Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Judenrat w Lublinie – struktura i zakres działalności

Od początku okupacji władze niemieckie przystąpiły do tworzenia na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG) Judenratów, które powstawały na bazie dotychczas funkcjonujących Żydowskich Gmin Wyznaniowych. Zadaniem nowych instytucji było z jednej strony wykonywanie dyspozycji władz niemieckich, a z drugiej administrowanie żydowskimi rejonami zamieszkania. Cechą charakterystyczną Judenratów było ciągłe dopasowywanie ich struktury do zmieniających się warunków i potrzeb ludności żydowskiej. Nie inaczej sytuacja wyglądała w lubelskim getcie na Podzamczu, a następnie getcie szczątkowym na Majdanie Tatarskim.

Marek Alten na Rynku Starego Miasta w Lublinie
Marek Alten na Rynku Starego Miasta w Lublinie (Autor: Kirnberger, Max)

Funkcjonowanie Judenratu wymagało stworzenia całej infrastruktury administracyjnej, za pośrednictwem której istniała możliwość realizacji zadań z zakresu opieki sanitarno-higienicznej, społecznej, medycznej czy kwaterunkowej. Niezwykle istotne było zapewnienie finansowania instytucji i bezpieczeństwa na terenie gett, jak również stałego dopływu siły roboczej dla Niemców. Ograniczony dostęp do dóbr, przeludnienie, powszechna pauperyzacja, jak również stopniowe zaostrzanie represji przez władze niemieckie spowodowały, że Judenrat był jedynie w ograniczonym stopniu zdolny do realizacji nałożonych na niego zadań.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Zakres działalności Rady ŻydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zakres działalności Rady Żydowskiej był stosunkowo duży, gdyż instytucja odpowiadała za całokształt sytuacji panującej na terenie dzielnicy żydowskiej, która dość szybko zaczęła się pogarszać. Przeciwdziałanie temu wymagało sprawnego i rozbudowanego aparatu administracyjnego, który byłyby w stanie gromadzić dane i informacje o bieżących potrzebach ludności żydowskiej, zagrożeniach, jak również żądaniach władz niemieckich.

Można wyodrębnić kilka zasadniczych płaszczyzn funkcjonowania Rady Żydowskiej:

  • zarządzanie i nadzór nad instytucją, obieg dokumentów i korespondencji;
  • sprawy finansowe;
  • opieka społeczna i sanitarno-medyczna;
  • praca przymusowa;
  • ruch ludności i sprawy stanu cywilnego;
  • sprawy mieszkaniowe;
  • zapewnienie bezpieczeństwa i porządku.

Struktura Judenratu była odzwierciedleniem sytuacji panującej na terenie gett, podlegając ciągłej rozbudowie i reorganizacji. Najintensywniejszy rozwój aparatu administracyjnego nastąpił na przełomie 1939 i 1940 roku, gdy zaistniała potrzeba roztoczenia opieki nad kilkoma tysiącami uchodźców i przesiedleńców, jak również ubożejącą w szybkim tempie miejscową społecznością żydowską. Zachodzące zmiany wewnątrz instytucji zbiegły się w czasie z przekształceniem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Judenrat. Pomimo współpracy poszczególnych struktur, nie była ona w stanie zapewnić skutecznej pomocy, na co wpływ miała represyjna polityka władz niemieckich, utrudniony dostęp do aprowizacji w artykuły spożywcze i odzież, jak również przeludnienie. Próbą przeciwdziałania fatalnym warunkom sanitarno-higienicznym było utworzenie w lipcu 1941 roku Wydziału Zdrowia. Natomiast w getcie na Majdanie Tatarskim w obliczu problemów mieszkaniowych powołano do życia Wydział Budowlany, który miał koordynować budowę baraków1.

Zarządzanie i nadzór nad instytucją, obieg dokumentów i korespondencjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Działania na tej płaszczyźnie miały przede wszystkim charakter wewnętrzny, co oznaczało zapewnienie sprawnego funkcjonowania całego aparatu administracyjnego. Strukturę Judenratu kształtowało Plenarne Zebranie, stanowiące ciało uchwałodawcze. Organem wykonawczym było Prezydium, zaś funkcje kontrolne sprawowała Komisja Rewizyjna. Rolę sekretariatu spełniała Kancelaria Ogólna, która zapewniała obieg wewnętrznej korespondencji za pośrednictwem gońców zatrudnionych w Sekcji Ekspedycyjnej. Sprawne funkcjonowanie instytucji wymagało również odpowiednich formularzy i druków, które opracowywała i drukowała podległa Judenratowi Drukarnia „Praca”. Mieszkańcy getta mieli możliwość utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym, a przepływ korespondencji obsługiwał Wydział Pocztowy.

Plenarne ZebranieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Organem uchwałodawczym Judenratu było Plenarne Zebranie, w którego obradach obowiązek mieli uczestniczyć wszyscy radni, posiedzenia prowadził przewodniczący, a pod jego nieobecność jeden z wiceprzewodniczących. Jedną z najważniejszych kompetencji organu uchwałodawczego była możliwość tworzenia, likwidowania i łączenia organów składających się na strukturę administracyjną instytucji, jak również wyznaczanie składu osobowego. Ponadto Plenarne Zebranie uchwalało budżet Judenratu i ustalało wysokość świadczeń płaconych przez mieszkańców getta2.

PrezydiumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Organem wykonawczym Judenratu było pięcioosobowe Prezydium. Po akcji likwidacyjnej liczba członków zmniejszyła się do trzech. Prezydium przygotowywało porządek obrad organu stanowiącego, jak również preliminarz budżetowy. W pewnym zakresie kreowało również politykę kadrową, delegując ze swojego grona przedstawicieli do komisji nadzorujących poszczególne wydziały, poza Komisją Rewizyjną. W nagłych sytuacjach organ wykonawczy mógł wydawać uchwały w zastępstwie Plenarnego Zebrania, lecz organ stanowiący musiał je zaaprobować na najbliższym posiedzeniu. Do kompetencji Prezydium należało także zarządzanie ruchomościami i nieruchomościami będącymi własnością Judenratu. Bezpośredni nadzór nad organem wykonawczym sprawowało Plenarne Zebranie3.

Komisja RewizyjnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na straży transparentności funkcjonowania Judenratu oraz poszczególnych jego organów stała Komisja Rewizyjna, której członków wyłaniało Plenarne Zebranie. W skład Komisji nie mogli wchodzić członkowie Prezydium. Zadaniem Komisji było prowadzenie kontroli finansów i gospodarki Rady przynajmniej raz na kwartał. Bezpośredni nadzór nad gremium sprawowało Plenarne Zebranie4.

Kancelaria OgólnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pracę Judenratu organizowała Kancelaria Ogólna, która powstała na bazie Sekretariatu działającego wcześniej przy Gminie Wyznaniowej. Siedziba Kancelarii znajdowała się w głównym budynku Rady przy ul. Grodzkiej 11. Obok funkcji kancelaryjnych wypełniała ona również ogólny nadzór nad poszczególnymi częściami składowymi Rady. Kancelaria zapewniała wdrożenie uchwał podjętych przez Plenarne Zebranie oraz Prezydium. Organizowała także obieg korespondencji pomiędzy poszczególnymi wydziałami i agendami, jak również obsługiwała przesyłki nadawane przez Radę. Za jej pośrednictwem na murach getta pojawiały się ogłoszenia wydawane przez Judenrat, a także te, które były kierowane przez władze niemieckie do ludności żydowskiej. Kancelaria odpowiadała również za wydawanie wszelkich zaświadczeń dla urzędów i instytucji niemieckich oraz osób indywidualnych, a także zapewniała bieżącą obsługę interesantów5.

Sekcja Ekspedycyjna (Gońców)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sekcja zapewniała sprawny przepływ dokumentów i korespondencji w obrębie Rady. Jednym z najważniejszych zadań Sekcji było dostarczanie wezwań do pracy przymusowej. Sprawny obieg dokumentów, jak również dystrybucja wezwań były możliwe dzięki afiliowaniu gońców przy poszczególnych strukturach Judenratu. Zadaniem gońców było również rozlepianie ogłoszeń na murach6.

Drukarnia „Praca”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bieżące zapotrzebowanie Judenratu na różnego rodzaju blankiety, formularze oraz ogłoszenia zapewniała Drukarnia „Praca”, którą utworzono za zgodą władz niemieckich w lutym 1940 roku z siedzibą przy ul. Królewskiej 3. W marcu 1940 roku drukarnia zatrudniała 6 pracowników, jej kierownikiem był Judka Goldstein7.

Wydział PocztowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydział Pocztowy został utworzony po wprowadzeniu przez władze niemieckie zakazu korzystania przez Żydów z „aryjskich” placówek pocztowych. Jednocześnie nie zabroniono utrzymywania kontaktów telefonicznych oraz pocztowych, co wymusiło na Judenracie powołanie właściwej jednostki organizacyjnej. Wydział obsługiwał mieszkańców getta, jak również jeńców żydowskich przebywających w obozie przy ul. Lipowej 78.

Sprawy finansoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istotnym elementem funkcjonowania Judenratu było prowadzenie działalności fiskalnej, która opierała się na nakładaniu i egzekwowaniu różnych opłat. Szybko postępująca pauperyzacja ludności przełożyła się na spadek wpływów do budżetu Judenratu, komplikując jego sytuację finansową, utrudniając realizowanie podstawowych zadań. W pierwszych tygodniach okupacji za finanse Gminy Wyznaniowej odpowiadały Buchalteria i Kasa, zaś w połowie października 1939 roku powołano Komisję Kontrybucyjną, której zadaniem było zebranie okupu dla Niemców. Po wykonaniu nałożonego na Komisję zadania została ona przekształcona w Wydział Finansowy.

Wydział FinansowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie Wydziału Finansowego nazywanego również Wydziałem Inkasowo-Podatkowym było spowodowane trudnościami w ściąganiu należności na rzecz Judenratu. Ratunkiem w obliczu katastrofalnej sytuacji finansowej miało być nakładanie na mieszkańców getta kolejnych opłat oraz zwiększanie wysokości już obowiązujących. Jednak zubożała ludność niechętnie ponosiła dodatkowe zobowiązania, co wymusiło z kolei  przymusowe ściąganie zaległych należności przy użyciu policji żydowskiej. Taka sytuacja wzbudziła opór ze strony mieszkańców getta, którzy ukrywali się, chcąc uniknąć regulowania zobowiązań. Jedną z metod nacisku na dłużników była konfiskata dokumentów, co szczególnie utrudniało życie w getcie szczątkowym na Majdanie Tatarskim. W obliczu selekcji brak odpowiedniego dokumentu powodował zagrożenie wysiedleniem9.

