Miasteczka Lubelszczyzny – słowniczek
Lista pojęć używanych do opisu dziedzictwa kulturowego miejscowości.
>>> zobacz też wirtualną makietę przedwojenengo Józefowa Biłgorajskiego
Spis treści
[Zwiń]
| Budowle przemysłowe Budowle związane z przemysłem i wytwórczością: młyny, spichlerze, browary, gorzelnie, cukrownie, cegielnie. Budynki przemysłowe charakteryzują się bryłą, mającą ścisły związek z przeznaczeniem budynku. Tworzą zazwyczaj zwarte zespoły zabudowy, są z reguły dwu-, trzykondygnacyjne, przykryte dachami dwuspadowymi. Analiza brył obiektów powstających na przestrzeni wieków pozwala zauważyć zmiany w kształtowaniu budynków. Budynki przemysłowe powstające pod koniec XIX wieku charekteryzują się np. dużą różnorodnością form architektonicznych. Budynki przemysłowe często były związane z folwarkami. |
|
 |
Budowle sakralne Mają szczególne znaczenie z punktu widzenia krajobrazu miasteczka, ponieważ dominują w jego sylwecie i wpływają na kształtowanie panoram. Na kształtowanie tych ostatnich mają także wpływ obiekty towarzyszące, takie jak: ogrodzenia, dzwonnice, plebanie, zabudowania gospodarcze. Często są to zespoły powstające jednocześnie z kościołem, zwarte kompozycyjnie. Do budowli sakralnych zaliczamy: kościoły (wyznania rzymskokatolickiego, ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego), cerkwie prawosławne i unickie, synagogi, meczety, relikty budowli sakralnych wyznań reformowanych, a także kościoły, klasztory, i inne obiekty życia religijnego. |
| Cerkiew Określenie świątyni obrządku wschodniego: prawosławnego i greckokatolickiego. Strukturalnie dzieli się na trzy części: narteks, nawę główną i nawy boczne oddzielone ikonostasem od sanktuarium z ołtarzem (przestrzeń ołtarzowa, w której mogą przebywać jedynie duchowni). Od północy tzw. prothesis – pomieszczenie przygotowawcze, od południa – diakonion, spełniający funkcję zakrystii. Zasadniczy typ cerkwii: kwadratowa lub prostokątna z filarami, trzema absydami i jedną kopułą. Kanon budowania cerkwi wywodzi się ze sztuki bizantyńskiej. Na terenie Lubelszczyzny najwięcej cerkwi znajduje się w części południowo-wschodniej. Pierwsze cerkwie były świątyniami drewnianymi (np. Korczmin). |
|
 |
Dom Podstawowa forma zabudowy miasteczek. Najprostszy typ domu składał się z jednej izby, sieni i komory. Najczęściej domy kryto dachem czterospadowym, z czasem pojawił się dach naczółkowy. Początkowo domy kryte były słomą maczaną w glinie, następnie pojawił się gont. W zależności od szerokości działki dom sytuowano szczytowo lub kalenicowo. Prawdopodobnie domy budowane na węższych działkach były dwu- lub trzytrakowe; dzieliły się na dwie części z umieszczoną wzdłuż dłuższej ściany sienią. Innym typem podziału wewnętrznego domu było umieszczenie sklepu lub warsztatu od frontu, a z tyłu usytuowanie izby. Najstarsze są drewniane domy szerokofrontowe z podcieniem kalenicowym, lub wąskofrontowe z podcieniem wspartym na słupach lub podcieniem nadwieszonym. Spotyka się jeszcze relikty zabudowy mieszanej, o przyziemiach murowanych z nadwieszonym piętrem wspartym na końcach belek stropowych wpuszczonych poza obrys domu. Są miasteczka, które posiadały niespotykane gdzie indziej domy o specjalnym przeznaczeniu: tkackie, sitarskie, czy „tatarskie”. Domy murowane pojawiły się na Lubelszczyźnie pod koniec XVIII wieku – są to tzw. kamienice. |
| Dom ludowy Dom znajdujący się w centrum miasteczka, najczęściej przy rynku, mający służyć lokalnej społeczności. Na Lubelszczynie domy ludowe zaczęto budować na początku XX wieku. Do dziś zachowane są domy ludowe w: Bychawie, Józefowie Biłgorajskim, Tomaszowie Lubelskim (tzw. czajnia), Nałęczowie. |
|
| Dom podcieniowy Dom drewniany wyposażony w rodzaj krużganku wspartego na słupach, niekiedy tworzącego formę ganku. Podcienia wspierane były na 3–5 słupach. Domy były kryte dachami w typie: naczółkowym, łamanym polskim, mansardowym, półszczytowym, dwu- lub czterospadowym. Domy podcieniowe mogły tworzyć zespoły mieszkalno-gospodarcze, łącząc się bramami i furtkami. Często domy tego typu otaczały rynki, tworząc pierzeje o zabudowie podcieniowej. Domy podcieniowe były ustawiane szczytowo. Wyróżnia się dwa typy podcieni: krużgankowe, które występowały głównie przy rynkach oraz gankowe – stosowane w domach podcieniowych budowanych wzdłuż ulic. Na Lubelszczyźnie zachowało się niewiele przykładów domów podcieniowych – w Wojsławicach, Łęcznej, Uchaniach i Krasnobrodzie. W przeszłości domy podcieniowe występowały w kilkunastu miasteczkach Lubelszczyzny. |
|
| Dom zajezdny Budynek z obszerną sienią zamkniętą wrotami, usytuowaną z boku budynku. Typ domu zajezdnego wykształcił się w miejscowościach, w których odbywały się jarmarki. Relikty domów tego typu można znaleźć w Łęcznej i Bełżycach. |
|
 |
Dwór Siedziba szlachecka, niewielka rezydencja ziemiańska wraz z kompleksem zabudowań, obejmujących budynki mieszkalne i gospodarcze. Dwory zaczęły pojawiać się w XV wieku. W XVII wieku upowszechnił się typ parterowego budynku trzytraktowego z dużą sienią na osi. Na zewnątrz znajdowały się umieszczone osiowo ganki, a w narożach alkierze. Dworom często towarzyszyły folwarki, sytuowane w oddaleniu od zabudowań gospodarczych. |
| Hala targowa Powstała w wyniku potrzeby przeniesienia funkcji handowych tymczasowych bud i straganów, znajdujących się w rynkach miast, do budynku, w którym mogł odbywać się handel. Na Lubelszczyźnie hale targowe zaczęto wznosić w XIX wieku. Do dziś zachowane są budynki hal targowych w Lubartowie, Krasnobrodzie, Włodawie (tzw. czworobok), Hrubieszowie (tzw. sutki), Parczewie. |
|
| Kamienica Budynek mieszkalny murowany, wykonany najczęściej z miejscowego budulca, nakryty dachem naczółkowym, dwu- lub czterospadowym wykonanym z blachy, rzadziej dachówki. Kamienice były wznoszone najczęściej przy rynku. Początkowo miały jedną kondygnację z czasem pojawiły się kamienice jednopiętrowe. Niektóre z kamienic posiadały skromną dekorację architektoniczną składającą się z gzymsów, lizen, pilastrów umieszczanych wyłącznie na elewacji frontowej. Dodatkowym elementem fasad kamienic były balkony z żeliwnymi balustradami. Wewnątrz były to budynki dwu- lub trzytraktowe. Na Lubelszczyźnie kamienice pojawiły się pod koniec XVIII wieku. |
|
| Kapliczka Kapliczki to niewielkie budowle kultowe, najczęściej w formie wolnostojącego domku murowanego lub drewnianego, bardzo często misternie rzeźbione. Są charakterystycznym elementem krajobrazu Lubelszczyzny. Stawiano je zwykle w obrębie wsi, wśród zabudowań, na rozstajach dróg, lub wieszano na przydrożnych drzewach. >>> czytaj więcej |
|
| Karczma/zajazd/gospda Miejsce spotkań i narad mieszkańców miejscowości oraz miejsce wypoczynku, noclegu i wyżywienia dla osób podróżujących. Początkowo karczmy składały się z dużej izby, z czasem dobudowywano pokoje gościnne, stajnie i wozownie. Początkowo były to budynki drewniane sytuowane w rynku lub centrum osady. Wyróżnia się dwa typy karczm: na planie litery T z sienią przejazdową na osi budynku oraz na planie prostokąta z wjazdem w szczycie budynku prowadzącym przez podcienie. Budynki karczm charakteryzowały podcienia i wysoki dach, wyróżniające obiekt w przestrzeni. Karczmy miały najczęściej dachy czterospadowe, siodłowe, naczółkowe, półszczytowe i łamane. Często były kryte gontem, rzadziej strzechą. Podcienia były wsparte na kolumnach lub słupach. Karczmy murowane zaczęto wznosić dopiero pod koniec XVII wieku. Do dnia dzisiejszego przetrwał między innymi zajazd w Stołpiu i Jarosławiu. |
|
| Kościół Popularna nazwa chrześcijańskiej budowli sakralnej wzniesionej dla stałych potrzeb kultu, budowanej zgodnie ze stylami architektonicznymi i wymaganiami liturgii. Najczęściej zakładana na planie krzyża łacińskiego, z przedsionkiem, chórem muzycznym, dwiema nawami bocznymi, prezbiterium orientowanym na wschód. Kanon świątyni chrześcijańskiej wykształcił się w basenie Morza Śródziemnego, jest przekształcany w zależności od panującego stylu i lokalnej specyfiki. Na terenie Lubelszczyzny występuje najwięcej przykładów architektury kościoła rzymskokatolickiego, co jest przejawem struktury wyznaniowej regionu. Za najstarszy kościół murowany na Lubelszczyźnie uważa się kościół pw. św. Stanisława w Piotrawinie (1440–1441). Na architektonicznej mapie Polski region lubelski wyróżniają kościoły budowane w stylu renesansu lubelskiego oraz kościoły barokowe związane z architektem Pawłem Antonim Fontaną. |
|
| Łaźnia Budynek przeznaczony do kąpieli. Jego podstawowym elementem była niecka kąpielowa. W miasteczkach Lubelszczyzny często znajdowały się dwie łaźnie – ogólna i żydowska, zwana mykwą. Na Lubelszczyźnie zachowały się budynki łaźni między innymi w Lubartowie i Łukowie. |
|
| Mała architektura Do budynków sakralnych zaliczana jest także tzw. mała architektura – kapliczki i krzyże przydrożne oraz cmentarze i miejsca pamięci. |
|
| Młyn Budynek wyposażony w urządzenia do mielenia zbóż, w którym uzyskuje się mąkę i kasze. Pierwsze młyny miały formę wiatraków, były wznoszone na wzgórzach. Kolejnym typem były młyny wodne sytuowane przy rzekach, wykorzystujące turbiny wodne. W połowie XIX wieku wraz z pojawieniem się nowych rozwiązań technicznych pojawiły się młyny parowe i motorowe. Obecnie zachowane młyny to najczęściej budynki wielokondygnacyjne, murowane, zakładane na planie prostokąta. Zachowane na Lubelszczyźnie młyny znajdują się między innymi w: Modliborzycach, Jaszczowie, Szczebrzeszynie, Goraju. |
|
| Nekropolia/cmentarz Miejsce pochówku zmarłych. Wyróżnia się klika typów nekropolii: cmentarze wyznaniowe (rzymskokatolickie, prawosławne, żydowskie – zwane kirkutami), cmentarze przykościelne, cmentarze wojenne, mogiły zbiorowe, cmentarze epidemiczne. Z terenem cmentarzy związane są w sposób symboliczny bramy oznaczające przejście od śmierci do życia wiecznego. Są to najczęściej budowle murowane z wyższym wejściem głównym na osi i dwiema furtami bocznymi. |
|
| Obiekty kolejowe Na Lubelszczyźnie pierwsze obiekty związane z budownictwem kolejowym powstały po powstaniu Kolei Nadwiślańskiej. Obiekty kolejowe można podzielić na kilka grup: budynki obsługi ruchu pasażerskiego – dworce, poczekalnie, bagażówki, budynki obsługi ruchu towarowego – magazyny i ładownie, budynki techniczne – parowozownie, warsztaty i wieże ciśnień, budynki administracyjne, budynki mieszkalne pracowników kolei. |
|
| Ogród Układ przestrzenny zieleni towarzyszący i nierozerwalnie związany z założeniami mieszkalnymi. Dawniej dzielił się na warzywniak, zielnik, sad i gaj. |
|
| Pałac Reprezentacyjna rezydencja właściciela ziemskiego, pozbawiona cech obronnych, będąca siedzibą rodu oraz ośrodkiem administracyjnym, powiązana z założeniem ogrodowym. Pałace są zwiazane z rozwojem majątków ziemskich, niekiedy ich istnienie powodowało powstanie w pobliżu rezydencji miasta. Na Lubelszczyźnie rezydencje przechodzą ewolucję architektoniczną od poźnogotyckich dworów wieżowych do monumentalnych pałaców barokowych. Najbardziej znane pałace zachowane na Lubelszczyźnie znajdują się między innymi w Puławach, Kozłówce, Kocku. |
|
 |
Panorama Widok ogólny na miasteczko i jego najbliższą okolicę, w którym wyróżniamy elementy dominujące, zabudowanie, zieleń, wodę, drogi, miejsca kultu, budowle inżynierskie. |
| Park Założenie ogrodowe o charakterze krajobrazowym odznaczające się przestrzenno-kompozycyjnym powiązaniem z pałacem. |
|
| Poczta/budynek pocztowy Poczta jako instytucja pojawiła się na terenie Polski za czasów Księstwa Warszawskiego. Około 1825 roku stworzono wzorcowy plan dla stacji pocztowych. Zespół składał się z budynku mieszkalnego z ekspedycją, stajni i wozowni. |
|
| Ratusz Siedziba władz miejskich. Najczęściej zakładany na planie czworoboku, usytuowany w środku rynku lub przy jednej z pierzei rynkowych. Częstym elementem budynku była wieża. Najważniejszym pomieszczeniem była sala obrad. W ratuszu mógł mieścić się sąd, więzienie, siedziba straży miejskiej. Wokół ratusza znajdowały się kramy. W przypadku Lubelszczyzny w większości małych miast niewiele wiadomo o ratuszach. Pierwsze były drewniane, piętrowe, często z podcienami. Większość z nich uległa zniszczeniu podczas pożarów i wojen. Dziś budynki ratuszy można zobaczyć w Józefowie Biłgorajskim, Łęcznej, Krasnymstawie. |
|
| Remiza strażacka Budynki remiz strażackich zaczęto budować na początku XX wieku, kiedy niewystarczające okazały się szopy na sprzęty ogniowe. Budynki są jedno- lub dwukondygnacyjne zazwyczaj z wieżą obserwacyjną w korpusie. Służą do magazynowania sprzętu gaśniczego, wozów i samochodów gaśniczych. W budynkach remiz mogą znajdować się pomieszczenia biurowe, mieszkalne i świetlice. Na Lubelszczyźnie zachowane budynki remiz znajdują się między innymi w Tomaszowie i Tarnogrodzie. |
|
 |
Rynek Centrum miasteczka, o kształcie zbliżonym do prostokąta bądź trapezu. Boki rynku zwane są pierzejami. W najwcześniej powstałych miastach w rynku znajdowały się urządzenia miernicze oraz było to miejsce ogłaszania wyroków. Z czasem na rynku pojawiły się ratusze będące siedzibą władz miejskich. Do okresu I wojny światowej rynki pełniły wyznaczoną im funkcję mieszkalną, administracyjną i handlową. W okresie zaborów powstawały w obrębie rynków dodatkowe obiekty, związane z handlem, takie jak np. jatki, hale targowe oraz budynki użyteczności publicznej: posterunki policji, ratusze itp. W małych miastach wokół rynku powstawały karczmy i zajazdy. Podstawową funkcją rynków była funkcja handlowa. Sklepy były sytuowane w parterach lub przyziemiach domów przyrynkowych. W centrach rynków, obok ratuszy, umieszczano stragany i kramy. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, przepisy sanitarne nakazywały przeniesienie handlu z rynków na wyznaczone ku temu inne, usytuowane na obrzeżach miasteczek place. Rynki nabrały wtedy bardziej reprezentacyjnego wyglądu. Zaczęto na nich budować domy ludowe, dodatkowe budynki administracji i instytucji miejskich. Zakładano również dodatkowe skwery i place. |
| Synagoga/bożnica, bóżnica Określenie świątyni wyznawców judaizmu, służącej gminom żydowskim jako miejsce modlitw, decydowania o ważnych sprawach, dyskusji, komentowania. W Polsce stosowano typ centralny na planie prostokąta lub zbliżony do kwadratu, z jednym sklepieniem, dach często mansardowy lub polski łamany. Wewnątrz znajdowała się sala modlitw z bimą w centrum i orientowaną w kierunku Jerozolimy Aron ha-Kodesz. Cechą charakterystyczną jest pomieszczenie dla kobiet, zwane babińcem umiejscowione nad przedsionkiem lub po bokach sali modlitw. Wnętrza były zdobione polichromiami i snycerką. Architektura synagog oraz ich układ funkcjonalny nawiazuje do Świątyni Jerozolimskiej. Z uwagi na potrzeby sprawowania kultu wygląd zewnętrzny synagogi nie ma większego znaczenia – budowano je z dowolnego materiału, zgodnie z lokalnymi tradycjami, w różnych formach i stylach obowiązujących w danym okresie. Na Lubelszczyźnie forma synagogi została opracowana przez Salomona Lurię w II połowie XVI wieku. Według tego schematu została wybudowana wzorcowa – nieistniejąca – synagoga Maharszala przy ulicy Jatecznej w Lublinie. |
|
| Szkoła Budynek użyteczności publicznej stanowiący element dziedzictwa kulturowego miasteczek. Pierwsze szkoły – budynki szkół elementarnych – pojawiły się w XVIII wieku. Początkowo były to budynki drewnianie, w których, oprócz sal lekcyjnych, znajdowało się mieszkanie nauczyciela. Największy rozwój budownictwa związanego ze szkołami nastąpił po 1918 roku, kiedy wprowadzono obowiązek szkolny. Ministerstwo Robót Publicznych wydało nawet specjalny zeszyt „Materiałów Architektonicznych”, zawierający przykłady typów budynków przeznaczonych dla szkół powszechnych. Z biegiem czasu zmieniały się wymogi i standardy dotyczące budynków szkolnych. W okresie międzywojennym powstało wiele szkół powszechnych, gimnazjów i szkół zawodowych. Konstrukcja budynków zależała od przeznaczenia i lokalizacji. Architektura budynków jest ściśle dostosowana do funkcji i przeznaczenia – sale miały być duże i jasno oświetlone. W otoczeniu szkoły ważne miejsce odgrywały tereny rekreacyjne i przeznaczone do ćwiczeń z wychowania fizycznego; bardzo ważnym elementem było też usytuowanie toalet. W projektach zauważa się również konieczność zapewnienia mieszkania nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły i jego rodzinie. Na obszarach wiejskich powstawały budynki drewniane, w miastach i miasteczkach murowane o różnorodnych formach architektonicznych. Do dziś zachowane szkoły z tego okresu to, między innymi, szkoły w: Wysokim, Pawłowie, Józefowie Biłgorajskim. |
|
| Szpital W dawnym rozumieniu miejsce przenaczone nie tylko dla chorych ale również rodzaj przytułku często usytuowanego przy kościele parafialnym lub nieopodal synagogi. W II połowie XIX wieku zaczęto wznosić w miasteczkach szpitale wojskowe tzw. lazarety. |
|
 |
Ulica Zabudowane ciągi komunikacyjne, stanowiące drugi po rynku element urbanistyczny, kształtujący krajobraz miejski. Istnieje kilka typów ulic: – ulice bezpośrednio przylegające do rynku z zabudową przeważnie zwartą, parterową, piętrową, rzadko dwupiętrową; – ulicę główną będącą kontynuacją bądź konkurencją w stosunku do rynku a jednocześnie obecnie najczęściej drogą przelotową przez miasto; – ulice przyrynkowe, gospodarcze – na tyłach działek przyrynkowych; – ulice obrzeżne z zabudową zagrodową; – ulice wylotowe z miast. Z układu ulic miasteczka możemy odczytać, kiedy zostało założone i jaką pełniło funkcję, ponieważ większość ma ciągle czytelny zarys swojego pierwotnego kształtu lokacyjnego. Dotyczy to zarówno ulic w obrębie centrum, jak i tych wykształconych z dawnych szlaków komunikacyjnych. Ulica główna może być kontynuacją funkcji handlowo-spacerowych rynku lub, konkurując z nim, prowadzić do sytuacji, gdy to ona staje się centrum a rynek zamienia się w skwer. Może to także prowadzić do powstania nowych rynków. W zależności od wielkości miasteczka ulice na tyłach działek przyrynkowych bądź to rozwinęły się, bądź ich wartość zmalała. Ulice obrzeżne z zabudową zagrodową początkowo spełniały tylko funkcję dojazdową do gospodarstw rolnych znajdujących się na obrzeżach. |
 |
Zabudowa podcieniowa Zwarte zespoły mieszkalno-gospodarcze występujące w obrębie rynków, charakterystyczne głównie dla miasteczek Lubelszczyzny. Domy wchodzące w skład tego typu zabudowy łączyły się bramami i furtkami. Wyróżniamy dwa typy zabudowy podcieniowej: gankowe i krużgankowe. Domy podcieniowe ustawiane były zwykle szczytowo, bądź kalenicowo, kryte dachami różnych typów (naczółkowy, łamany polski, krakowski, mansardowy, półszczytowy, dwuspadowy i czterospadowy). Niektóre domy usytuowane szczytowo były wyposażone w attyki. Podcienia były wspierane na trzech lub pięciu słupach. |
| Zamek Obronna siedziba władz świeckich bądź kościelnych z pomieszczeniami reprezentacyjnymi i gospodarczymi. |
|
| Zbór (świątynia protestancka) Budowle sakralne użytkowane przez arian, kalwinów i luteran. Na Lubelszczyźnie zachował się tylko kościół ewangelicko-augsburski w Lublinie. >>> czytaj więcej |
Tekst i rysunki pochodzą z książki E. Przesmyckiej Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny.
Opracowanie: Joanna Zętar
Redakcja: Monika Śliwińska
Tekst został wytworzony w ramach Projektu zreazliowanego w Programie Akademia Orange.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.
