Judenrat w Lublinie

W pierwszych dniach wojny Lublin opuścili niektórzy członkowie Gminy Wyznaniowej (GW), co wymusiło reorganizację instytucji. Od połowy września organem reprezentującym interesy społeczności żydowskiej został Zarząd GW. Pod koniec stycznia 1940 roku na polecenie niemieckiej administracji cywilnej utworzono Judenrat, w którego skład weszli w większości dotychczasowi członkowie Gminy Żydowskiej. Zadaniem Judenratu z jednej strony było zapewnienie dopływu robotników przymusowych, reagowanie na zagrożenia wynikające z postępującego procesu pauperyzacji i pogarszającej się sytuacji sanitarno-higienicznej, a z drugiej – rola „pasa transmisyjnego”, za pośrednictwem którego na teren getta docierały zarządzenia i wytyczne władz niemieckich. Przede wszystkim miał realizować nakazy władz. Szczególnie tragiczna rola przypadła Judenratowi w trakcie likwidacji lubelskiego getta na Podzamczu, gdy został włączony w proces wysiedlenia ludności żydowskiej.

Akty prawne regulujące funkcjonowanie rad żydowskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszą zapowiedzią tworzenia nowych instytucji żydowskich na terenach okupowanej Polski był telefonogram szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhardta Heydricha, skierowany 21 września 1939 roku do dowódców Einsatzgruppern. Rozkaz zakładał tworzenie rad starszych (Jüdische Ältestenräte) przy każdej gminie żydowskiej, w skład których mogło wejść nie więcej niż 24 mężczyzn. Członkami miały być osoby powszechnie poważane i szanowane. Na rady starszych nałożono obowiązek dokładnego i terminowego realizowania zarządzeń wydawanych przez władze niemieckie pod groźbą kar. W działania te wpisywał się nakaz przeprowadzenia spisów ludności żydowskiej, jak również roztoczenie opieki na uchodźcami i przesiedleńcami¹. Pomimo zaleceń wydanych przez Heydricha w wielu miejscowościach nie utworzono rad starszych, lecz przez pewien czas pozwolono funkcjonować Żydowskim Gminom Wyznaniowym (ŻGW), które w odpowiedzi na nowe wyzwania rozbudowywały swoją strukturę administracyjną.

Dwudziestego ósmego listopada 1939 roku generalny gubernator Hans Frank wydał rozporządzenie, które stanowiło podstawę prawną dla tworzenia Judenratów, podporządkowując je administracji cywilnej. W miejscowościach, w których mieszkało poniżej 10 000 Żydów Rady miały liczyć 12, zaś w  większych – 24 radnych. Skład Rady Żydowskiej był wybierany przez dotychczasowych członków ŻGW, najczęściej spośród własnego grona, a następnie kandydatów przedkładano do zatwierdzenia miejscowemu staroście, który miał prawo dokonania zmian personalnych. W rozporządzeniu gubernatora zadania rad zostały określone w następujący sposób:

Rada Żydowska obowiązana jest do przyjmowania rozkazów władz niemieckich przez przewodniczącego lub jego zastępcę. Odpowiada ona za sumienne przeprowadzenie tychże w pełnym zakresie. Żydzi i Żydówki winny być posłuszni poleceniom wydanym przez nią celem wykonania niemieckich zarządzeń².

W skład Rady Żydowskiej wchodziły zazwyczaj osoby znane z działalności społecznej, charytatywnej, religijnej i politycznej. Wielu z nich do wybuchu wojny pełniło mandat radnego miejskiego. Istotnym wyznacznikiem była znajomość języka niemieckiego, która miała ułatwiać bezpośrednie kontakty z Niemcami. Rozporządzenie zakładało utworzenie Judenratów do 31 grudnia 1939 roku, lecz w wielu miejscowościach termin został przekroczony.

Formowanie Rady ŻydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od wkroczenia Niemców do Lublina w połowie września 1939 roku przez kolejne kilka miesięcy interesy społeczności żydowskiej reprezentował Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. 7 stycznia 1940 roku ZŻGW przygotował w oparciu o swój skład listę kandydatów, którzy mieliby wejść do Rady Żydowskiej. 24 stycznia 1940 roku Starosta Grodzki zaakceptował ją bez żadnych zmian, ustanawiając skład Judenratu:

• Marek Alten
• Aron Bach
• Henryk Bekker
• Ajzyk Bursztyn
• Urysz Cymerman
• Dawid Dawidsohn
• Dawid Edelsztajn
• Abram Goldsobel
• Josef Goldsztern
• Szloma Halbersztadt
• Dawid Hochgemajn
• Leon Hufnagel
• Aron Jankiel Kantor
• Jakub Kelner
• Szloma Kerszenblum
• Salomon Kestenberg
• Izaak Kerszman
• Nachman Lerner
• Aleksander Lewi
• Icek Lewinsohn
• Dawid Rechtman
• Maurycy Schlaf
• Bencjan Tenenbaum
• Josef Wajselfisz

Pierwsze posiedzenie Judenratu odbyło się 25 stycznia 1940 roku. Na przewodniczącego wybrano inż. Henryka Bekkera, wiceprzewodniczącym został dr Marek Alten. Zaledwie kilka dni później wyłoniono drugiego wiceprzewodniczącego – Salomona Kestenberga. Organem wykonawczym było Prezydium, w skład którego weszli przewodniczący, dwóch wiceprzewodniczących oraz radni Szlomo Halbersztadt oraz Maurycy Schlaf³.

Zmiany personalne po likwidacji getta na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przez blisko rok Judenrat funkcjonował w składzie wyłonionym w styczniu 1940 roku. Do pierwszej zasadniczej zmiany doszło w listopadzie, gdy na skutek pobicia przez Niemców zmarł radny Aron Bach. Na jego miejsce wszedł dr Josef Siegfried, którego kandydaturę zatwierdził Starosta Grodzki⁴.

W 1941 roku na terenie getta wybuchła epidemia tyfusu, w wyniku której pod koniec grudnia zmarło dwóch radnych, Josef Goldsztern oraz Maurycy Schlaf⁵. W składzie 22 radnych Judenrat funkcjonował do 31 marca 1942 roku. Na skutek akcji wysiedleńczej Niemcy dokonali reorganizacji instytucji, usuwając ze stanowiska większość dotychczasowych radnych, których deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Wśród nich był dotychczasowy prezes Henryk Bekker oraz członek Rady i przewodniczący Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Powiatowego w Lublinie dr Josef Siegfried. SS-mani ze sztabu wysiedleńczego poinformowali ich, że w miejscu do którego zostaną wysłani, obejmą równorzędne stanowiska.

W skład nowego Judenratu weszło 12 radnych, z których jedynie 6 należało do poprzedniej instytucji⁶. Nowe gremium zostało wyłonione przez SS-manów kierujących likwidacją getta, którzy stanowiska radnych obsadzili następującymi osobami:

• Marek Alten
• Ejzyk Brodt (nowy)
• Dawid Hochgemajn
• Leon Hufnagel
• Jakub Kelner
• Izaak Kerszman
• Daniel Kupferminc (nowy)
• Nachman Lerner
• Józef Rotrubin (nowy)
• Szulim Tajkef (nowy)
• Bolesław Tenenbaum (nowy)
• Wolf Ber Winer vel Wiener (nowy)

Nowym przewodniczącym Judenratu mianowano Marka Altena, zaś wiceprzewodniczącym Izaaka Kerszmana. Ponadto w skład Rady weszli konfident Bolesław Tenenbaum oraz dotychczasowy komendant policji żydowskiej Daniel Kupfermin. Na początku kwietnia Tenenbaum został zamordowany przez Niemców, zastąpił go Izrael Kacenelenbogen⁷. 31 października 1942 roku zmarł radny Josef Rotrubin, po którym następcy już nie wybrano. Był to ostatni naturalny zgon odnotowany wśród radnych⁸.

Liczba urzędnikówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Funkcjonowanie Judenratu zapewniał aparat administracyjny, obsługiwany przez urzędników i pracowników fizycznych, których liczba zmieniała się w zależności od potrzeb i zmian struktury organizacyjnej. Najwyższy poziom zatrudnienia odnotowano wiosną 1940 roku, gdy w Judenracie pracowało blisko 400 osób, w tym 56 kobiet. W niektórych wydziałach nie było zatrudnionej ani jednej kobiety⁹. Z czasem liczba pracowników zaczęła spadać, szczególnie w lecie 1941 roku, gdy zwolniono aż 174 osoby¹⁰.

Cezurą w historii Judenratu była likwidacja getta na Podzamczu, w trakcie której wielu urzędników nie uzyskało ratującego życie stempla w karcie pracy, a następnie J-Ausweisu, co było jednoznaczne z nakazem deportacji do obozu zagłady w Bełżcu.

W pierwszych tygodniach istnienia getta wtórnego na Majdanie Tatarskim personel Rady Żydowskiej liczył 117 osób, w tym aż 56 policjantów, 12 osób stanowiły kobiety: 6 urzędniczek, 1 lekarka oraz 5 dentystek¹¹.

Płaszczyzny funkcjonowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie Judenratu wiązało się z realizacją dwóch zasadniczych celów: nakazu wykonywania wytycznych władz niemieckich i administrowania gettem. W obliczu pogarszających się warunków życia, przeludnienia, jak również powszechnej pauperyzacji, Judenrat był zmuszony realizować zadania dotyczące wielu sfer życia ludności. Szczególnie istotne było organizowanie opieki społecznej i sanitarno-medycznej oraz zapewnienie warunków mieszkaniowych, co wiązało się ze zbieraniem i aktualizowaniem danych statystycznych o przepływie ludności, jak również zmianach demograficznych czy w strukturze społecznej. Kolejną płaszczyzną funkcjonowania instytucji było zapewnienie bezpieczeństwa w getcie, co w obliczu trudnych warunków egzystencji stanowiło poważne wyzwanie.

Porządku w getcie strzegła policja żydowska, która wielokrotnie musiała interweniować w sytuacjach konfliktowych, jak również stawać w obronie personelu Judenratu. Równolegle z wykonywaniem zadań na rzecz społeczności żydowskiej, Judenrat był zobligowany dostarczać władzom niemieckim robotników, których zatrudniano w obozach i placówkach pracy. Realizacja nałożonych na instytucję zadań była możliwa jedynie w oparciu o sprawnie działający aparat administracyjny, którego funkcjonowanie uzależnione było od kooperacji poszczególnych wydziałów i komisji oraz przepływu dokumentów i informacji. Ponadto Judenrat musiał dysponować stałym źródłem dochodów, których podstawę stanowił podatek gminny. Z czasem wpływy do budżetu zaczęły drastycznie spadać, co przełożyło się na pogorszenie i tak trudnych warunków egzystencji ludności. W rzeczywistości kilka nakładających się na siebie czynników, jak represyjna polityka władz niemieckich, ograniczony dostęp do zasobów, czy systematycznie pogarszająca się sytuacja w getcie powodowały, że możliwości wpływania Judenratu na życie mieszkańców były bardzo ograniczone.

Reorganizacje Judenratu i koniec działalnościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najpoważniejsza reorganizacja Judenratu nastąpiła 31 marca 1942 roku, gdy SS-mani odpowiedzialni za likwidację getta na Podzamczu ograniczyli liczbę radnych z 24 do 12 osób i mianowali nowym przewodniczącym Marka Altena. Większość radnych i urzędników deportowano tego dnia do obozu zagłady w Bełżcu.

Po utworzeniu w drugiej połowie kwietnia 1942 roku getta szczątkowego w dzielnicy Majdan Tatarski, Judenrat wznowił tam działalność. W ograniczonym składzie instytucja funkcjonowała do 9 listopada 1942 roku, gdy niemieckie organy bezpieczeństwa przeprowadziły ostateczną likwidację getta.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski [oprac.], Warszawa 1957, ss. 26, 27; J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu w Lublinie – próba analizy, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. 2 (2012), nr 2, A. Markowski, K. Zieliński [red.], s. 179–180.
2. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, sygn. 126, nr 9, 1939, s. 72–73; tamże, Dziennik Urzędowy Okręgu Szefostwa Lublin, sygn. 499, nr 1, 1939, s. 15; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich..., dz. cyt., s. 73–74; J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu, dz. cyt., s. 180–181.
3. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły z posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 10, 12; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 r. do 1 września 1940 r., k. 3; J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu, dz. cyt., s. 181–182.
4. Wróć do odniesienia Yad Vashem Archive [dalej: YVA], zesp. O.3, Yad Vashem Testimonies [dalej: YVT], sygn. 1396, Relacja Anny Bach, k. 4; APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 89–90, 93–94, 103; D. Silberklang, Gates of tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem 2013, s. 67.
5. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 219–221, 223, 232; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 9–9v; D. Silberklang, Gates of tears, dz. cyt., s. 67.
6. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 232, 248–249, 255, 258; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 40–41; tamże, sygn. 37, Akta osobowe (życiorysy i wykazy) członków Rady, k. 63; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], zesp. 301, Relacje. Zeznania ocalałych Żydów, sygn. 2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 9-10; Archiwum Ringelbluma. Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. A. Bańkowska, Warszawa 2012, s. 57.
7. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 255, 258; AŻIH, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 9; tamże, sygn. 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3–4; Archiwum Ringelbluma..., dz. cyt., s. 57; D. Silberklang, Gates of tears, dz, cyt., s. 68; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256), s. 727–728.
8. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 313; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Spraw Cywilnych z 1940 r., wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942, k. 44.
9. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych i pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 6–12.
10. Wróć do odniesienia Tamże, k. 26–29.
11. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 r. do 1 listopada 1942 r., k. 301–302; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych i pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 33–36, 39, 53; tamże, sygn. 182, Meldunki o zajściach, sprawozdania z działalności, wykazy opornych płatników podatku gminnego, k. 123–124.