Opieka społeczna i sanitarno-medycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od początku okupacji administracja żydowska podejmowała działania zmierzające do niwelowania negatywnych skutków pauperyzacji. Szczególny nacisk kładziono na rozwinięcie pomocy na płaszczyźnie opieki społecznej i sanitarno-medycznej. Potrzebujący w miarę możliwości byli zaopatrywani w podstawowe artykuły spożywcze i odzież, wydawano im ciepłe posiłki, chorzy mogli skorzystać z usług ambulatorium lub byli kierowani do szpitali. Z czasem, gdy znacznie pogorszyła się sytuacja sanitarno-higieniczna w getcie, wprowadzono przymusowe kąpiele i szczepienia, a lokale mieszkaniowe objęto przymusową dezynfekcją i dezynsekcją.

Komisja Pomocy UchodźcomBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie komisji było związane z napływem kilku tysięcy uchodźców i przesiedleńców, w większości pozbawionych środków do życia. Na skutek szybko pogarszającej się kondycji miejscowych Żydów, komisja objęła pomocą również ludność miejscową, zmieniając jednocześnie nazwę na Komisja Pomocy Uchodźcom i Biednym. Komisja przeprowadziła bieżącą rejestrację potrzebujących, na podstawie której ustalono, że na początku września 1940 roku pomocą należało objąć 5633 uchodźców oraz 2431 miejscowych. Uchodźców zakwaterowano w schroniskach, które utworzono w domach modlitwy oraz budynkach pofabrycznych, jak również prowadzono dokwaterowanie do prywatnych mieszkań. Do początku września 1940 roku zorganizowano zakwaterowanie dla około 10 000 osób. Wielu z nich wymagało natychmiastowej opieki medycznej, jak również pomocy materialnej i rzeczowej. Zapewnienie podstawowych artykułów wymagało współpracy z wieloma instytucjami charytatywnymi i opieki medycznej. Liczba potrzebujących okazała się na tyle duża, że komisja bardzo szybko popadła w problemy finansowe10.

Żydowski Komitet PomocyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Władze niemieckie nakazały utworzyć Żydowski Komitet Pomocy, który został przekształcony na przełomie 1940 i 1941 roku w Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski. Zadaniem Komitetu było roztoczenie opieki nad Żydami lubelskimi, przesiedleńcami z Wieniawy, jak również żydowskimi jeńcami wojennymi napływającymi do obozu pracy przy ul. Lipowej 7. Przy wsparciu Komisji Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom w lecie 1940 roku Komitet objął pomocą rodziny Żydów, którzy trafili do zamiejscowych obozów pracy. Pomiędzy osobami potrzebującymi rozdzielano artykuły spożywcze, odzież oraz środki higieniczne. Działalność Komitetu była finansowana w drodze comiesięcznych składek uiszczanych przez ogół ludności. Ponadto w ramach solidarności społecznej Judenrat przekazywał na ten cel część środków pochodzących z opłaty za pracę przymusową i karty żywnościowe. Komitet wspierany był również przez prywatnych donatorów. Pod koniec sierpnia 1940 roku roztaczał opiekę nad 10 200 osobami11.

Komitet Pomocy Jeńcom Wojennym i WysiedleńcomBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od lutego 1940 roku Niemcy zaczęli kierować do Lublina żydowskich jeńców wojennych. Pierwsze grupy trafiły do obozu pracy przy ulicy Lipowej 7, lecz z czasem wielu z nich uzyskało zwolnienie, osiedlając się w dzielnicy żydowskiej lub wracając w rodzinne strony. Warunkiem opuszczenia obozu było oddanie munduru. W celu zapewnienia pomocy jeńcom Judenrat powołał Komitet Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom. Opieką objęto również niemieckich Żydów, przesiedlonych w lutym 1940 roku ze Szczecina i Pomorza. Działania Komitetu skupiły się w pierwszej kolejności na rejestracji jeńców. W okresie między lutym a majem 1940 roku do Lublina napłynęło 3224 jeńców. Komitet zapewnił jeńcom i przesiedleńcom pomoc medyczną, aprowizację w podstawowe artykuły spożywcze i odzież. Ponadto jeńcy mogli uzyskać zatrudnienie na preferencyjnych warunkach. W ramach wydziału funkcjonował Dział Informacyjny, za pośrednictwem którego jeńcy i przesiedleńcy mogli nawiązać kontakt z rodzinami12.

Wydział Opieki nad Dziećmi „Centos”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Drastyczny wzrost liczby sierot i ubogich dzieci, nad którymi obowiązek opieki sprawował Judenrat, sprawił, że reaktywowano Towarzystwo Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos”, które podczas okupacji funkcjonowało pod zmienioną nazwą Wydział Opieki nad Dziećmi „Centos”. Pomimo ciągłych problemów finansowych, „Centos” starał się zapewnić możliwie kompleksową pomoc sierotom i ubogim dzieciom poprzez zapewnienie wyżywienia, odzieży, opieki sanitarno-medycznej, jak również stworzenie miłej i pogodnej atmosfery. Wydział prowadził stałe dożywienie najmłodszych za pośrednictwem trzech kuchni społecznych, które obsługiwały na przełomie sierpnia i września 1940 roku aż 2063 dzieci. „Centos” przy współpracy z innymi wydziałami Judenratu kierował dzieci na regularne badania lekarskie, kąpiele oraz strzyżenie. Najmłodszych poddawano również szczepieniom, a w przypadku stwierdzenia choroby zakaźnej, izolowano. Opiekę nad dziećmi zapewniał wykwalifikowany personel, który w sierpniu 1940 roku składał się z 58 nauczycielek13.

