Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kinematografia w Lublinie (1945–1989)

Po powojennym okresie licznych problemów lubelskiej kinematografii (głównie lokalowych i sprzętowych), nastąpił czas jej intensywnego rozwoju. Swoją działalność wznawiały przedwojenne kina, niekiedy zmieniając nazwy, np. kino Rialto na Staromiejskie. W Lublinie pojawiły się także nowe kina, między innymi kino Bajka, kino Kosmos czy Kino Studyjne „Chatki Żaka". Lublin w PRL-u to również miasto kin zakładowych i letnich, wreszcie – Dyskusyjnych Klubów Filmowych.

Kino Studyjne w "Chatce Żaka" - na widowni
Na widowni kina studyjnego "Chatka Żaka".

Spis treści

[RozwińZwiń]

WprowadzenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kina od 1944 roku podlegały kolejnym instytucjom, nad którymi nadzór sprawowały organy centralne.

W lipcu 1944 r., w ostatnich dniach przed ucieczką z miasta, Niemcy zaczęli wywozić z lubelskich kin całe wyposażenie techniczne. Zostało wówczas ogołocone z nowoczesnych projektorów kino Apollo (późniejsze Wyzwolenie), Corso oraz znajdujący się w pobliżu dworca kolejowego Bałtyk (kino Robotnik). Uniknęło grabieży jedynie Rialto. A to dlatego, że Romuald Makowski, przeczuwając co się święci, przedarł się chyłkiem do budynku i zamknął się na cztery spusty, barykadując drzwi i zabijając je, na dodatek, od wewnątrz gwoździami. (…) Rialto było jedynym lubelskim kinem, które już wkrótce po wyzwoleniu mogło wznowić normalną działalność. (…) W pierwszym okresie powojennym Rialto cieszyło się ogromną popularnością szczególnie wśród młodzieży lubelskiej, która ustawiała się w długie kolejki do kasy, sięgające czasami wzdłuż obecnej ulicy Trybunalskiej, prawie aż po Bramę Trynitarską.1

Lubelskie kina wyświetlały niekiedy filmy amerykańskie. Informacje o filmach amerykańskich wchodzących na polskie ekrany pojawiały się na łamach lokalnej prasy. W 1957 roku na ekrany polskich kin zapowiedziano wejście 22 filmów amerykańskich, w tym głośnego filmu Marty nagrodzonego w 1955 roku na festiwalu w Cannes i zdobywcy Oscara.

W 1958 roku dotychczasowy Okręgowy Zarząd Kin przekształcono w Wojewódzki Zarząd Kin w Lublinie, podległy Naczelnemu Zarządowi Kinematografii w Warszawie. Za ścisłym powiązaniem kin z instytucjami państwowymi szły przesłanki ideologiczne, stąd w dokumencie powołującym Wojewódzkie Zarządy Kin można było przeczytać, iż powstały one „w celu zaspokojenia potrzeb społecznych w zakresie upowszechniania kultury wśród społeczeństwa, pogłębiania wiedzy i sztuki filmowej, a w szczególności realizowania zadań narodowego planu gospodarczego w zakresie wyświetlania filmów”. Jednak mimo silnego zideologizowania ówczesnej kultury filmowej, lubelskie kina cieszyły się ogromnym zainteresowaniem widowni. 

Lublin liczył kilka sal kinowych. Najstarszym było kino Rialto, od 1952 roku funkcjonujące pod nową nazwą – kino Staromiejskie.

Kino StaromiejskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1952 roku najstarsze lubelskie kino Rialto przemianowano na Staromiejskie i poddano remontowi. Niestety dokonało się to kosztem oryginalnego przedwojennego wystroju wnętrza. Ponadto wywieziono wówczas na podmiejskie wysypisko gromadzony pieczołowicie przez rodzinę Makowskich zbiór starych unikalnych afiszy, ulotek i programów. Wtedy też zniszczono zabytkowy aparat projekcyjny do filmów dźwiękowych.

(...) pierwszy film, który zobaczyłam w swoim życiu po przyjeździe do Lublina, to był film wyświetlany w kinie Rialto, potem nazwane Staromiejskim, obecnie Teatr Stary. Poszłam tam z siostrą, siedziałam na balkonie, byłam taka bardzo zadowolona, że to balkon, że nie tam gdzieś na dole, tylko, że na balkonie siedzę. I to był też film radziecki, bajka kolorowa pod tytułem „Sadko”, o takim księstwie podwodnym. Film ładny, kolorowy, podobał mi się.

