Kościół farny pw. św. Michała w Lublinie (nieistniejący)

Kościół św. Michała Archanioła był najważniejszą świątynią Lublina, a jego historia była nierozerwalnie związana z historią tego miasta. Dziś fara jest kościołem niewidzialnym, o którym Józef Czechowicz pisał: „Na zielonym skwerze gwiazdy przeświecają przez gotyckie żebra kościoła z powietrza”.

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół znajdował się na placu Po Farze przy ulicy Grodzkiej 9 / Archidiakońskiej 11, w północno-wschodniej części wzgórza staromiejskiego, na Starym Mieście. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie cmentarza w okresie poprzedzającym budowę kościoła (XI–XIII wiek).

Dawny numer policyjny: 111
Numer hipoteczny: 73/711 bądź 711
Numer przed 1939: Archidiakońska / Grodzka 9
Numer po 1944: –
Numer obecny: plac Po Farze

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jan Długosz w Rocznikach wiązał powstanie kościoła z legendą o cudownym śnie Leszka Czarnego. W 1282 roku podczas wyprawy przeciw Jadźwingom Leszek Czarny zatrzymał się w Lublinie. Podczas odpoczynku pod dębem miał sen, w którym Archanioł Michał wręczając miecz królewski, zachęcił go do walki. Po odniesionym zwycięstwie książę ufundował kościół usytuowany w miejscu, w którym miał sen. Pień dębu, stanowiący jakoby podstawę ołtarza, miał zostać odnaleziony podczas rozbiórki kościoła.

Pierwszy kościółBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwotnie kościół składał się z kwadratowej nawy i prostokątnego prezbiterium. Pierwsza przebudowa miała miejsce w połowie XV wieku. Wtedy budowla otrzymała wieżę zwieńczoną baniastym hełmem, na szczycie którego umieszczono chorągiewkę i zegar. Widoczna w promieniu pięciu mil wieża stanowiła najwyższy punkt ówczesnego Lublina. Wygląd kościoła z tego okresu został utrwalony na polichromii znajdującej się w kamienicy Lubomelskich przy Rynku 8.

W 1574 roku kościół zyskał miano kolegiaty, zaczęły przy nim działać liczne bractwa religijne, z których najsłynniejsze Arcybractwo Trójcy Przenajświętszej skupiało duchownych z miasta i okolic. Ponadto cechy kuśnierzy, złotników, szewców opiekowały się kaplicami. Niestety, w tym samym roku pożar poważnie uszkodził budynek. Spaliła się wysoka wieża, zegar został zniszczony. Ogień strawił część wyposażenia wnętrza. Naprawa szkód trwała do 1610 roku ponieważ związana była z częściową przebudową świątyni. Podwyższono mury nawy i nakryto nowym sklepieniem. Szczyt wschodniej ściany nawy zwieńczono sygnaturką. Zmieniono sklepienia w dwóch kaplicach i dobudowano kolejną. Przebito dodatkowe okna. W kolejnym pożarze z 1653 roku spłonął hełm wieży i jej drewniana konstrukcja. Remont wieży zakończono w 1654 roku, zawieszono trzy nowe dzwony, którym nadano imiona archaniołów: Gabriel, Rafał i Michał.

Złoty okres w dziejach lubelskiej faryBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza połowa XVII wieku była złotym okresem w dziejach kościoła. W tym czasie w bryle zewnętrznej dominowała wieża o wysokości 113 łokci, czyli około 65 metrów, zwieńczona kulą i krzyżem. Wewnątrz umieszczone były trzy dzwony. Do gotyckiego wysokiego i wydłużonego prezbiterium z siedmioma kaplicami, zakrystią i skarbcem wchodziło się przez kruchtę. Nawa główna, kwadratowa, była podzielona czterema filarami, sklepiona krzyżowo-żebrowo. Kaplice boczne nie komunikowały się ze sobą. Ciekawą i unikalną w skali kraju były dwa chóry – niższy dla wiernych i chóru aktywnie działającego przy kościele, wyższy muzyczny z organami.

