Józefów Biłgorajski – architektura drewniana
Józefów Biłgorajski zwany też Ordynackim lub Roztoczańskim został założony na gruntach wsi Majdan Nepryski 3 grudnia 1725 roku przez Tomasza Zamoyskiego i był ostatnim miastem Ordynacji Zamojskiej. Tomasz Zamoyski chciał, by nowe miasto stało się centrum handlowym, usługowym i administracyjnym.
Spis treści
[Zwiń]Prawa miejskie
Józefów Biłgorajski został założony w 1725 roku przez Tomasza Józefa Zamoyskiego, w roku 1869 stracił prawa miejskie.
Domy podcieniowe
Układ urbanistyczny Józefowa Biłgorajskiego został oparty na planie otwartym. Jest to typ założenia bez przedmieść, z centrum w postaci rynku. Rynek ma obecnie kształt prostokąta jednak pierwotnie był założony na planie kwadratu o boku około 170 m (wymiar 170 m podają w swoich opracowaniach Władysław Ćwik i Elżbieta Przesmycka. Natomiast Jan Górak podaje, że bok rynku w Józefowie miał 173 m). Rynek został zorientowany narożnikami do stron świata, z zamkniętą pierzeją południową. Środek rynku wyznaczał drewniany, podcieniowy ratusz zniszczony pożarem w 1818 roku.
Do II wojny światowej zabudowę przyrynkową stanowiły domy podcieniowe zwrócone szczytami do rynku. Pierzeje kwadratowego rynku posiadały drewnianą zabudowę typu szczytowego, z podcieniami wspartymi na słupach. Wykorzystane w Józefowie rozwiązanie określa się jako podcienia gankowe. Większość z budynków posiadała szerokie sienie przejazdowe przebiegające wzdłuż ich długości. Były to domy parterowe, niektóre posiadały mieszkalne poddasza.
Według Kazimierza Moszyńskiego typowe dla Józefowa były domy podcieniowe wsparte na 5 słupach. Większość domów podcieniowych była kryta dachami naczółkowymi, rzadziej występowały dachy półszczytowe, dymnikowe i dwuspadowe. W 1860 roku w Józefowie istniał tylko jeden budynek piętrowy. Kazimierz Moszyński pisał o nim: „Najozdobniejszy jest budynek piętrowy w Józefowie, jego podcieniowe łuki zdradzają obce wzory”. Domy murowane pojawiły się w Józefowie po 1818 roku. Były to dwa domy zbudowane dla majstrów pracujących w kamieniołomie oraz budynek magazynu składowego.
W latach 1726–1728 w centrum rynku zbudowano ratusz z podcieniami. Ratusz był zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 30x45 m. W sąsiedztwie znajdowały się jatki. Według Jana Góraka „Pierwszy ratusz był niezwykle obszerny z handlowym podcieniem, jedyny tego rodzaju obiekt w miasteczkach Zamojszczyzny”. Budynek ratusza spłonął w 1818 roku (data wg Władysława Ćwika) lub w 1848 roku (data wg Jana Góraka). Jan Górak dodaje też, że ratusz spłonął „wraz z całą pierzeją zachodnią przez co rynek uległ deformacji do kształtu prostokąta”.
Podsumowując rozwój przestrzeni Józefowa Jan Górak pisze: „W pierwszej fazie rozwoju miasta zabudowa pozarynkowa powstawała wzdłuż ulicy wybiegającej z północno-zachodniego narożnika w kierunku zachodnim, nieco później uformowała się równoległa do niej uliczka wychodząca z narożnika południowo-zachodniego, w ostatniej fazie rozwoju wznoszono domy przy uliczce prowadzącej do założenia dworskiego”.
Wygląd podcieniowej zabudowy Józefowa Biłgorajskiego oddaje fotografia autorstwa Janusza Świeżego z 1936 roku. Ostatnie przykłady dawnej architektury spłonęły w czasie II wojny światowej.
Opracowanie: Paulina Kowalczyk
Uzupełnienia Joanna Zętar
Tekst powstał w ramach projektu „Architektura drewniana miasteczek Lubelszczyzny” realizowanego przez Stowarzyszenie Panorama Kultur, dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Literatura
Górak J., Podcieniowa zabudowa miasteczek Lubelszczyzny, Zamość 1996.