Zofia Siwek

W 1956 roku w Staromiejskim znalazł siedzibę Lubelski Dyskusyjny Klub Filmowy ,,Zamek”.

Jesienią 1956 r. w dawnym kinie Rialto (które na początku lat pięćdziesiątych zostało przemianowane na Staromiejskie), odbyła się inauguracyjna projekcja filmowa Lubelskiego Dyskusyjnego Klubu Filmowego. Wyświetlono wówczas Błękitną rapsodię, amerykański film fabularny – opowieść o życiu i twórczości słynnego kompozytora jazzowego George'a Gershwina. Pierwszym prezesem LDKF został kierownik muzyczny Teatru im J. Osterwy, syn ostatniego przedwojennego dyrektora kina Corso, Ryszard Schreiter,

Mirosław Derecki 2

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kino Staromiejskie stało się jednym z tzw. kin studyjnych na Lubelszczyźnie; kin propagujących dobry, ambitny pod względem artystycznym, repertuar. Działało pod patronatem Związku Młodzieży Socjalistycznej. Odbywały się tutaj wówczas liczne prelekcje na tematy filmowej spotkania z reżyserami i aktorami filmowymi, dyskusje. 

Mirosław Derecki3

Nie należało do dużych kin, ale było z bardzo przyjemną atmosferą, takie przytulne, zapraszające swoim wnętrzem do tego, żeby tam usiąść i obejrzeć film. Może siedzenia nie były aż tak wygodne, bo wiadomo, to stare kino, ale bardzo sympatycznie je wspominam. Bardzo lubiłam do Staromiejskiego chodzić. Miało swoją aurę, robiło bardzo dobre wrażenie.

Elżbieta Kowalik-Sposób 

Z czasem kino Staromiejskie zaczęło tracić publiczność i przynosić straty, przez co stało się niewygodne dla Wojewódzkiego Zarządu Kin. Sprawę ,,rozwiązał” pożar, który wybuchł 5 lipca 1981 roku. Podczas ostatniej projekcji w dawnym kinie Rialto widzowie obejrzeli Wierną żonę Rogera Vadima.

Złoty okres lubelskich kinBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na przełomie lat 50. i 60. swój drugi okres świetności przeżywało inne przedwojenne kino Apollo, któremu w okresie stalinizmu nadano nową nazwę – Wyzwolenie. Stało się ono nieoficjalnym salonem kulturalnym miasta. Na widowni regularnie pojawiała się lubelska elita: znani lekarze, dziennikarze, aktorzy, literaci, na scenie zaś gościły najatrakcyjniejsze zespoły rozrywkowe takie jak big-bandy Karela Vlacha i Józefa Broma, następnie pierwsze lubelskie studenckie zespoły jazzowe: Zespół Jazzowy Akademii Medycznej z Romanem Trawińskim na czele i Zespół „Bemol” Jacka Abramowicza i Ryszarda Woyno, jeszcze później występowali tu, bardzo popularni wówczas, Niebiesko-Czarni. W repertuarze kina znajdowały się najnowsze i najlepsze filmy, zwłaszcza dzieła odkrywanej wówczas w Polsce kinematografii francuskiej czy twory włoskiego neorealizmu. Bohaterka jednego z filmów wyświetlanych w Wyzwoleniu (Przed potopem Andre Cayatte’a) grana przez Marinę Vlady stała się idolką lubelskich dziewcząt, które za jej przykładem masowo czesały włosy ,,w koński ogon”.

Inne z przedwojennych kin, które wyświetlały filmy także i po wojnie, to kina Robotnik (przy ul. 1 Maja 31, przemianowane z Venus) i Gwiazda. To ostatnie zyskawszy status ,,kina szkolnego” serwowało uczniom liczne filmy oświatowe o tak wdzięcznych tytułach jak Kiełkowanie i wzrost fasoli czy Wykonywanie rękojeści siekiery. Zdarzało się jednak, że wyświetlano w Gwieździe – nie objęte oficjalną dystrybucją – przedwojenne perełki polskiego filmu z Jadwigą Smosarską, Hanką Ordonówną, Eugeniuszem Bodo czy Mieczysławą Ćwiklińską w rolach głównych. O terminie projekcji informował odręczny afisz, umieszczany w witrynie salonu fryzjerskiego na parterze klasztoru Kapucynów przy Krakowskim Przedmieściu. Seanse Jadzi Michała Krawicza czy Szpiega w masce Antoniego Marczyńskiego stanowiły prawdziwą ucztę dla publiczności pamiętającej lata przedwojenne.
 
Ewa Krojec o lubelskich kinach w PRL:
 
 

Kina lubelskie w okresie PRL wspomina Helena Świda-Szaciłowska:

Niewielkie kino mieściło się także przy placu Łokietka, w sali konferencyjnej ratusza, przez co nosiło nazwę Ratusz. Kameralna atmosfera tego miejsca przyciągała głównie osoby starsze, zwłaszcza ze środowiska inteligenckiego, które żywo uczestniczyły w dysputach działającego tu dyskusyjnego klubu filmowego. Kino powstało także na nowo wybudowanym osiedlu Mickiewicza. Grażyna – tak nazwano nowy przybytek X Muzy – pierwotnie była barakiem, w którym mieściła się stołówka i świetlica ekip budowlanych. Kinem kierował operator Mieczysław Gruszczyński, który wcześniej przez kilka lat wędrował po Lubelszczyźnie z przenośnym aparatem projekcyjnym.

Kina zakładoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istniało w Lublinie także kilka tzw. kin zakładowych (prowadzonych przez zakłady pracy). Takie kino miała lubelska cukrownia przy ul. Krochmalnej oraz Fabryka Samochodów Ciężarowych (FSC). Pierwsze nazywało się Kryształ, drugie – Przyjaźń, a łączył je dzielnicowy charakter – miejscowa publiczność niechętnie odnosiła się do kinomanów z innych części miasta. Na scenie Przyjaźni odbywały się ponadto występy zespołów amatorskich oraz wyjazdowe spektakle Teatru im. Osterwy i Teatru Lalki i Aktora.

Trzy kina zakładowe mieściły się w Śródmieściu. Niewielkie kino Lex, rezydujące w sali konferencyjnej Prokuratury Wojewódzkiej przy ul. Okopowej, popularnie zwane „przy prokuraturze”, kino Gwardia w gmachu Komendy Wojewódzkiej MO przy ul. Narutowicza oraz kino Grunwald w sali widowiskowej Domu Żołnierza przy ul. Żwirki i Wigury.

Kino GrunwaldBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kino „Grunwald” mieściło się w sali widowiskowej w budynku Domu Żołnierza przy ul. Żwirki i Wigury. Pierwsze seanse filmowe, na których wyświetlano filmy Myszy i ludzie Lewiga Milestone’a, Cyrk Grigorija Aleksandrowa i Legię honorową produkcji francuskiej, odbywały się w 1947 roku/. W drugiej połowie lat 50. swoje spotkania miał tam Lubelski Dyskusyjny Klub Filmowy. Wyświetlane przezeń filmy Charlie’go Chaplina stały się powodem konfliktu z samym autorem, który miał pretensje o rozpowszechnianie jego twórczości bez zezwolenia.

Doszło nawet do wielkiego skandalu, jak daleko DKF był popularny. Myśmy pokazali na przykład serię Chaplina. To było coś niesłychanego. Oracz i Rzeszewski zjednali tego magazyniera w szkole filmowej i on posyłał. Wysyłaliśmy wysłannika, te kasety zabierał, przywoził pociągiem, bo wtedy nie było innego połączenia. Myśmy to wyświetlali i odsyłali, czyli on nam pożyczał te filmy, prawda. Ale proszę sobie wyobrazić, że kiedyś takie było zainteresowanie tym filmem, było to w Domu Oficera, i napór ludzi, którzy chcieli obejrzeć ten film był taki, że wywalili drzwi, wywalili krzesła. I gazeta opisała, że skandal, co się tam dzieje, prawda, że film Chaplina, że powinni ci członkowie klubu dbać jednak, żeby nie demolowali Domu Oficera i tak dalej.

Zygmunt Mańkowski

Projekcja filmu Chaplina w Lublinie - Zygmunt Piotr Mańkowski - fragment relacji świadka historii [AUDIO]

W kinie Grunwald odbywały się poranki filmowe, które wspominał między innymi Marek Szewczyk:

Kino Grunwald - Marek Szewczyk - fragment relacji świadka historii [AUDIO]

 

Kino KoziołekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jedynym kinem z szerokim, panoramicznym ekranem był Koziołek, który mieścił się w dzisiejszym budynku Lubelskiej Spółdzielni Spożywców Społem na rogu Lubartowskiej i al. Tysiąclecia.