Wnętrze było bogato wyposażone. W ołtarzu głównym znajdował się obraz patrona kościoła, św. Michała oraz płótno przedstawiające sen Leszka Czarnego, poza tym liczne ołtarze. W kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego znajdował się Krucyfiks Trybunalski. Niektóre kaplice były dodatkowo zdobione malowidłami ściennymi. Inwentarze oprócz obrazów i ołtarzy wymieniają brązową chrzcielnicę z XIII wieku, rzeźbioną grupę Ukrzyżowania umieszczoną na belce w łuku tęczowym, rzeźbione stalle, ławki i konfesjonały oraz dwa żyrandole i srebrną lampę. W posadzce i na ścianach znajdowało się wiele nagrobków lublinian, mieszczan i duchownych, między innymi rajcy lubelskiego Erazma Lubomelskiego herbu Zadora.

Kościół prowadził działalność charytatywną, prowadząc trzy szpitale. Funkcjonowała przy nim również szkoła parafialna kształcąca między innymi organmistrzów.

Przebudowy i remontyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pożary spowodowały, że kościół wielokrotnie ulegał przebudowom i naprawom. W 1653 roku spłonęła wieża kościelna, którą odrestaurowano z fundacji mieszczan lubelskich. Wtedy też przelano wszystkie znajdujące się w niej dzwony. Kolejne naprawy miały miejsce w 1741, 1769 (kiedy burza strąciła krzyż z wieży kościelnej) i 1771 roku. Jednak remonty, tylko częściowe, nie były w stanie zapobiec postępującej ruinie kościoła. Braki funduszy i klęski w drugiej połowie XVIII wieku spowodowały trudności w utrzymaniu budowli w odpowiednim stanie. W 1780 roku postanowiono przetopić mniej potrzebne srebra, a pozyskane fundusze przeznaczyć na niezbędne naprawy. Niestety, pozyskane w ten sposób środki okazały się niewystarczające.

Ustanowienie katedry i rozbiórka faryBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejne lata pierwszej połowy XVIII wieku były okresem postępującej ruiny. Plany remontu kościoła zbiegły się z utratą niepodległości przez Polskę. Mimo potrzeb własnych, na rzecz kraju oddano 42 sztuki naczyń liturgicznych. Do ostatecznego upadku przyczyniła się bulla papieża Piusa VII powołująca do życia w 1805 roku diecezję lubelską. Uroczyste ogłoszenie miało miejsce w 1807 roku w kolegiacie św. Michała, jednak katedrą ustanowiono kościół pojezuicki św. Jana. Kolegiata została kościołem parafialnym zwanym potocznie farą lub starą farą.

Ukończenie remontu katedry i uroczyste przenosiny miały miejsce 26 sierpnia 1832 roku. Wtedy też przeniesiono nabożeństwa parafialne oraz Krucyfiks Trybunalski i inne elementy wyposażenia: obrazy, ołtarze, dzwony, cenniejsze przedmioty ze skarbca kolegiackiego. Działania te spotkały się z ostrym sprzeciwem mieszkańców Lublina, czego wynikiem było w 1839 roku zarządzenie wydane przez Gubernatora Cywilnego Guberni Lubelskiej zakazujące wynoszenia sprzętów kolegiackich.

Podjęty w 1841 roku projekt rozebrania świątyni i zbudowania jej na nowo nie doszedł do skutku z powodu braku funduszy. Kiedy kilka lat później zaczęła walić się wieża, władze zaczęły domagać się natychmiastowego remontu. Ponownie z braku pieniędzy projekt upadł. W tym czasie znacznie uszkodzone były: część dachu nad nawą, prezbiterium i zakrystia.

W zaistniałej sytuacji magistrat wraz z dozorem kościelnym zawarł na przełomie lutego i marca 1846 roku umowę na rozebranie kościoła. Rozbiórki miał dokonać majster ciesielski Jan Woźniakowski. Według umowy, której tekst przechowywany jest w Archiwum Lubelskim pośród akt miasta Lublina, Jan Woźniakowski w zamian za materiały pozyskane z rozbiórki miał rozebrać kościół i uprzątnąć plac. Pozostałe w kościele wyposażenie zostało tymczasowo złożone w klasztorze oo. dominikanów. Rozbiórka trwała do 1855 roku, ostatecznego uprzątnięcia placu dokonano na koszt magistratu lubelskiego, zasypując krypty kościelne. W 1857 roku zarządzono na wniosek inżyniera Feliksa Bieczyńskiego, propagatora terenów zielonych w mieście, utworzenie skweru z wybrukowanym chodnikiem i trawą.

