Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Uchaniach

Kościół rzymskokatolicki

Istnienie Uchań poświadczone jest już w XIII wieku. Pierwotnie była to wieś królewska, której połowę nadał w 1470 roku Kazimierz Jagiellończyk Pawłowi Jasieńskiemu z Jasieńca, kasztelanowi sandomierskiemu, staroście bełskiemu i chełmskiemu. Miasto zostało lokowane w 1484 roku na prawie magdeburskim. W tym samym roku istniał już w Uchaniach pierwotny kościół, którego fundatorem był Paweł Jasieński. Była to niewielka, gotycka budowla, murowana z cegły i kamienia. Składała się z krótkiego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium i prostokątnej, zbliżonej do kwadratu nawy. Do prezbiterium dostawiona była zakrystia. Obie części nakryte były sklepieniem krzyżowo–żebrowym, natomiast nad nawą był drewniany strop.

 

Kościół został zniszczony w 1549 roku przez Tatarów. Na jego fundamentach wzniesiono nowy, wprowadzając niewielkie zmiany. Budynek powiększono, wydłużono prezbiterium i nawę. Wszystkie części kościoła zostały przesklepione. Nowy kościół powstał z fundacji właścicieli Uchań – prymasa Jakuba Uchańskiego i jego brata Arnulfa. Jego konsekracja miała miejsce w 1574 roku.

 

W latach 1603-1635 kościół został przebudowany z fundacji Mikołaja Daniłowicza i jego syna Jana Mikołaja. Nowa budowla różniła się wyglądem od poprzedniej. Do zachodniej części prezbiterium dostawiono dwie identyczne kaplice – południową św. Anny, i północną Matki Boski Łaskawej. Pod kaplicami znajdowały się krypty. Kopuły kaplic udekorowano stiukami w stylu renesansu lubelskiego.

 

W roku 1655 kościół padł ofiarą najazdu szwedzkiego. Został wtedy bardzo poważnie zniszczony i sprofanowany. Konieczna była ponowna konsekracja, która odbyła się w roku 1693. Niestety, w krótkim czasie budowla została po raz kolejny splądrowana - tym razem przez Kozaków.

 

W ciągu XVIII i XIX wieku, stan kościoła pogarszał się coraz bardziej. Jeszcze dwukrotnie padł ofiarą pożarów. Dopiero szeroko zakrojone prace, przeprowadzone w latach 1896-1903, przywróciły go do stanu świetności. Kolejna konserwacja kościoła miała miejsce w latach 1954-1959. Krótko po nich prof. Wiktor Zin przeprowadził w świątyni badania architektoniczne, które pozwoliły m.in. na zrekonstruowanie wyglądu najwcześniejszej, gotyckiej świątyni.

1484 – fundacja kościoła przez Pawła Jasieńskiego

1549 – zniszczenie kościoła przez Tatarów, odbudowa z fundacji prymasa Jakuba Uchańskiego

1574 – konsekracja nowego kościoła

1603–1635 – przebudowa świątyni

1655 – zniszczenie kościoła przez Szwedów

1693 – powtórna konsekracja

1714 – zniszczenie i rabunek kościoła przez Kozaków

1742 – pożar kościoła

1809 - kolejny pożar

XIX w. – budowla w złym stanie technicznym

1896–1903 – remont generalny kościoła

1915 – częściowe uszkodzenie w wyniku działań wojennych

1954–1959 – prace remontowo-konserwatorskie, m.in. odsłonięcie polichromii

1957-1960 – badania architektoniczne pod kierunkiem Wiktora Zina, odsłonięcie reliktów najstarszego kościoła

Projektanci kościoła są nieznani, natomiast wystrój wnętrza jest dziełem Jana Wolffa, znakomitego muratora działającego w początku  XVII w.

Budynek świątyni składa się z trójbocznie zakończonego prezbiterium, szerszej, nieco podłużnej nawy i dwóch sześciobocznych kaplic, przylegających od północy i południa do prezbiterium. Przy fasadzie zachodniej wznosi się otwarta, wspierająca się na dwóch filarach kruchta, od północy zakrystia. Fasada frontowa jest dwupiętrowa i trójosiowa. Jej dolna partia podzielona jest toskańskimi pilastrami na trzy segmenty, z których środkowy jest szerszy. Brak podziałów pionowych w ścianach prezbiterium. Od południa umieszczone są tu dwa przesklepione otwory okienne. W obydwu skośnych ścianach nieforemnego wieloboku zamykającego prezbiterium, umieszczono okrągłe okna w kwadratowych obramieniach.

Boczne elewacje nawy podzielone są pilastrami toskańskimi na trzy równe segmenty. Fasada obydwu kaplic jest dekorowana, podobnie jak fasada nawy. Bogate zdobnictwo elewacji jest podstawowym czynnikiem wpływającym na plastyczny wyraz całej budowli, nadając jej specyficzne piękno. Nawa kościoła pokryta jest dachem dwuspadowym. Kaplice kryte dachami namiotowymi i zakończonymi na wierzchołkach bogato zwieńczonymi latarniami. Zakrystia kryta jest dachem pulpitowym, kruchta – dachem trójspadowym.

Fasada na całej powierzchni bogato dekorowana w technice rzeźby lub odlewu. Do wejść prowadzą portale, z których najokazalszy jest portal główny, umieszczony w kruchcie, wykonany z piaskowca.

 

Wnętrze kościoła odznacza się jednolitością późnorenesansowego wystroju architektonicznego. Dekorowane jest bogatą ornamentyką stiukową. W nawie uwagę zwracają dwa nagrobki, które z powodu swej skali nie mieszczą się w utworzonych przez architekturę ramach, występując skrajnymi elementami na pilastry. Przy ścianie północnej znajduje się grobowiec Anny i Pawła Uchańskich, wykonany z kamienia pińczowskiego i alabastru, wysoki na osiem metrów. Po przeciwnej stronie, przy ścianie południowej, znajduje się nieco niższy, pięciometrowej wysokości nagrobek Arnulfa i Stanisława Uchańskich. Drugi z pomników jest bardzo zniszczony. Obydwa noszą ślady polichromii i złoceń.

 

Podłużne prezbiterium zakończone jest we wnętrzu półokrągłą absydą. Przykrywa je sklepienie kolebkowe, bez lunet, przechodzące ponad absydą w czaszę. Nawa pokryta sklepieniem kolebkowym z trzema parami lunet.

Przy kościele wznosi się sześcioboczna dzwonnica, wystawiona w 1929 roku, oraz starsza od niej plebania.

 

Kowalczyk J., Turobińsko-zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie, Kronika Historii Sztuki, nr 1/1961.

Niedźwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego woj. zamojskiego, Zamość 2003.

Strąkowski A., Kościół w Uchaniach, Wiadomości Diecezji Lubelskiej, nr 7-9/1963.

Sygowska I., Maliszewski P. (red.), Uchanie - studium historyczno-urbanistyczne, mszp z arch. PSOZ, oddział w Zamościu, Lublin 1988.

Zin W., Kościół uchański, [w:] K. Spaleniec (red.), Dzieje Uchań 1484–2006, Uchanie 2006.

Zin W., Kościół uchański jako ogniwo kształtujące architekturę sakralną Lubelszczyzny na przeł. XVI/XVII w., Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej, nr 55/1961.