Wanda Matysiak wspomina Kino Koziołek:

Kino Studyjne „Chatka Żaka”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1966 roku w nowo powstałym Akademickim Centrum Kultury ,,Chatka Żaka” utworzono kino studyjne, któremu patronował ówczesny dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Kin, Rościsław Krzyżanowski.

W wyniku porozumienia zawartego między Woj. Zarządem Kin i Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej (przy współudziale komisji kultury ZSP) już za 3 dni zainauguruje swą działalność kino studyjne. Mieścić się ono będzie w sali akademickiego teatru UMCS w Chatce Żaka. W pracy kina studyjnego nie względy finansowe, lecz wychowawcze i poznawcze odgrywać będą decydująca rolę, przy czym czuwać będzie powołana rada artystyczna. Filmy będą wyświetlane w cyklach lub pojedynczo (w przypadku filmów prapremierowych). Program kina przewiduje prelekcje i dyskusje. Każdy cykl będzie rozpoczynany i kończony prelekcja. filmy pojedyncze będą komentowane w zależności od potrzeby. Otwarcie kina studyjnego nastąpi 24 bm. seansem zamkniętym. Widzowie obejrzą film produkcji japońskiej Kobieta wydm.4

Pierwszym szefem owego kina został Zygmunt Szczawiński, znany później w środowisku studenckim jako Pan Kierownik.

 

Zygmunt Szczawiński, szef Kina Studyjnego w „Chatce Żaka” z dyrektorem Wojewódzkiego Zarządu Kin - Rościsławem Krzyżanowskim.
Zygmunt Szczawiński, szef Kina Studyjnego w „Chatce Żaka” z dyrektorem Wojewódzkiego Zarządu Kin - Rościsławem Krzyżanowskim. (Autor: nieznany)

Szczawiński mógł pochwalić się doświadczeniem w prowadzeniu „kina na kółkach”, szefował też przez jakiś czas panoramicznemu kinu Koziołek przy ul. Lubartowskiej i kierował kinem Staromiejskim. Pan Kierownik bardzo szybko wrósł w pejzaż akademicki i rezydował w Chatce Żaka do późnej starości obok kolejnych prezesów powstałego tam Dyskusyjnego Klubu Filmowego „Bariera”.

Dyskusyjne Kluby Filmowe Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dyskusyjny Klub Filmowy „Bariera” powstał w 1972 roku. Warto jednak podkreślić, że pierwszy w Lublinie Dyskusyjny Klub Filmowy powstał w 1956 roku. 

Kina letnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oprócz stałych kin istniały w Lublinie dwa kina letnie. Pierwsze powstało w miejsce kina Lex, a zajmowało dziedziniec na tyłach gmachu prokuratury przy ul. Okopowej. Na betonowej widowni stały drewniane ławki z oparciami, ekran umieszczono na ścianie przeciwległej kamienicy, a projektor na pierwszym piętrze budynku prokuratury. W tym kinie pokazano po raz pierwszy film W osiemdziesiąt dni dookoła świata Michaela Andersona, co uczyniło z niego modne miejsce na kulturalno-rozrywkowej mapie Lublina.

Pamiętam jedno takie miejsce. Przy placu Wolności, tam jest taka ściana. Od strony Krakowskiego jest bank i jest takie podwórko jakieś, do tej pory jest i to ten następny budynek – wchodzi się od placu Wolności. I tutaj jest taka ta ściana ślepa, to tam był ekran albo stały, albo zawieszany. I tam były wyświetlane filmy. Chyba codziennie wieczorem. Takie kino na powietrzu.

Zofia Siwek

Drugie kino letnie o nazwie Ryś znajdowało się na tyłach Sądu Rejonowego. Drewniane ławki stały tu na trawie wśród modrzewi, ekran i kabina projekcyjna usytuowane były od strony budynku Izby Skarbowej (wykorzystywano tutaj technikę tylnej projekcji, przy której aparat projekcyjny znajduje się z tyłu ekranu). W repertuarze kina Ryś znajdowały się głównie filmy miłosne, doskonale korespondujące z klimatem placu przy Hipotecznej.

Paweł Surdacki o kinie letnim Ryś:

Kino KosmosBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pod koniec lat 50. rozpoczęto budowę kina Kosmos, które miało stać się wizytówką Lublina. Po pewnych kłopotach natury finansowej i organizacyjno-technicznej wyznaczono termin uroczystego otwarcia nowego kina na 1 października 1961 roku, kiedy to lubelska publiczność miała obejrzeć film Ogniomistrz kaleń. Niestety projekcja nie doszła do skutku, bowiem jak donosił „Kurier Lubelski”: „na uroczystej sesji Miejskiej Rady Narodowej nie można było wyświetlać filmu, ponieważ woda zamiast chłodzić projektory, uciekała przez sufit, a kurtyna w żaden sposób nie chciała odsłonić znajdujących się za nią wykonawców części artystycznej. Przez dwie doby, dzień i noc, naprawiano urządzenie”.