Sprzęty stanowiące wyposażenie kościoła rozdano diecezjalnym kościołom. Najwięcej z wyposażenia przekazano katedrze. Oprócz wspomnianego Krzyża Trybunalskiego, trafiła tam chrzcielnica, epitafium Sebastiana Klonowica, ołtarz ufundowany przez Sapiehę, obrazy, księgi rękopiśmienne i metryki. Do Pałacu Biskupiego przeniesiono figurę Chrystusa Ukrzyżowanego.

Po rozbiórce właścicielami danego terenu byli m.in. Zylber Zender (koniec XIX wieku), a w czasie I wojny światowej przeszedł pod własność Zarządu Miejskiego.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1282 – ufundowanie kościoła przez Leszka Czarnego jako wotum po zwycięstwie nad Jadźwingami;
1447 – uszkodzenie podczas pożaru;
1459 – kolejny pożar miasta;
II połowa XV wieku – gruntowna przebudowa kościoła, budowa wieży;
1546 – uruchomienie zegara na wieży (funkcjonował do 1575 roku);
1574 – erygowanie kolegiaty przez biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego;
1575 – zawalenie się wieży kościelnej w związku z wielkim pożarem Lublina;
1575–1610 – remont z przebudową, podniesienie nowych murów ponad otaczające budynki;
1653 – kolejny pożar, uszkodzenie drewnianych konstrukcji wieży kościelnej;
1654 – zakończenie remontu wieży, zawieszenie trzech nowych dzwonów;
1719 – kolejny pożar miasta;
1743 – zaprzestanie pochówku na cmentarzu przykościelnym;
1769 – uszkodzenie dachu przez silną burzę;
1780 – sprzedanie części sreber kościelnych w celu przeprowadzenia remontu świątyni;
1799 – biskup Wojciech Skarszewski zezwala na odprawianie nabożeństw katedralnych;
1805 – utworzenie diecezji lubelskiej przez papieża Piusa VII;
1807 – uroczyste ogłoszenie bulli erekcyjnej w kościele;
1825 – przeniesienie dzwonów do katedry;
1826 – kasata kolegiaty;
1826–1832 – pełnienie funkcji katedry;
1832 – przeniesienie parafii do nowej katedry, zamknięcie kościoła;
1836–1840 – starania Rządu Guberni Lubelskiej o wyremontowanie kościoła;
1846 – wydanie decyzji o rozebraniu kościoła;
1852 – przeniesienie szczątków z dawnego cmentarza na cmentarz przy ulicy Lipowej;
1855 – zakończenie prac przy rozbiórce;
1857 – przeznaczenie miejsca po farze na skwer miejski.

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gotycki

Etapy budowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

XIII–XIV wieku – powstanie murowanego, orientowanego kościoła;
II połowa XV wieku – gruntowa przebudowa, dostawienie wieży o wysokości 113 łokci;
koniec XV wieku – dobudowa dwóch kaplic, zakrystii i małej kruchty;
1574 – rozpoczęcie budowy kolejnej kaplicy (do 1636 roku);
1575–1610 – odbudowa po pożarze;
1575 – podwyższenie murów, powiększenie okien, wystawienie dwóch kaplic;
1595 – budowa kolejnych dwóch kaplic;
1654 – ukończenie remontu wieży;
1741 – wymiana hełmu wieży;
1771 – kolejny remont hełmu wieży.

Materiały i technikiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prezbiterium, zakrystia, nawy, filary i dwie wschodnie kaplice – kamień wapienny.
Oblicowanie fundamentów w podziemiach, oprawy sklepień, kruchta pod wieżą i przedsionek przy kruchcie od strony prezbiterium – cegła.
Fundamenty kaplic i wieża – materiał mieszany.

Opis ogólnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W ostatniej fazie funkcjonowania świątynia składała się z trzech naw, długiego, wąskiego prezbiterium, siedmiu kaplic, wysokiej frontowej, gotyckiej wieży. Przy prezbiterium (zamknięcie wieloboczne, na narożnikach oskarpowane, bez okien) znajdowała się zakrystia ze skarbcem oraz pierwsza kruchta. Druga kruchta, wejściowa, była usytuowana w dolnej części wieży.

Wieża w górnej, ośmiobocznej części mieściła trzy dzwony. Dach wieży miedziany, zakończony gałką i krzyżem. Dach nawy i prezbiterium stromy i wysoki, pokryty dachówką, kaplice kryte blachą lub gontem.

Ściany kościoła otynkowane, oprócz ścian wieży. W bryle budynku znajdowało się szesnaście dużych i trzy małe okna.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Centralnie umieszczony ołtarz, dwa chóry nad głównym wejściem od strony zachodniej, niższy dla wiernych, wyższy dla organów i kapeli kościelnej.
Wzdłuż naw bocznych znajdowały się kaplice. Wnętrze gotyckie, sklepienia nad nawami i prezbiterium krzyżowo-żebrowe. Prezbiterium długie i wąskie, nawa główna krótka i szeroka. Posadzka z płyt marmurowych lub cegły.

OtoczenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wokół kościoła znajdował się cmentarz otoczony murem. W otoczeniu poza murem kościoła mieściła się plebania, dom wikariuszy, budynek służby kościelnej i archidiakona.

Dzwony z kościoła farnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oprócz dzwonu św. Michała po zamknięciu kościoła kolegiackiego katedra otrzymała jeszcze dwa dzwony: jeden zwany Rafałem, drugi Gabrielem. Pierwszy ozdobiony plakietką z przedstawieniem trzech postaci miał 13 stóp obwodu u dołu, pochodził z 1634 roku. Drugi miał łokieć i 5 cali średnicy i tyleż wysokości. Dzwony zawisły w Wieży Trynitarskiej.

Historie obu dzwonów obfitują w ciekawe szczegóły. Kilka z nich podaje w książce poświęconej lubelskiej archikatedrze ksiądz Ludwik Zalewski. W 1873 roku zauważono, że „dzwon św. Rafała średni na Wieży Trynitarskiej [...] mający tak piękny i donośny głos, obecnie tylko klekoce”. Było to skutkiem pęknięcia. W jesieni tegoż roku dzwon zdjęto z wieży. Ważył 2270 funtów. Na placu wykonano piec i odbyła się uroczystość przelania dzwonu. Dokonała go firma Zwolińskiego z Warszawy. Kształt, przedstawienie na plakietce i łaciński napis skopiowano, dodając jedynie informację: „Lał Zwoliński z Warszawy r. 1873”.

Drugi z dzwonów, Gabriel, również został przelany. Otrzymał wtedy imiona Ludwik Mikołaj. Pierwotnie odlany w 1770 roku w pracowni Karola Gotfryda Antoniego Gedarisa, z nieznanej fundacji. Znajdował się w Wieży Trynitarskiej do 10 lipca 1915 roku, kiedy dekretem Gubernatora Rosyjskiego w Lublinie, Stieligowa, został wywieziony w głąb Rosji, gdzie znalazł się w monastyrze w Gudowie. Na wieżę powrócił w 1922 roku, rewindykowany na mocy traktatu w Rydze. Na korpusie przedstawienia umieszczone są przedstawienia figuralne św. Mikołaja i św. Ludwika. Między fryzami umieszczona jest inskrypcja w języku łacińskim, w koronie sfinksy.

Pozostałości kościołaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Materiał budulcowy z rozebranego kościoła był różnorodnie zagospodarowany. Część materiałów posłużyła do budowy domku przy wejściu do Ogrodu Saskiego, gruz został spuszczony po skarpie nad ulicą Podwale oraz posłużył do utwardzenia trasy Lublin–Ciecierzyn. Posadzka została zdemontowana i ułożona w pod kolumnadą katedralną. Prochy z cmentarza kolegiackiego zostały przeniesione na cmentarz przy ulicy Lipowej.

„Takiemi są dzieje nieistniejącego już kościoła św. Michała w Lublinie. Dziwnie zależnemi były one od dziejów starej społeczności tego miasta. Gdy odradzać się zaczęła ta społeczność, pojawił się kościół św. Michała, gdy rozkwitała wzrastał, gdy upadać zaczęła i on chylił się ku upadkowi, a gdy zmieniła się nie do poznania i on zamienił się w gruzy i znikł pośród murów Lublina” – podsumowuje dzieje kolegiaty św. Michała cytowany już ks. Wadowski.

Badania naukowe i historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Materiały ikonograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fotografie przedwojenneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Filar sklepienia międzynawowego – dawny kościół św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.
• Fragment muru dawnego grobowca Lubomelskich w kościele św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.
• Fragment muru północnego nawy – dawny kościół św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.
• Prace konserwatorskie przy fundamencie dawnego kościoła św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.
• Prace konserwatorskie przy fundamencie dawnego kościoła św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.
• Widok na odkryte sklepienie w murze fundamentów w kościele św. Michała, autor nieznany, 1938 r., źródło: Wydział Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin.

Szkice, grafika, malarstwoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Kościół farny pw. św. Michała w Lublinie – fragment Widoku Lublina Hogenberga i Brauna, 1618, źródło: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego.
• Kościół św. Michała – fragment obrazu Pożar miasta Lublina, autor nieznany, bazylika oo. dominikanów, 1719.
• Kościół św. Michała, Adam Lerue, litografia, 1860.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwalia:

• Parafie rzymskokatolickie w województwie lubelskim. Kolegiata lubelska, Archiwum Państwowe, sygn. 1–26.
• Akta Miasta Lublina 1465–1810. Komisja Województwa Lubelskiego, Archiwum Państwowe, sygn. 257.
• Akta Konsystorza Lubelskiego, rep. 60A, rep. 60, Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie.

Opracowania:

• Dutkiewicz J.E., Odkrycie fundamentów d. Kościoła św. Michała w Lublinie w r. 1936–1938, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Jego Ekscelencji x biskupa Mariana Leona Fulmana, t. 3, Lublin 1939, s. 18–40.
• Dutkiewicz J.E., Wiadomości konserwatorskie z Lublina i Lubelszczyzny, „Pamiętnik Lubelski” 3 (1935–1937), Lublin 1938, s. 498–501.
• Gawdzik C., Rozwój urbanistyczny starego Lublina, „Ochrona Zabytków” 7 (1954), nr 3 (26), s. 143–160.
• Hemperek P., Organizacja i działalność wikariuszy kolegiaty św. Michała Archanioła w Lublinie (1574–1826), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 16 (1969), z. 5, s. 55–70.
• Kłoczowski J., Najstarszy klasztor lubelski i jego początkowe dzieje, [w:] Kościół. Społeczeństwo. Kultura, red. J. Drób i in., Lublin 2004, s. 11–16.
• Kopaczek J., Zwiedzamy Plac po Farze, „Kurier Lubelski” 24 X 2002, nr 250, s. 13.
• Kopciowski D., Plac po Farze w Lublinie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego” 1999, nr 1, s. 223–226.
• Kuczyńska J., Kościół farny św. Michała w Lublinie, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2004.
• Kuczyńska-Mędrek J., Gotycka chrzcielnica brązowa w kościele katedralnym w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne” 18 (1970), z. 5, s. 19–34.
• Kuczyńska J., Lubelska fara w XIX i XX-wiecznej twórczości pisarzy i poetów, [w:] Księga pamiątkowa ku czci prof. Tadeusza Chrzanowskiego (oddane do druku).
• K.T., Stara fara czyli kościół św. Michała w Lublinie, „Przegląd Lubelsko-Kresowy”, 1 (1925), nr 9.
• Mitrus E., Podłoże kulturowe miasta Lublina, [w:] Lublin. Przewodnik, red. B. Nowak, Lublin 2000, s. 305–313.
• Mitrus E., Relikty kościoła św. Michała na Placu po Farze w Lublinie, Pracownia Badań i Nadzorów Archeologicznych, Lublin 1996 (mps, Archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków. Oddział Wojewódzki w Lublinie).
• Rolska-Boruch I., Malarski portret gotyckiego miasta Lublina z ka­mienicy Lubomirskich, [w:] Ikonografia dawnego Lublina. Materiały z sesji 22 kwietnia 1999 r., red. Z. Nestorowicz, Lublin 1999, s. 14–24.
• Wadowski J.A., Kościoły lubelskie, Kraków 1907; reprint, wyd. 2, Lublin 2004.
• Zahajkiewicz M.T. [red.], Archidiecezja Lubelska. Historia i administracja, Lublin 2000.
• Żukowski J., Święty Michał Archanioł patron miasta Lublina, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” 42 (1968), nr 9–12, s. 255–264.