnicowane kary: zakaz wstępu do synagogi, pręgierz, chłostę. Najdotkliwszą z nich był cherem czyli wykluczenie ze wspólnoty. Sztetl dysponował różnymi systemami udzielania wsparcia szczególnie potrzebującym. Datki na dobroczynność zbierano od wszystkich. Miejscowi żebracy (sznorer) stanowili integralny składnik wspólnoty.

Obraz życia społeczności sztetli z terenu Lubelszczyzny możemy poznać dzięki lekturze utworów Isaaca Bashevisa Singera.
>>> czytaj więcej o opowiadaniach I. B. SIngera rozgrywających się na Lubelszczyźnie

WielokulturowośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowskich mieszkańców łączyło poczucie silnej więzi lokalnej, a słowo sztetl nabrało emocjonalnie zabarwionego znaczenia, odpowiadając dzisiejszemu terminowi mała ojczyzna. Pomimo napięć między Żydami a nieżydowskimi mieszkańcami sztetl, obie społeczności łączyły liczne więzy, a goj mógł pełnić rolę szabes goja dla swych żydowskich sąsiadów.

W 2. połowie XIX wieku tradycyjne sztetle zaczęły podlegać przemianom, głównie na skutek reform wprowadzanych przez państwa zaborcze, ale także pod wpływem emancypacji i obyczajowych prądów modernizacyjnych. 

Tekst hasła jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G., Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000, s. 338.

Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, tłum. O. Zienkiewicz, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.

>>> pełna bibliografia tematu