Pierwsze filmy, które wyświetlano już po otwarciu Kosmosu to Dziennik Anny Frank i Garsoniera Billy Wildera. Później pokazywano filmy o różnych, niekiedy wątpliwych, wartościach artystycznych. Niewątpliwym sukcesem były swego czasu projekcje Pana Wołodyjowskiego, podczas których sala kina wypełniona była po brzegi. W tamtym okresie Kosmos był kinem dosyć nowoczesnym, posiadał największą liczbę miejsc, która w szczytowym okresie wynosiła 800 foteli.

Pamiętam budowę kina Kosmos – Maria Salasa – fragment relacji świadka historii 

Później wybudowano kino Kosmos, najładniejsze, panoramiczne, w którym nie tylko wyświetlano filmy, zresztą bardzo ciekawe, ale również odbywały się koncerty. Przyjechał Piotrek Szczepanik, był Łazuka, „jaka tego jest przyczyna? ja z Lublina, ty z Lublina” i Jacek Fedorowicz. Taka grupa kabaretowa. Szczepanik śpiewał piosenki. Na scenie w Kosmosie my jako „Bezimienni” też mieliśmy występ.

Andrzej Żołnierowicz

W latach 70. starą aparaturę wymieniono na nowsze czeskie projektory.

Dom NauczycielaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1979 roku Lublinowi przybyło jeszcze jedno kino. Kino to miało być placówką służącą przede wszystkim uczniom i nauczycielom, stąd dysponowało dużym wyborem filmów oświatowych z różnych dziedzin nauki, jak również ekranizacjami lektur szkolnych. Ponadto w swoim repertuarze Bajka posiadała filmy młodzieżowe, zestawy bajek dla przedszkolaków oraz filmy dla dorosłej publiczności, przeznaczone dla kin studyjnych.

O nowym przedsięwzięciu pisał w styczniu 1979 roku „Kurier Lubelski”:

„Ośrodek Usług Pedagogicznych i Socjalnych przy ZNP już od dawna usiłował upowszechnić kulturę odbioru filmów wśród nauczycieli. Obecnie po kilku latach doświadczeń postanowiono zorganizować wspólnie z OPRF Centrum Kultury Filmowej w Domu Nauczyciela w Lublinie".

Inauguracja działalności Centrum w Domu Nauczyciela, połączona z pokazem filmu Nie zaznasz spokoju odbyła się w styczniu 1979 roku.

Kino BajkaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy seans w kinie Bajka odbył się 5 października 1991 roku5

Kino MedykBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 80. utworzono też kino Medyk przy Państwowym Klinicznym Szpitalu nr 4, którego seanse przyciągały przede wszystkim pacjentów szpitala, studentów Akademii Medycznej oraz okolicznych mieszkańców.

 

Ulotka informująca o Dniach Filmu Studyjnego w kinie Medyk przy PSK 4
Ulotka informująca o Dniach Filmu Studyjnego w kinie Medyk przy PSK 4 (Autor: nieznany)

 
 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia M.Derecki, Pierwszy lubelski iluzjon (cz. 2), "Kurier Lubelski" 1987, nr 242, s. 4-5.
  2. Wróć do odniesienia M.Derecki, Pierwszy lubelski iluzjon (cz. 2), "Kurier Lubelski" 1987, nr 242, s. 4-5.
  3. Wróć do odniesienia M.Derecki, Pierwszy lubelski iluzjon (cz. 2), "Kurier Lubelski" 1987, nr 242, s. 4-5.
  4. Wróć do odniesienia Kurier Lubelski, R. 10 nr 17 (21-22 stycznia 1966).
  5. Wróć do odniesienia Agnieszka Dybek, Kino Bajka w Lublinie istnieje od 1991 roku. Boi się, że do urodzin za dwa tygodnie może nie dotrwać, https://www.dziennikwschodni.pl/lublin/kino-bajka-w-lublinie-istnieje-od-1991-roku-boi-sie-ze-do-urodzin-za-dwa-tygodnie-moze-nie-dotrwac,n,1000274264.html, [dostęp: 5.11.2021].

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Audio

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe