Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kamieniarstwo ludowe na Roztoczu

Stolicą kamieniarstwa ludowego na terenie powiatu lubaczowskiego było Brusno, które dziś dzieli się na trzy osady: Brusno Stare, Brusno Nowe i Polankę (dawne Deutschbach). Od XVI wieku z pobliskich kamieniołomów wydobywano piaskowiec i wapień, z których wyrabiane były żarna oraz kamienie młyńskie. Z czasem przetwórstwo kamienia bruśnieńskiego skierowało się ku rzemiosłu artystycznemu, które zasłyneło z wyrobu nagrobków i kaplicznek przydrożnych.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na terenach Roztocza znajduje się kilka ośrodków, gdzie w przeszłości produkowano kamieniarkę użytkową. Sprzyjały temu złoża piaskowca znajdującego się na wschód od Lubaczowa w Werchracie, Starym Bruśnie, oraz wapienia, kamienia miękkiego, w Łowczy, Płazowie, Łomach oraz Bruśnie Starym.

Historia osadyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Brusno istniało już XVI wieku jako wieś królewska wchodząca w skład starostwa lubaczowskiego. Pierwsza wzmianka o osadzie pojawiła sie w rejestrach poborowych województwa bełzkiego w 1531 roku. We wcześniejszych, szczątkowych zapisach dotyczących województwa bełzkiego nie ma informacji o Bruśnie, lecz uważa sie, że wieś istniała juz w XIV lub XV wieku. Wieś położona jest u podnóża Kamiennej Góry (369 m n.p.m.) stanowiącej źródło wapieni i szarych margli.

Obok tradycyjnych zajęć rolniczo-hodowlanych, brusnieńscy rzemieślnicy zajmowali się wyrobem brusów (rodzaj osełki służący do ostrzenia noży), osełek, kamieni młyńskich, żaren oraz nagrobków i krzyży przydrożnych. W XVI wieku rolnicy wyrabiali około 70 kamieni młyńskich rocznie. Najwcześniejsza wzmianka o trzech mistrzach łamiących kamienie pochodzi z lat 1564 - 65.

W XVII wieku nie ma jakichkolwiek informacji o rzemieślnikach z Brusna. Być może dlatego, że przez cały wiek tamtejsze tereny były niszczone wskutek wojen prowadzonych z kozakami i tatarami. Doprowadziło to do upadku wielu rzemiósł, w tym kamieniarstwa.

W XVIII wieku kamieniarze pracowali dla Elżbiety Lubomirskiej i Feliksa Łosia przy wznoszeniu zamku w Narolu. Wiek ten cechuje ponowny rozkwit kamieniarki starobruśnieńskiej.

Na początku XIX wieku w Bruśnie Starym były czynne dwa kamieniołomy. Z jednego wydobywano kamień twardy (do produkcji kamieni młyńskich), a z drugiego miękki. W latach 1861 - 1863 z kamieniołomów pobierano materiał do budowy drogi z Jarosławia do Bełżca.

Po pierwszej wojnie światowej rozpoczyna sie powolny upadek bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego.

Przed II wojną światową wykuwano w Bruśnie kamienie młyńskie, lecz już tylko na zamówienie. Zmniejszyło się też zapotrzebowanie na żarna. Po wojnie ta gałąź produkcji przeszła do historii.

Dziś jeszcze pracuje sie w kamieniołomach w Bruśnie Starym choć nastąpiła zmiana form wytwórczości i organizacji prawno-społecznej. Wydobycie kamienia odbywa się nadal metodanmi tradycyjnymi. Zastapiono jednynie drewniane młoty żelaznymi oraz wozy ciągnące kamień - ciągnikami.

Obróbka kamieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamieniołomy, zwane przez mieszkańców "górami" były liczne. Prawie każdy kamieniarz posiadał "górę" na swoim polu. Po wydobyciu kamienia, rzemieślnicy transportowali bloki kamienne do swoich zagród gdzie następnie dokonywali obróbki. Pracowali zawsze na zewnątrz. W wyjątkowych sytuacjach pracowali w szopach, gdzie powstawały krzyże oraz figury. Biegły fachowiec rzeźbił krzyż lub figurę w tydzień. Wykonanie bogato zdobionej figury zajmowało mu dwa tygodnie. Cały proces produkcji cechował olbrzymi prymitywizm. Kamieniarze brusnieńscy byli samoukami. Znajomość rzemiosła przechodziła w rodzinie z ojca na syna. Nie należeli oni do organizacji cechowych (brak informacji w archiwach o wykwalifikoowanych rzeźbiarzach). Niewykwalifikowani rzeźbiarze nazywani byli wówczas partaczami. Wśród kamieniarzy bruśnieńskich nie było podziału ról, na tych którzy wydobywali kamień i tych którzy rzeźbili. Poszczególne rodziny zajmowały się najpierw wydobyciem kamienia, transportem i jego obróbką. Podział funkcji rozpoczynał się, gdy gotowy wyrób miał być eksportowany na rynek zbytu. Kamieniarze nie trudnili się zbytem swych wyrobów. Wyodrębnił się zawód furmanów, którzy sprzedawali nagrobki na terenach Galicji. Zdarzało sie, że ojciec furmanił a synowie wykonywali krzyże. Zasięg tego rodzaju handlu był bardzo rozległy. Na wschód sięgał po Żółkiew i Lwów, na północ po Tomaszów Lubelski i Zamość, na zachód pod Kolbuszową, a na południe nagrobki bruśnieńskie można znaleść na wiejskich cmenatrzach w okolicach Przeworska, Kańczugi i Pruchnika. Tradycyjnym miejscem sprzedaży był odpust w Jarosławiu.

Do I wojny światowej wszystkie elmenty nagrobka ( "podstament", "cokla", "srodek" i krzyż lub rzeźba figuralna) wykonywane były z kamienia gruboziarnistego. Później, gdy postacie na nagrobku zaczęto opracowywać dokładniej, pojawił się w użyciu miękki wapień drobnoziarnisty. Spowodowało to, że wiele nagrobków z okresu międzywojennego i po 1945 roku uległo zniszczeniu.

Rodzaje nagrobkówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze krzyże zbliżone formą do maltańskich pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. Ramiona tego rodzaju krzyży są jednakowej długości. Inskrypcje ryte ma nich pierwotnie są dziś zupełnie nieczytelne.

Z połowy XIX wieku zachowały się też krzyże o prostych ramionach, bez dekoracji lecz z głęboko rytymi inskrypcjami i datami od strony frontowej, natomiast od strony tylnej - wyrytymi dużymi krzyżami. Można je spotkać na cmenatrzu w Lubyczy.
Innym typem krzyża jest "hromadyjski krest" czyli krzyż upamiętniający ważne dla lokalnej społeczności wydarzenie historyczne. Krzyż taki, gładki, bez dekoracji, osadzony jest na zwężającym sie ku górze postumencie.
Interesującym zjawiskiem są nagrobki protestanckie. Między Brusnem Starym a Brusnem Nowym, w Ponakach, zamieszkali koloniści niemieccy. Formy epitafiów wykonywane na ich zamówienie zostały przyniesione z ich rodzinnych okolic. Są to stele przypominające krzyże z daszkami. Straobrusnieńscy kamieniarze wykonywali też zamówienia zlecane przez ludność żydowską. Żydowskie stele, czyli macewy (nazywane wówczas przez tamtejszą ludność majcabami) kamieniarze pokrywali inskrypcjami wiernie kopiowanymi z wzorców dostarczanych im przez zleceniodawców.
Typowym wyrobem bruśnieńskim są krzyże na postumencie z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego. Postać Chrystusa ukazana jest frontalnie, nogi ułożone równolegne, głowa przechylona ku prawemu ramieniowi. Żebra, perizonuim, korona cierniowa opracowane były schematycznie. Często dłonie czy stopy były nieproporcjonalne do reszty ciała. Włosy, broda czy korona cierniowa mogły być potraktowane schematyczne, bądź opracowane bardzo dokładnie.

Kolejny rodzaj typowej rzeźby z Brusna to pasyjka Chrystusa Urzyżowanego z dwiema postaciami u stóp krzyża. Najczęściej są to figury Matki Bożej i Marii Magdaleny. Figury są zwykle potraktowane schematyczne, z kilkoma fałdami szat zaznaczonymi rylcem. Często były rzeźbione w kamieniu miękkim, który szybko ulegał wietrzeniu i korozji, w związku z czym trudno dziś dopatrzeć się w rzeźbach szczegółów .

Często na górnej belce krzyża widnieje napis INRI. Pojawiąją sie też na ramionach kamienne gwiazdy sześcioramienne, wypukłe rozety, ukrzyżowane główki aniołków. Prawdopodobnie elementy te zostały skopiowane z katafalków i nagrobków we Lwowie czy w Zamościu.

Innym typem nagrobków są takie, w któych cokołach została wyrzeźbiona nisza, w której znjaduje się rzeźba Marii lub św. Mikołaja.

Z czasem, pod wpływem mody z drugiej połowy XIX wieku, zmieniały sie formy ramion krzyża (zakończone trójlistnie) lub typy figur u stóp krzyża (aniołki). Ponadto, pojawiały się też nowe formy nagrobków w fromie obelisku z gałązkami wawrzynu lub strzaskane kolumny.

AutorzyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Twórcy bruśnieńskich krzyży i kapliczek do końca XIX wieku byli anonimowi.
Wsród kamieniarzy z Brusna Strargo na przełowmie XIX i XX wieku wyróżniali się bracia Iwan i Dymitr Pidhoreccy oraz bracia Jędruch i Grzegorz (zw. Artystą) Kuźniewiczowie. Grzegorz Kuźniewicz był wyjątkiem wśród tamtejszych rzemieślników, ponieważ przed 1914 rokiem kształcił się w zakładzie kamieniarskim w Krakowie, nastepnie po 1918 roku wyjechał do Kanady i USA. Jego twórczość odbiega od szablonów rodzinnego rzemiosła i nie mieści sie w konwencjach lokanych.
Inną rodziną kamieniarzy z Brusna Starego byli Lubyccy. Najbardziej utalentoanym był Piotr Lubycki, którego zaturdniono przy pracaach związanych z grobowcem książąt Puzynów w Narolu. Rzeźbiarzami byli też Stefan Lubycki i jego syn Mikołaj. Michał Lubycki zamieszkały w Polance, rzeźbił według dawnych wzorów oraz wykonywał wszelkie inne prace na zamówienie. Posiadał nawet własny katalog - cennik prac. Kamieniarstwem parał się też jego syn Andrzej. Obaj w swojej twórczości odwrócili się raczej od tradycyjnych wzorów ku nowoczesnym wymaganiom.
Do II wojny światowej kamieniarką zajmował się też Iwan Zacharko, którego twórczość nie odbiegała od tracyjnych wzorów. Do wyróżniających się kamieniarzy należeli też Iwan Kosmyna, Jędruch Sacharko, Grzegorz Grabowicz.Ostatni z kamieniarzy starobruśnieńskich Dymitr Pidhorecki - Bekas uniknął przesiedlenia do Związku Radzickiego i osiadł w Bruśnie Nowym.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

XIV lub XV wiek - powstanie osady;
XVI wiek - produkcja kamieni młyńskich, brusów, osełek,krzyży, narobków;
XVII wiek - upadek kamieniarstwa związany z najazdami kozaków, i tatarów;
XVIII wieku - ponowny rozkwit kamieniarstwa;
pocz. XIX - czynne dwa kamieniołomy;
1945 - 1947 przesiedlenie znacznej części mieszkańców Brusna do Związku Radzieckiego lub wyjazd na Ziemie Zachodnie.

 

Opracowała Anna Wójtowicz

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gulińska A., Na cmentarzu mieszkać będę. Rola kamieniarstwa bruśnieńskiego w przestrzeni kulturowej wsi Roztocza, Lublin 2007.[praca niepublikowana, powstała na WNH KUL]
Lew S., Ludowy ośrodek kamieniarski w Bruśnie pow. Lubaczów, Rocznik przemyski, t. XI, 1967.
Wolski K., Z badań nad kamieniarstwem ludowym na roztoczu, Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, t. I, 1966.

Słowa kluczowe