Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Janów Lubelski – sztetl



24 kwietnia 1652 roku Jan Zamoyski wystawił ordynację, która zezwalała Żydom na osiedlanie się w Janowie.

Janowscy Żydzi
Janowscy Żydzi (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początek osadnictwa żydowskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ze względu na wyludnienie miasta wskutek zniszczeń wojennych oraz epidemii, 24 kwietnia 1652 roku Jan Zamoyski wystawił ordynację, która zezwalała Żydom na osiedlanie się w Janowie. Na mocy tej ordynacji Żydzi mogli uprawiać handel oraz wykonywać rzemiosło rzeźnickie, krawieckie i kuśnierskie. Ordynacja zwalniała ich również od płacenia podatków przez 15 lat, jednak zakazywała budowy domów w obrębie rynku i w pobliżu kościoła katolickiego.

29 maja 1654 roku Jan Zamoyski zezwolił na osiedlanie się i nabywanie posesji w mieście, a także na wybudowanie w rynku ośmiu kramnic, które miały ułatwić handel. W kolejnych rozporządzeniach Zamoyski cofnął swoje wcześniejsze przywileje, a 19 maja 1664 roku wydał zakaz kupowania od chrześcijan domów w rynku.

Przywileje z 8 czerwca 1680 roku oraz 28 grudnia 1687 roku pozwalały wszystkim mieszkańcom Janowa na propinację gorzałki, piwa, miodu oraz szynkowania nimi. W 1769 roku odsunięto Żydów od propinacji wszelkich trunków, co spotkało się z protestami. Dokument ten zezwalał Żydom na handel woskiem, łojem i skórami. Ograniczenia w stosunku do ludności żydowskiej były spowodowane zachwianiem równowagi gospodarczej pomiędzy poszczególnymi grupami mieszkańców. Od XVII wieku wzrósł bowiem stan posiadania Żydów w miastach.

Organizacje wyznaniowe – gmina żydowskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi byli skupieni w gminie żydowskiej, do której należało organizowanie i utrzymanie rabinatu, synagogi oraz domu modlitwy. Gmina janowska należała do gmin mniejszych, kierowanych przez zarząd. Nadzór nad gminą sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Żydzi posiadali bożnicę, wybudowaną własnym sumptem, oraz drewniany dom modlitwy, przy którym wybudowano łaźnię oraz szkółkę dla dzieci żydowskich. Do 1914 roku funkcję przewodniczącego wspólnoty pełnił rabin Goldstein.


Po śmierci długoletniego rabina Icka Majera Brodera wśród Żydów janowskich uwidocznił się podział na dwa stronnictwa – konserwatywne i postępowe. Pierwsze chciało, by rabinem został wnuk Brodera, drugie proponowało bardziej liberalnego kandydata. Do wyborów stanęło w końcu trzech kandydatów, Herszel Frenkel z Gorlic, Chaskiel Halbersztam z Rudek oraz Wejs Pinkus z powiatu tureckiego. Rabinem został Chaskiel Halbersztam, uzyskując 234 głosy.

Życie codzienneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Święta państwowe Żydzi czcili na równi z Polakami. Odprawiano nabożeństwa w synagodze, a na wieść o śmierci Piłsudskiego Żydzi zaprzestali wszelkich zabaw. Zaniepokojenie wzbudziły w nich antyżydowskie akcje narodowców.

Janów Lubelski pojawia się w twórczości Isaaca Bashevisa Singera, m.in.: Jentł, chłopiec z jesziwy, Neftali i jego koń Sus, Żebrak tak powiedział, Broszka.

Życie gospodarczeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Janowscy Żydzi, tak jak w innych miasteczkach, zajmowali się głównie handlem. Zdecydowana większość sklepów należała do przedsiębiorców żydowskich. W 1922 roku w czasie pogłębiającego się kryzysu gospodarczego przedsiębiorcy żydowscy założyli kasę spółdzielczą – „Spółdzielnię kredytową”. W 1924 roku przekształciła się ona w Bank Kupiecko-Rzemieślniczy, a w 1925 roku w Bank Ludowy. Kryzys gospodarczy okresu międzywojennego przyniósł zastój w handlu i wzrost podatków.

Życie polityczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1921 roku założono w Janowie ugrupowanie Agudas Jisroel, które dbało przede wszystkim o wychowanie młodzieży w duchu religijnym oraz o obronę praw obywatelskich Żydów. W 1933 roku odbył się zjazd powiatowy Agudy w Janowie, w którym wzięło udział 400 osób. Przemawiali rabin Broder oraz Majer Ajbuszyc oraz Himmel Ibenbaum, przedstawiciel janowskich ortodoksów. Na zakończenie apelowano, by młodzież nie zajmowała się polityką, ale dbała o wychowanie w duchu religijnym. Do Janowa przyjeżdżali również przedstawiciele Agudy z innych miast. W 1934 roku z Warszawy przyjechali Fiszel Flama i Hejnoch Rotfarb, którzy za cele stronnictwa stawiali szerzenie wiary i odbudowę Palestyny. Również janowscy zwolennicy Agudy wyjeżdżali z odczytami, na przykład, w Kraśniku wykład o wychowaniu religijnym dzieci wygłosiła Rajzla Izraelowicz.

W Janowie aktywne były ugrupowania syjonistyczne. Działała Organizacja Syjonistów Ortodoksów Mizrachi, która opowiadała się za kulturalno-narodową autonomią Żydów i za zachowaniem przez nich odrębności religijnej. Udział tej partii w życiu miasta był jednak niewielki. Najprężniej działały ugrupowania młodzieżowe – Hechulac Pionier, Brit Trumpeldor i Hechulac Hacair. Stowarzyszenia te zajmowały się przede wszystkim podnoszeniem sprawności fizycznej oraz działalnością kulturalno-oświatową propagującą wyjazdy do Palestyny. Urządzano akademię ku czci ojca ruchu syjonistycznego, Herzla, a także czczono pamięć doktora Arlosowa. Wystawiano sztuki, wygłaszano odczyty, organizowano przemarsze, organizowano comiesięczne potańcówki. Wystawiono takie sztuki jak Der Provokator, Zakątek Brazylii, Młot życia. Odczyty dotyczyły m.in. „Roli rzeczywistej żony w rodzinie w Palestynie”, czy też „Drogi czynu i odbudowy w Palestynie”. 14 maja 1933 roku harcerze przemaszerowali przez miasteczka powiatu, by uczcić J. Trumpeldora.

W 1931 roku powstała tu również Nowa Organizacja Syjonistyczna (wcześniej partia Syjonistów Rewizjonistów), której członkowie dążyli do podjęcia zbrojnych działań w Palestynie.

Żydzi z Janowa działali również w organizacjach komunistycznych. W czasie gospodarczego kryzysu państwa umożliwiały one działanie oraz dawały szansę na znalezienie pracy. W Janowie działały: Komunistyczna Partia Polski, Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej oraz MOPR. Do najbardziej znanych działaczy komunistycznych należeli: Nusym Beserman, Chaim Jagerman, Zachariasz Musman. Oni, oraz wielu innych działaczy, zostało aresztowanych w 1934 roku za działalność przeciwko państwu polskiemu.

Ważnym momentem w dziejach janowskich Żydów było uaktywnienie się Stronnictwa Narodowego, które w 1936 roku zorganizowało bojkot przeciw Żydom. Wydawano odezwy antyżydowskie, kolportowano i rozklejano ulotki. 15 lipca przeprowadzono akcję, w ramach której wypisywano na domach napisy: Polacy! W szesnastą rocznicę odparcia bolszewizmu zwalczajcie żydokomunę! Polska dla Polaków! Nie kupuj u Żyda! Te działania doprowadziły do powstania sklepów prowadzonych przez Polaków z Poznańskiego, które jednak nie przetrwały konkurencji z tanimi towarami sprzedawanymi u Żydów.

ZagładaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od początku okupacji rabowano żydowskie sklepy, a samych Żydów umieszczono w powstałym w Janowie pod koniec 1940 roku obozie pracy, znajdującym się przy ulicy Bialskiej. Żydów zatrudniono przy odgruzowywaniu i rozbiórce spalonych domów oraz przy ładowaniu gruzu na furmanki. W 1942 roku ostatecznie pozbyto się z Janowa ludności żydowskiej. Miejscem zbiorowych egzekucji były: cmentarz żydowski, rejon więzienia oraz bożnica. Żydów przewożono chłopskimi furmankami lub samochodami pod strażą policji, po czym byli mordowani. Przed egzekucją musieli wykopywać groby własnymi rękoma. Na kirkucie zginęło około 300 osób, nie wiadomo jednak ilu Żydów zamordowano w pozostałych miejscach. W 1942 roku pozostałych przy życiu Żydów odesłano do Zaklikowa, skąd zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu. Działania przeciw Żydom w Janowie Lubelskim były częścią przeprowadzanej na Lubelszczyźnie akcji „Reinhard”.

Wspomnienia mieszkańców Janowa LubelskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z zasobów Historii Mówionej:

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe