Łaźnie żydowskie (mykwa) w Lublinie

Informacje o mykwach w źródłachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W lustracji z 1564 roku wymieniane są dwie łaźnie o nieznanych lokalizacjach: wójtowska pod zarządem ratusza miejskiego i zamkowa, z której dochody trafiały do skarbu królewskiego¹.

Dokładniejsza informacja o lokalizacji łaźni pochodzi z księgi grodzkiej z 1593 roku. Mieściła się ona przy domie posadowionym „przed mostem łączącym gród z miastem”. Jej właścicielem stał się Żyd Jakub Mojżesz Doktorowicz, który nabył ją „od zamku”. W 1601 roku łaźnia jest wymieniana również przy moście prowadzącym do zamku².

Mykwy w Lublinie w XVII i XVIII w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Król Władysław IV Waza, 12 sierpnia 1645 roku, wydał przywilej dla Żydów lubelskich, w którym aprobował zgodę starosty lubelskiego Zbigniewa Firleja na wybudowanie dwóch łaźni przy ulicy Żydowskiej (zwanej później ulicą Szeroką). Miały one powstać na gruntach należących do Żyda Bieniasza i Żydówki Lei. W tym samym dokumencie zezwolono żydowskim balwierzom na przycinanie i golenie Żydów w tych łaźniach i prywatnych domach.

Rok później Zbigniew Firlej wyraził zgodę na wzniesienie dwóch dodatkowych obiektów przy ulicy Żydowskiej i utrzymanie w nich balwierzy. Łaźnie te nie były otwarte dla chrześcijan. Starosta lubelski w tym samym dokumencie zakazywał piekarzom i innym przekupniom stawiania swoich budek przed synagogą na ul. Żydowskiej, by nie zastawiali drogi publicznej.

W „Informacji o czynszach do prowentów lubelskich należących i o innej intracie zamku lubelskiego" z 1697 roku, przewidziane prawem były trzy łaźnie. Pierwsza – starościńska znajdowała się na Podzamczu lubelskim, została wzniesiona przez starostę Stanisława Szczukę. Druga należała do miasta i zarządzana była przez magistrat lubelski. Wymieniane łaźnie były łaźniami chrześcijańskimi, a przypisanie ich pod zarząd magistratu i starosty, związane było z istnieniem osobnych rządów magistratu nad miastem Lublinem i starosty nad jurydyką Podzamcze. Trzecia łaźnia była żydowska i katolicy nie mogli z niej korzystać³.

Z 1673 roku pochodzą informacje o łaźni drewnianej, położonej „między domami Abrahama Szewca i Zachariasza Fejgiela, naprzeciwko synagogi”. Określenie „synagoga” w księgach grodzkich dotyczy bożnicy Maharaszala. W tym przypadku, łaźnia również była częścią składową nieruchomości z kamienicą⁴.

W dokumentach z 1681 roku wspomniana jest inna łaźnia wraz z kramnicą i budynkiem mieszkalnym, które zostały podarowane przez mieszczankę lubelską, Agnieszkę Rachelinę – noszącą przed przyjęciem chrztu imię Estera – Żydówce Sarze, wdowie po Jakubie Drukarzu i jej sukcesorom⁵.

W 1690 roku łaźnia przy drodze do młyna „między domami Żydów Pejsaka Józwowicza i Szymona Abrahamowicza”, stanowiła kompleks wraz z browarem i przybudówkami. W tym roku należała do mieszczanki lubelskiej Barbary Zubrzyckiej, wdowie po Janie Zubrzyckim, która przekazała ją w drodze donacji sąsiadowi tej nieruchomości, Żydowi Szymonowi Abrahamowiczowi, synowi Jakuba Izaakowicza i jego małżonce Chaji⁶.

W 1708 roku Szymon Percowicz Szmuklerz zapisał Żydówce Cyrli Ickowiczowej, wdowie po Icku Berkowiczu Czarnym i jej spadkobiercom swoją kamienicę przy ulicy Żydowskiej, położoną między kamienicami Lewka Baryły i Lewka Żorkiewicza. Znajdującą się obok budowli łaźnię, przeznaczył dla swojego brata Tobiasza Percowicza⁷.

Zarządcy mykwBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Informacje o łaźniach żydowskich znane są również z późniejszych czasów. Dokumenty dotyczące korespondencji między magistratem lubelskim a dozorem bożniczym w 1845 roku, zawierają informacje o łaźni, która miała nr policyjny 521 (od 1896 roku Jateczna 10 / Szeroka 33). Budynek pod tym adresem był mykwą dla mężczyzn, natomiast pod nr 525 (od 1896 roku Jateczna 14 / Szeroka 39) znajdowała się łaźnia dla kobiet. Gmina żydowska jednak nimi nie zarządzała, przekazując prawo do tego wyłanianym w trakcie przetargów najemcom. Mykwy te były szczególnie popularne wśród biedniejszej ludności żydowskiej.

Do końca 1887 roku dzierżawcą lubelskich mykw, należących do Gminy, był Izrael Icek Frejhajm⁸. Froim Najtman podpisał kontrakt na dzierżawę mykw na okres 6 lat, zaczynając od 1 stycznia 1888 roku. Nie wywiązywał się jednak ze spłaty czynszu. Najtman tłumaczył się tym, że nie mając praktycznego doświadczenia w prowadzeniu takich zakładów, zaproponował na przetargu zbyt wysoki czynsz (1800 rubli rocznie). Tyle, wg jego słów, nie zdołałby zarobić nawet w przypadku przekazania mu sprawnych mykw; te zaś potrzebowały natychmiastowego remontu. Już po dwóch miesiącach prowadzenia interesu Najtman stał się niewypłacalny. 18 (30) kwietnia 1888 roku jego rzeczy (meble, zastawę stołową itp.) zlicytowano na targu obok magistratu⁹.

Mykwy zostały przekazane pod tymczasowy zarząd Gminy Żydowskiej¹⁰. Ponieważ w łaźni brakowało rzeczy podstawowych, takich jak drewna na opał i mioteł do biczowania się, musieli je zakupić. 18 kop mioteł sprzedał „wieniawski łaziebny”¹¹. Raz w tygodniu, w piątek, płacono robotnikom, żeby ci wypompowali brudną wodę z mykwy i napompowali czystą¹². Kolejni potencjalni najemcy chcieli przejąć mykwy już wyremontowane, tzn po naprawie studni, dachu, wanien, a także po umocnieniu brzegu rzeki Czechówki¹³. Gmina jednak nie zamierzała przeprowadzać takiego remontu.

O skali problemów związanych ze stanem łaźni mogą świadczyć ich kolejne losy: 4 sierpnia odbył się przetarg, w którym zwyciężył Szaja (syn Dawida) Grinszpan. Nie mógł jednak obejrzeć mykw przed przetargiem. Kiedy w końcu zobaczył, w jakim opłakanym stanie się znajdują, to postanowił wycofać swoją ofertę¹⁴. Na przetargi 8 grudnia 1888 roku i 9 stycznia 1889 roku nie stawił się nikt¹⁵. Dopiero po obniżeniu ceny wywoławczej na kolejnym przetargu 6 marca 1889 roku pojawiły się oferty zainteresowanych; zwyciężył Hercyk Cygielman. 30 marca zawarto z nim kontrakt¹⁶. 

W tym samym czasie, czyli w latach 80. XIX wieku, w Lublinie istniała prywatna mykwa Froima Cukierfajna, zarządcą której od około 1880 roku był Szulim Putterman (mieszkający w domu nr 585).

Kontrola stanu budynków mykwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1892 roku komisja w składzie miejskiego lekarza Jarnuszkiewicza, miejskiego architekta Janowskiego, policmajstra i naczelnika straży ziemskiej obejrzeli mykwy. Kontrola ukazała zły stan budynków i wiele zaniedbań:

1. Pomieszczenie wanien. Stróż mieszkał w pokoju z kotłem parowym, co w przypadku wybuchu kotła mogło skończyć się tragicznie. Z pieców wewnątrz pomieszczeń wydostawał się dym. Drewniana podłoga miała mały pochył, przez co woda spływała tylko częściowo. Powodowało to gnicie podłogi. Kryty blachą dach przerdzewiał i woda zaciekała, powodując gnicie łat i krokwi. Sufit i ściany były brudne i wymagały bielenia.
2. Pomieszczenie łaźni. Była tu ceglana podłoga, pokryta deskami. Po zdjęciu desek okazało się, że przestrzeń pod nimi jest wypełniona brudem, ponieważ zaciekała tam brudna woda. Ławki były brudne i nierówne. Pompy potrzebowały naprawy i osmolenia. Szafki również potrzebowały naprawy i malowania. Mykwy też były w złym stanie, a od wody było czuć siarką. Ze sporządzonego przez komisję protokołu dowiadujemy się o tym, że brudną wodę z mykwy wypompowywano wprost na drewnianą podłogę pomieszczenia (która przez to gniła i śmierdziała), a już stąd woda rynsztokiem wyciekała na zewnątrz i trafiała do rzeki. Wszystko to było niebezpieczne pod sanitarnym i pożarowym względami.

ZamknięcieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzierżawca mykw Cygielman przeprowadził pewne naprawy, które były jednak niewystarczające. 4 sierpnia 1892 roku magistrat zamknął mykwy, ale już 12 sierpnia pozwolił na ich ponowne otwarcie – dzierżawca zdołał doprowadzić je do nieco lepszego stanu. 20 kwietnia 1893 roku budynki ponownie opieczętowano, przy czym z tegoż powodu – fatalnego stanu technicznego i sanitarnego.

Remont zaczęto w połowie lipca 1893 roku. Materiały budowlane miał dostarczyć Izrael Turkieltod¹⁷. W połowie października remont już ukończono.

W 1896 roku prócz wspomnianej łaźni żydowskiej, były wymieniane tego typu obiekty przy Jatecznej 14 oraz przy ulicy Krawieckiej 31.

Mykwy dostępne w latach 30. XX w i w czasie wojnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przed II wojną światową mieściła się również przy ulicy Krawieckiej 41¹⁸. Od 1930 roku mykwa znajdowała się również w Jesziwie Chachmej, przy ulicy Lubartowskiej 57 (obecnie ulica Lubartowska 85).

W czasie wojny istniała również przy Jatecznej 22. Według informacji zawartych w inspekcji budowlanej miała ona mieć już wtedy 150 lat. Mykwa funkcjonowała też przy przy ulicy Lubartowskiej 24 (obecnie Lubartowska 30) i 1 Maja 14¹⁹.

Po zamknięciu w sierpniu 1941 roku łaźni w Jesziwie funkcjonowały dwie łaźnie żydowskie: przy ulicy 1 Maja 14 i Jatecznej 22²⁰. Z tym ostatnim adresem związana jest informacja z listopada 1941 roku o ponownym uruchomieniu łaźni po wymianie kadzi i pieca²¹.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

APL, Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻL), sygn. zesp. 891.

APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 4.6.1.5/2251, Higiena, List Dozoru Bożniczego Gminy Starozakonnej Lubelskiej do Magistratu Miasta Lublina z dnia 3/16 czerwca 1845 roku.

APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.3.39/6479, <i>Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство I. Относительно закрытія еврейской бани и мыквы</i>, brak paginacji

APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ.

APL, Rząd Gubernialny Lubelski, Lublinskoje Wiedomosti, nr 41 z dn. 12.10.1896 r. odbitka załączona do akt RGL , Wydz. Bud. nr 20a/1899.

Bendowska M, Mykwa, [w:] Borzymińska Z., Żebrowski R. [oprac.], Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 2, Warszawa 2003, s. 200.

Gmiterek H. [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Zygmunta III Wazy 1587–1632, Lublin 2014.

Gmiterek H. [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633–1669, Lublin 2006.

Gmiterek H. [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego 1669–1697, Lublin 2003.

Gmiterek H. [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augusta II Sasa 1697–1733, Lublin 2001.

Riabinin J. [oprac.], Materiały do lubelskiego słownika aktowego, Lublin 1934.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia J. Riabinin [oprac.], Materiały do lubelskiego słownika aktowego, Lublin 1934, s. 9.
2. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Zygmunta III Wazy 1587–1632, Lublin 2014, s. 27, nr 88.
3. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633–1669, Lublin 2014, s. 86, nr 470.
4. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego 1669–1697, Lublin 2003, s. 56, nr 271.
5. Wróć do odniesienia Tamże, s. 140, nr 808.
6. Wróć do odniesienia Tamże.
7. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augusta II Sasa 1697–1733, Lublin 2001, s. 153, nr 742.
8. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Lublina, sygn. 35/22/0/5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 63.
9. Wróć do odniesienia Tamże, s. 9, 20–21.
10. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 53.
11. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 223.
12. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 224.
13. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 58.
14. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 67.
15. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 187.
16. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.1.18/584, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство III. Объ арендѣ еврейской бани в гор. Люблинѣ, s. 201.
17. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina, sygn. 5.3.39/6479, Дѣло люблинскаго городового магистрата. Дѣлопроизводство I. Относительно закрытія еврейской бани и мыквы, brak paginacji.
18. Wróć do odniesienia APL, Rząd Gubernialny Lubelski, Lublinskoje Wiedomosti, nr 41 z dn. 12.10.1896 r. odbitka załączona do akt RGL, Wydz. Bud. nr 20a/1899.
19. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie 1939-1942 (RŻL), zesp. 891 sygn. 27, k. 53-54.; sygn. 6, k. 13-14; APL, Rada Żydowska w Lublinie 1939-1942 (RŻL), zesp. 891 sygn. 13, k. 260.
20. Wróć do odniesienia APL, Rada Żydowska w Lublinie 1939-1942 (RŻL), zesp. 891, sygn. 6, k. 12–13.
21. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 13, k. 275.