Ochrona dla Sierot i StarcówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obok Wydziału Opieki nad Dziećmi „Centos”, funkcjonowała również Ochrona dla Sierot i Starców nazywana popularnie ochronką, której zadaniem było roztoczenie całodobowej opieki nad podopiecznymi. Od początku okupacji placówka świadczyła pomoc kilkudziesięciu dzieciom oraz kilkunastu starcom. Siedziba ochronki znajdowała się przy ulicy Grodzkiej 11. Podczas likwidacji sierocińca i Domu Starców 24 marca 1942 roku Niemcy zamordowali co najmniej 100 dzieci oraz 70 starców.

Ośrodek Zdrowia „TOZ”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ośrodek Zdrowia „TOZ” spełniał istotną rolę na płaszczyźnie podstawowej opieki medycznej, podejmując działania profilaktyczne, których celem było szerzenie wiedzy o zagrożeniach wynikających z zapaści sanitarno-higienicznej. „TOZ” organizował jedynie doraźną opiekę medyczną, a chorzy w poważnym stanie byli kierowani do szpitali żydowskich lub polskich. Dzięki staraniom i zaangażowaniu lekarzy udało się utworzyć ambulatorium ogólne i chirurgiczne, gabinety dentystyczny i światłoleczniczy, stację opieki nad matką i dzieckiem, kuchnię mleczną dla niemowląt i przychodnię przeciwgruźliczą. Ważnym elementem funkcjonowania instytucji było prowadzenie kontroli mieszkań i lokatorów, co miało wpłynąć na poprawę sytuacji sanitarno-higienicznej. Ponadto „TOZ” prowadził dożywianie 100 dzieci w wieku 1–5 lat. Roztoczenie w miarę kompleksowej opieki wymagało współpracy z wieloma instytucjami.

Szpital Ogólny (Żydowski)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szpital Ogólny stanowił centralną placówką medyczną dla Żydów z Lublina, dystryktu lubelskiego, jak również terenów wcielonych do Rzeszy, Szczecina i Pomorza, którzy znaleźli się w mieście. Od początku poważnym problemem był niedobór personelu medycznego, medykamentów, wyposażenia, jak również problemy lokalowe spowodowane nagłym i niekontrolowanym wzrostem liczby chorych. Leczeniem objęto wszystkich pacjentów poza chorymi psychicznie i zakaźnie. Opieka medyczna przebiegała na oddziałach wewnętrzno-neurologicznym, chirurgicznym, pediatrycznym, położniczym i ginekologicznym. Na początku marca 1940 roku w szpitalu było zatrudnionych 21 lekarzy i dentystów. Po odtworzeniu Szpitala Ogólnego w getcie szczątkowym na Majdanie Tatarskim pracowało w nim 28 lekarzy i innych członków personelu14.

Szpital EpidemicznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie Szpitala Epidemicznego w lipcu 1941 roku było reakcją Judenratu na rozprzestrzenianie się epidemii tyfusu, co wynikało z przeludnienia i fatalnych warunków sanitarno-higienicznych na terenie getta. Szpital początkowo usytuowano w domu przy ulicy Ruskiej 21, lecz ze względu na problemy lokalowe jesienią 1941 roku przeniesiono siedzibę do większego budynku w Domu im. Pereca przy ulicy Czwartek 4. W lipcu 1941 roku przyjęto na hospitalizację 128 chorych, z czego 34 pochodziło spoza Lublina. W połowie sierpnia sytuacja ustabilizowała się, a liczba pacjentów wynosiła średnio niewiele ponad 60 osób. Szpital od początku funkcjonowania był instytucją niedoinwestowaną, odczuwającą deficyt personelu medycznego, medykamentów i wyposażenia. Po odtworzeniu placówki w getcie szczątkowym na Majdanie Tatarskim pracowało w nim łącznie 15 lekarzy i innych członków personelu15.

Wydział ZdrowiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Panujące przeludnienie w połączeniu ze słabo rozwiniętą infrastrukturą sanitarno-higieniczną i fatalnym stanem technicznym wielu budynków doprowadziło do pojawienia się w pierwszych miesiącach okupacji ognisk chorób zakaźnych, które na początku 1941 roku doprowadziły do wybuchu epidemii tyfusu. Sytuacja stała się na tyle poważna, że w lipcu Judenrat utworzył Wydział Zdrowia, który stał się organem koordynującym funkcjonowanie poszczególnych wydziałów odpowiedzialnych za zabezpieczenie zdrowia ludności żydowskiej oraz kontrolę sytuacji sanitarno-higienicznej. Wyłoniono Brygadę Skupiskową, której zadaniem było przymusowe doprowadzanie mieszkańców getta do kąpieli, jak również Służbę Kwarantannową, prowadzącą stałą lustrację mieszkań oraz ich dezynfekcję i dezynsekcję. Po przeprowadzeniu czynności przy wielu domach wystawiano wartę zapobiegającą przedwczesnemu powrotowi lokatorów, którą realizowała Straż Kwarantannowa. W działania Wydziału włączono fryzjerów, radnych i urzędników Judenratu oraz Żydowskiej Samopomocy Społecznej, Wydział Opieki nad Dziećmi „Centos”, Ośrodek Zdrowia „TOZ”, Ochronę dla Dzieci i Starców oraz Żydowską Służbę Porządkową. Utworzono również Komitety Domowe, za pośrednictwem których w walkę z epidemią tyfusu zaangażowano ogół mieszkańców dzielnicy żydowskiej. Działania na płaszczyźnie poprawy sanitarno-higienicznej kontynuowano w getcie wtórnym na Majdanie Tatarskim16.

Praca przymusowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z punktu widzenia władz niemieckich jednym z najważniejszych zadań Judenratu było dostarczanie żydowskiej siły roboczej. W pierwszych tygodniach okupacji kompletowanie kontyngentów robotników odbywało się w drodze łapanek, a sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero pod koniec października 1939 roku. Było to spowodowane wydaniem 26 października przez generalnego gubernatora Hansa Franka rozporządzenia o pracy przymusowej dla ludności żydowskiej17. Robotnicy żydowscy byli zatrudniani w różnych placówkach i obozach na terenie Lublina, jak również w zamiejscowych obozach pracy.

Wydział Pracy Przymusowej MężczyznBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze tygodnie okupacji charakteryzowały się masowym przepływem ludności, co pogłębiało chaos i utrudniało oszacowanie liczby mieszkańców. W celu ustalenia liczby Żydów zdolnych do pracy, władze niemieckie nałożyły na ZŻGW obowiązek przeprowadzenia spisu ludności, który odbył się w nocy z 24 na 25 października 1939 roku. Odpowiedzialnością za jego realizację obarczono utworzony kilka dni wcześniej Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn. Wykazał on, że w Lublinie przebywało 37 054 Żydów. Działania Wydziału skupiały się przede wszystkim na zapewnieniu robotników przymusowych, prowadzeniu ewidencji oraz rejestrowaniu osób korzystających z instytucji zastępstwa. Początkowo każdy Żyd musiał wykonywać przymus pracy przynajmniej raz w tygodniu, lecz z biegiem czasu norma ta uległa zwiększeniu, na co wpływ miało unikanie obowiązku przez coraz większą liczbę osób. W lutym 1942 roku średnio każdego dnia do pracy zgłaszało się zaledwie 35 osób, co skutkowało łapankami i doprowadzaniem do pracy pod przymusem. Od 1941 roku Żydów niezgłaszających się na wezwanie do pracy przymusowej osadzano w obozie karnym przy ulicy Browarnej 218.

Wydział Pracy Przymusowej KobietBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kobiety zaczęto kierować do pracy jeszcze w listopadzie 1939 roku, lecz formalnie Wydział Pracy Przymusowej Kobiet utworzono dopiero w lutym 1940 roku. Przymusem pracy objęto kobiety w wieku 15–60 lat, które miały obowiązek przepracować przynajmniej jeden dzień w ciągu miesiąca. Na kobiety, podobnie jak na mężczyzn, nałożono opłatę za pracę, z której wpływy dla Judenratu stanowiły istotne źródło dochodów. Z czasem na skutek ubożenia społeczności żydowskiej wpływy do budżetu z tego tytuły znacznie spadły. Pomiędzy lutym a sierpniem 1940 roku zmniejszyły się o blisko 8000 zł. Judenrat czerpał również zyski z wpływów, jakie odprowadzały kobiety za możliwość skorzystania z instytucji zastępstwa, wnosząc na rzecz Judenratu odpowiednią opłatę, z której następnie opłacano zastępczynie19.

Urząd PracyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Organem koordynującym działania na płaszczyźnie pracy przymusowej był Urząd Pracy przy Judenracie utworzony w październiku 1939 roku. Chętnych do pracy poszukiwano przede wszystkim wśród bezrobotnych oraz uchodźców, których kierowano na roboty w obrębie miasta, jak również do folwarków i zamiejscowych obozów pracy. Urząd współpracował z Wydziałem Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom. Angażował się również w zabezpieczenie opieki medycznej, którą na bieżąco sprawowali lekarze z Ośrodka Zdrowia „TOZ”, zaś chorych robotników kierowano na hospitalizację do Szpitala Żydowskiego lub placówek polskich. W lecie 1940 roku na skutek problemów finansowych rozwiązano Urząd Pracy przy Judenracie, a jego kompetencje przejął od września Judeneinsatstelle przy Niemieckim Urzędzie Pracy20.

Wydział Obozu MiejscowegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie w grudniu 1939 roku obozu pracy przy ulicy Lipowej 7 spowodowało znaczny wzrost zapotrzebowania na żydowską siłę roboczą. Początkowo robotnicy po wykonaniu pracy byli zwalniani do domu, lecz z biegiem czasu władze obozowe przystąpiły do ich koszarowania, co było spowodowane próbami unikania poboru do pracy. Zmiana trybu zatrudnienia wymusiła na Judenracie utworzenie Wydziału Obozu Miejscowego, którego zadaniem była opieka nad robotnikami przebywającymi w obozie. Do początku 1941 roku stworzono całą infrastrukturę, która zapewniała egzystencję przebywających w nim robotników. Wyżywienie przygotowywano w kuchni obozowej, a robotnicy mieli również zapewnioną opiekę medyczną w izbach ogólnej i chorób skórno-zakaźnych. W przypadku chorych wymagających hospitalizacji, kierowano ich bezpośrednio do szpitali żydowskich, Jana Bożego oraz św. Józefa. W celu utrzymania stosunkowo dobrych warunków sanitarno-higienicznych, co pewien czas przeprowadzano dezynsekcje i dezynfekcję baraków, a robotników poddawano regularnym kąpielom i strzyżeniu. Na przełomie 1940 i 1941 roku w obozie przebywało 518 żydowskich jeńców wojennych oraz 15 Żydów cywilnych21.

Wydział Zamiejscowych Obozów PracyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie Wydziału Zamiejscowych Obozów Pracy było spowodowane wzrostem liczby robotników żydowskich wysyłanych do pracy poza Lublin. Bezpośrednią przesłanką było skierowanie na przełomie maja i czerwca 1940 roku kilkuset Żydów do obozów pracy w Bełżcu, Tyszowcach i okolicznych folwarkach. W zamiejscowych obozach pracy robotnicy żydowscy byli zatrudniani przy niezwykle ciężkich prac ziemnych, drogowych, jak również regulacji rzek czy melioracji terenów podmokłych. Głównym zadaniem Wydziału było dostarczanie robotników żydowskich oraz roztaczanie nad nimi opieki poprzez aprowizację w artykuły spożywcze, odzież oraz pomoc medyczną. W obozach panowało przeludnienie, brakowało lekarzy i lekarstw, a więźniowie byli pozbawieni podstawowej infrastruktury sanitarno-higienicznej, co szybko doprowadziło do pojawienia się chorób zakaźnych i wzrostu śmiertelności. Za pośrednictwem Wydziału utrzymywano również kontakt z rodzinami, którym umożliwiono co pewien czas przesyłanie paczek. Wydział objął opieką również znaczną część robotników, którzy trafili do obozów pracy z innych dystryktów22.

Ruch ludności i sprawy stanu cywilnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Skuteczne funkcjonowanie Judenratu wymagało stałej kontroli sytuacji demograficznej. W okresie okupacji nasiliły się procesy migracyjne, powodując niekontrolowany przepływ ludzi, widoczny również był ujemny przyrost naturalny. Dane statystyczne zbierane przez Judenrat były przekazywane władzom niemieckim.

Wydział Rejestracyjno-MeldunkowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydział powstał w lutym 1940 roku na polecenie władz niemieckich, a jego zadaniem było zbieranie i analizowanie danych określających ruch ludności na terenie getta. Zaledwie kilka dni po rozpoczęciu funkcjonowania przeprowadził on spis, który wykazał obecność 40 534 Żydów. Stosunkowo szybko uświadomiono sobie, że najskuteczniejszą metodą zbierania informacji o osobach napływających lub wyjeżdżających będzie włączenie administratorów domów. Zlecono zatem bieżącą aktualizację stanu lokatorów i przekazywanie danych do Wydziału. Na tej podstawie aktualizowano kartotekę Żydów zdolnych do pracy, rejestrowano oświadczenia majątkowe, ustalano adresy zamieszkania, jak również prowadzono bazę meldunków. Informacje o zmianach w liczbie ludności miały być na bieżąco przedkładane władzom niemieckim. Zmieniająca się sytuacja na terenie dzielnicy żydowskiej oraz poszerzenie zakresu obowiązków doprowadziło na początku 1941 roku do reorganizacji Wydziału, który zmienił nazwę na Wydział Meldunkowo-Informacyjny23.

Wydział EmigracyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Specyficzną komórką w ramach struktury Judenratu był Wydział Emigracyjny, który utworzono wiosną 1940 roku. Zadaniem wydziału było organizowanie emigracji, która jednak nie przybrała nigdy skali masowej. Do 1941 roku z Lublina za granicę wyjechało zaledwie 6 Żydów, z czego 5 do Ameryki Południowej a 1 do Szwecji. Wydział zajmował się łączeniem Żydów z krewnymi przebywającymi w Związku Radzieckim i roztaczał opiekę nad Żydami, przesiedlonymi w lutym 1940 roku ze Szczecina i Pomorza do dystryktu lubelskiego. Na początku marca 1941 roku został włączony w realizację dobrowolnego przesiedlenia Żydów z Lublina do prowincjonalnych miejscowości dystryktu lubelskiego. Na skutek zmiany polityki władz niemieckich, zmierzającej odtąd do izolacji ludności żydowskiej, emigracja w zasadzie stała się niemożliwa. W lecie 1941 roku doszło do rozwiązania Wydziału Emigracyjnego24.

Wydział Stanu Cywilnego i Ruchu LudnościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydział opracowywał dane dotyczące urodzeń, zgonów i ślubów. Na skutek napływu uchodźców i przesiedleńców zakres jego pracy poszerzył się o ustalanie tożsamości osób napływowych. W ramach Wydziału funkcjonował Dział Cmentarny, którego zadaniem było przyjmowanie opłat za obrzędy pogrzebowe oraz wyrażanie zgody na dokonanie pochówku. Współpracował z nim Intendent Cmentarny, który bezpośrednio podlegał Judenratowi, a odpowiadał za wyznaczenie miejsca pochówku. Ciała przywozili na kirkut pracownicy Ostatniej Posługi, która odegrała szczególną rolę w trakcie likwidacji getta na Podzamczu, sporządzając statystykę zgonów. Na podstawie zachowanego materiału źródłowego można ustalić, że w tym czasie zamordowano na terenie getta co najmniej 1001 osób25.

Od początku okupacji widoczny był wzrost śmiertelności. W 1939 roku odnotowano 663 zgony, z czego część nastąpiła już po zajęciu Lublina przez Niemców. Oznaczało to wzrost względem 1938 roku o 147 zgonów. Znacznie gorsza sytuacja nastąpiła w 1940 roku, gdy odnotowano 1224 zgony, zaś do końca sierpnia 1941 roku ich liczba wzrosła o kolejne 649 zgonów. Jednocześnie spadła liczba urodzeń z 789 w 1939 roku do 278 wykazanych pod koniec sierpnia 1941 roku. Pomiędzy styczniem a 16 marca 1942 roku odnotowano 1048 zgonów26.

Sprawy mieszkanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Napływ i koncentracja Żydów na stosunkowo niewielkim obszarze spowodowały deficyt lokali mieszkaniowych, co wymusiło na Judenracie tworzenie schronisk. Kierowano do nich przede wszystkim uchodźców i przesiedleńców. Część z nich została dokwaterowana do mieszkań prywatnych, co niejednokrotnie prowadziło do poważnych konfliktów i interwencji policji żydowskiej. Pomimo napiętej sytuacji Judenrat dążył do rozwiązywania problemów lokalowych polubownie.

Wydział MieszkaniowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Procesy migracyjne doprowadziły do sytuacji, w której miejscowa administracja żydowska była zobligowana zapewnić natychmiast zakwaterowanie dla osób napływowych. Pierwsze działania na tej płaszczyźnie podjął jeszcze ZŻGW, powołując w październiku 1939 roku Dział Mieszkaniowy przy Komitecie Pomocy Uchodźcom, którego zadaniem było zapewnienie lokali mieszkaniowych Żydom napływowym. Kilka miesięcy później został on przekształcony w samodzielny Wydział Mieszkaniowy (Kwaterunkowy). Wydział, obok organizowania zakwaterowania dla Żydów, był również zobligowany do rozwiązywania sporów na płaszczyźnie lokatorskiej, prowadził również translokację ludności żydowskiej w obrębie lubelskich gett. Poważnym wyzwaniem dla Wydziału okazała się sytuacja w getcie wtórnym na Majdanie Tatarskim, gdzie warunki mieszkaniowe były niewspółmierne do potrzeb. Na skutek przeludnienia ludzie zajęli wszystkie strychy, komórki, chlewy, a i tak część pozostawała bez zakwaterowania. Judenrat wystąpił wówczas z inicjatywą budowy baraków, co miało rozwiązać problemy lokalowe27.

Zapewnienie bezpieczeństwa i porządkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzenie Żydowskiej Służby Porządkowej (ŻSP) pod koniec września 1940 roku było spowodowane pogarszającą się sytuacją w dzielnicy żydowskiej i wzrostem niezadowolenia jej mieszkańców. Pierwszym komendantem był Jakub Handelsman, zaś jego następcą został Daniel Kupferminc. 31 marca 1942 roku SS-mani odpowiedzialni za likwidację getta na Podzamczu wyznaczyli komendantem konfidenta Mendla (Mońka) Goldfarba. Z ramienia Judenratu nadzór nad formacją sprawował prezes Marek Alten.

Początkowo formacja była wykorzystywana jedynie do ochrony biur Judenratu, lecz z biegiem czasu ważnym elementem funkcjonowania było zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w granicach getta. Było to o tyle trudne, że ŻSP do początku 1942 roku liczyła niespełna 20 funkcjonariuszy. Policjantów wykorzystywano również przy przeprowadzaniu przymusowych dokwaterowań, egzekwowaniu zaległych opłat, rekwizycji mienia. Pełnili oni także zadania porządkowe, patrolując ulice czy pełniąc wartę przy bramach wejściowych do getta. W 1941 roku utworzono jeszcze dwie niezależne od Judenratu żydowskie formacje policyjne. Jedna z nich była podporządkowana referatowi żydowskiemu przy Niemieckim Urzędzie Pracy, zaś druga Urzędowi ds. Odwszenia i Dezynfekcji. W trakcie akcji likwidacyjnej getta na Podzamczu lub tuż przed jej realizacją najprawdopodobniej doszło do scalenia tych formacji policyjnych z Żydowską Służbą Porządkową działającą przy Judenracie. Tym samym pod koniec marca w getcie na Podzamczu służbę pełniło 113 policjantów. 31 marca władze niemieckie zarządziły redukcję stanu osobowego do 78 funkcjonariuszy, zaś po zakończeniu wysiedlenia stan formacji miał osiągnąć liczbę 38 policjantów. Pomimo nakazu władz niemieckich po utworzeniu getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim pełniło w nim służbę aż 56 policjantów. Szczególnie tragiczna rola przypadła ŻSP w trakcie likwidacji lubelskich gett, gdy policjantów wykorzystywano do przeszukiwania domów, jak również brali oni udział w selekcjach28. Brak informacji, kim byli policjanci.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia J. Chmielewski, Struktura i funkcjonowanie Judenratu w Lublinie – próba analizy, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. 2, 2012, nr 2, A. Markowski, K. Zieliński [red.], s. 177–207.
  2. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], zesp. 891, Rada Żydowska w Lublinie [dalej: RŻL], sygn. 1, Regulamin Rady, wykaz radnych i zakres ich czynności urzędowych, k. 2.
  3. Wróć do odniesienia Tamże, k. 2–3.
  4. Wróć do odniesienia Tamże, k. 3; tamże, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady [1939–1942], k. 6; tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie, k. 97, 183, 186–187.
  5. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 4; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 6.
  6. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 74; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wyraz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 12; tamże, sygn. 53, Sekcja Ekspedycyjna (Sekcja Gońców) – sprawozdania, podział pracy, korespondencja, k. 1–51.
  7. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 75; tamże, sygn. 14, Sprawy dot. organizacji i działalności Drukarni „Praca”, k. 1–14; tamże, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 11.
  8. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 69–70; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10; tamże, sygn. 52, Wydział Pocztowy – zarządzenia, sprawozdania, korespondencja z Prezydium Rady, k. 1–58.
  9. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 39, 99, 103, 143, 167–168, 234, 236, 280, 286-290; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 137–147; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 8–9; tamże, sygn. 68, Protokoły posiedzeń Komisji Finansowej, k. 1–24.
  10. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 10–17; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8; tamże, sygn. 132, Wydział Pomocy Uchodźcom (Komisja Pomocy Uchodźcom i Biednym) – sprawozdania, podział produktów z darów amerykańskich, korespondencja w sprawach uchodźców, k. 32, 47, 50, 63, 66–67, 71–73, 75, 81, 85–87, 91, 93–96, 118, 130, 148–149.
  11. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 18–20; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 9; tamże, sygn. 135, Żydowski Komitet Pomocy – sprawozdanie, zapotrzebowanie na artykuły spożywcze, k. 1–13.
  12. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 21–25; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8; tamże, sygn. 133, Komisja Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom – sprawozdania i korespondencja dot. jeńców wojennych, k. 5–6, 17–19, 28–29, 30–33, 35–36, 45, 47–48, 51–52, 56, 68, 70–71; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie – protokoły przesłuchań świadków 1948–1949, k. 11, 27–28, 31, 34, 37, 40, 45, 47; Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku [dalej: APMM], Relacje nt. obozu koncentracyjnego na Majdanku, sygn. VII/M-665, Relacja Szlomo Grubera, k. 1.
  13. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 26–30; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 10; tamże, sygn. 136, Wydział Opieki nad Dziećmi „Centos” – sprawy organizacyjne, wyżywieniowe, odzieżowe i finansowe, k. 11–18, 22–25, 29–35, 37–38, 40, 45–46, 48, 50–51, 53–56, 66–70, 72–73.
  14. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 34–35; tamże, sygn. 129, Statut szpitala, wykaz personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 1–131, 166–188, 191–234, 246–249; tamże, sygn. 130, Stan chorych w szpitalach żydowskich – ogólnym i zakaźnym, k. 1–120.
  15. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 129, Statut szpitala, wykaz personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 125, 130–163, 181, 204, 252; tamże, sygn. 130, Stan chorych w szpitalach żydowskich – ogólnym i zakaźnym, k. 1–120.
  16. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 151; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 9–40; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 1–125.
  17. Wróć do odniesienia APL, Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, sygn. 126, nr 1, 1939, s. 6; tamże, nr 13, 1939, s. 231–232; tamże, Dziennik Urzędowy Okręgu Szefostwa Lublin, nr 1, 1940, s. 13–14; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich, s. 202–203; F. Karay, Żydowskie obozy pracy w czasie „akcji Reinhardt”, [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, D. Libionka [red.], Warszawa 2004, s. 249.
  18. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 74–93, 110–120; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 39–44; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7; tamże, sygn. 41, Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 8–9, 14, 16, 19, 21–22, 24–29, 37, 39–46, 48, 51, 63.
  19. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 95-109; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 45–46; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7; tamże, sygn. 42, Wydział Pracy Przymusowej Kobiet – sprawozdanie, sprawy finansowe, k. 6–16.
  20. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 120–134; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 47–51; tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykazy radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 8; tamże, sygn. 40, Arbeitsamt (Judeneinsatstelle) – sprawozdania, wykazy osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach, spisy Żydów zostających bez pracy i in., k. 5–8, 10.
  21. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 148–157; Tamże, sygn. 36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7; Tamże, sygn. 43, Wydział Obozu Miejscowego (obóz pracy przy ul. Lipowej 7 w Lublinie) – sprawy finansowe, wykazy sprowadzonych i zwolnionych z obozu, zatrudnionych tam rzemieślników i in., k. 1–207.
  22. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 72; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 52–55; tamże, sygn. 46, Wydział Obozów Zamiejscowych – obozy pracy w Bełżcu, Tyszowcach i in. miejscowościach – wyjazdy do tych obozów, zwolnienia z obozów, sprawy organizacyjne i finansowe, k. 1–190; AŻIH, sygn. 253/17, Lublin-Getto, k. 1–10; J. Chmielewski, Obozy pracy dla Żydów w ramach planu „Otto”, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. 3, 2013, nr 3, K. Zieliński [red.], s. 139–156.
  23. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 41–67; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 56–58; tamże, sygn.36, Komisja Personalna – wykaz radnych oraz pracowników Rady, numery telefonów Rady, jej wydziałów oraz władz i urzędów niemieckich, k. 7; tamże, sygn. 148, Reorganizacja i działalność Wydziału Rejestracyjno-Informacyjnego Meldunkowo-Informacyjnego, k. 1–18; tamże, sygn. 163, Skorowidz Wydziału Meldunkowo-Informacyjnego t. II – M-Z, k. 1–52.
  24. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 64–68; tamże, sygn. 165, Wydział Emigracyjny – sprawy organizacyjne i finansowe, sprawozdania z działalności, k. 1–168; tamże, sygn. 170, Korespondencja Wydziału Emigracyjnego z Radą w sprawach emigracyjnych, lokalowych i finansowych, k. 1–20.
  25. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 225–255; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 59–60; tamże, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 roku, wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942, k. 1–99; tamże, sygn. 177, Wydział Stanu Cywilnego – rozbudowa cmentarza przy ul. Unickiej, plan nowej jego części, wykaz nazwisk osób, które otrzymały zezwolenie wstępu na cmentarz, k. 1–90; tamże, sygn. 178, Korespondencja w sprawach wyciągów metrykalnych, k. 1–72; tamże, sygn. 179, Korespondencja w sprawie zmarłych Żydów, k. 1–60; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256), s. 730–735.
  26. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 roku, wykazy zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 5, 34.
  27. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 4, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie [drugie i dalsze egzemplarze, odpisy], k. 117, 124–127, 281, 283, 285, 288, 297, 305, 315; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 215–224; tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 16–17; tamże, sygn. 118, Sprawy mieszkaniowe – obsada personalna wydziału, wykaz najemców, podnajemców i in., k. 1–63.