Jakub Nachman
Jakub Nachman, zwany również Jakubem z Bełżyc (2 połowa XVI wieku) – uczony żydowski, polemista, obrońca dogmatów talmudycznych.
Spis treści
[Zwiń]Postać Jakuba znana jest nam przede wszystkim z kart pracy p.t. „Odpis Jakuba Żyda z Bełżyc na Dialogi abo Rozmowy Marcina Czechowica: na które zaś odpowiada Marcin Czechowic Jakubowi Żydowi” wydanej przez wybitnego arianina, Marcina Czechowica w roku 1581 r. W oparciu o informacje zawarte w tej publikacji możemy wnioskować, że stwierdzenia dotyczące judaizmu zawarte w rozdziale V, wydanych wcześniej przez Czechowica słynnych „Rozmowach Chrystiańskich” sprowokowały bełżyckiego rabina imieniem Jakub do napisania i wydania traktatu polemicznego.
Minister zboru lubelskiego przytaczał w „Odpisie…” obszerne fragmenty Jakubowego dzieła, którego oryginał się nie zachował, a które miało być złożone ze wstępu i trzech części dotyczących głównych kwestii spornych. Cytując następujące po sobie fragmenty tekstu, Czechowic opatrzył je własnym, szerokim i polemicznym komentarzem. Do najważniejszych zagadnień o które spierali się obaj autorzy należały sprawy relacji Starego do Nowego Testamentu, wartość nauk zawartych w Talmudzie, konieczność przestrzegania szabatu i wymogu obrzezania. W tekście występują m.in. fragmenty sugerujące uczestnictwo Jakuba w debatach z Czechowicem i innymi arianami, w tym w czasie słynnego zjazdu braci polskich w Bełżycach w 1569 r. Nachman na kartach „Odpisu…” zażarcie broni Talmudu, którego źródłem ma być sam Mojżesz oraz wszystkich innych zasad religii mojżeszowej, występuje również przeciwko oskarżaniu Żydów o mordy rytualne oraz narzeka na jakość polemik z chrześcijanami. Styl i osobę Jakuba charakteryzował Aleksander Brückner pisząc:
Prędki, popędliwy, jednostronny Jakub z Bełżyc, rabanita, o chrześcijaństwie i Chrystusie ani słyszeć chce, broni tylko Mojżesza i talmudu przeciw wszelkim zaczepkom, nie odpowiada też na cały katechizm Czechowica, zadowala się w gruncie odpisem na jeden jego rozdział, piąty, aby udowodnić Talmud jako z ustnej tradycji, od samego Mojżesza, żydom podany, sabat jako przepis wieczny, obrzezkę jako konieczną pieczęć przymierza boskiego. […] Język Jakuba twardy, niewyrobiony, ale czysty, miejscami poważny i, szczególniej w pięknej modlitwie wstępnej, jakby natchniony; nadzwyczaj obrazowy, pełen alegorii i przykładów wedle zwyczaju wschodniego, za to argumentacja jego słaba.
„Odpis…” jawi się jako utwór zupełnie wyjątkowy, stanowiący prawdopodobnie pierwszy znany nam tekst Żyda napisany w języku polskim oraz rzadki przykład polemiki żydowsko-chrześcijańskiej będący świadectwem burzliwego klimatu intelektualnego Rzeczypospolitej II połowy XVI wieku. Sam Jakub jawi się nie tylko jako ważny przedstawiciel rodzącej się i rosnącej w siłę polsko-litewskiej szkoły talmudystów, lecz również jako osoba gruntownie rozeznana w dogmatach chrześcijańskich. Polemika Jakuba z Czechowicem jest również dowodem przełamywania w ówczesnym czasie przez polskich Żydów kulturowej izolacji oraz kształtowania się atmosfery w której byli oni skłonni wychodzić do świata chrześcijańskiego z obroną swoich racji religijnych. Wreszcie, zjawiskiem wyjątkowym jawi się sam fakt opublikowania drukiem krytycznych opinii Żyda o książce napisanej przez chrześcijanina.
Problemem wywołującym kontrowersje wśród badaczy jest jednak sprawa historyczności samego Jakuba z Bełżyc i jego „Odpisu…”. Nie zachował się bowiem żaden egzemplarz tekstu Jakuba, niezależnie czy uznamy, że był to wydany tekst, czy też, jak twierdzi Magdalena Łuszczyńska, jedynie korespondencja Jakuba z Czechowicem. Nie ma też żadnych śladów po jakimkolwiek innym domniemanym dziele, które jakoby Jakub miał wydać. Część badaczy wprost podnosi, że postać Jakuba i jego prace zostały stworzone przez samego Czechowica na potrzeby polemik z katolikami czy innymi nurtami w ramach arianizmu. Zdaniem Wiktora Weintrauba, wersja taka wydaje się wielce prawdopodobna, a to ze względu na liczne oskarżenia wobec braci polskich, które sugerowały, że ich konfesja niewiele różni się od judaizmu. W konsekwencji środowisko arian potrzebowało „żydowskiego oponenta”, w kontraście do którego można było podkreślić wzajemne różnice i odrębności. Sam Weintraub zaznaczył jednak, że Jakub z Bełżyc, jak na postać zmyśloną, prezentuje na kartach „Odpisu…” zaskakująco dużo własnej osobowości i stylu. Jasno wyrobionego sądu na temat historyczności Jakuba nie miał jeden z najbardziej znanych badaczy historii Żydów polskich, Majer Bałaban. Historyczności Jakuba nie podważał, cytowany wcześniej Aleksander Brückner, który sugeruje, że tworzenie przez ariańskiego pisarza fikcyjnej postaci Żyda polemizującego z chrześcijanami było po prostu w tamtym czasie zbyt ryzykowne.
Wydaje się, że samemu Czechowicowi zależało na potwierdzeniu autentyczności osoby Jakuba, bowiem w dedykacji do „Odpisu…”, skierowanej do swojego patrona Andrzeja Łasoty, łowczego lubelskiego, stwierdza, że zawiera on zapis polemiki z Żydem, którego Łasota „dobrze zna”. Wtrąca również, że wspomina o tym, aby nikt nie mógł twierdzić, że to co pisze jest zmyślone. Judah M. Rosenthal przywołuje z kolei notatkę na jednym z egzemplarzy pracy Izaaka ben Abraham z Trok (1533-1594) zatytułowanej „Hizuk Emunah”. Notatka wykonana na rękopisie, prawdopodobnie przez jednego z uczniów Izaaka wspomina o polemice chrześcijanina z „Rabbim Nachmanem, który znany jest jako Jakub z Bełżyc”. Jak zwraca uwagę Robert Kaśków najistotniejszym elementem tej notatki jest fakt, że Jakub zostaje w niej nazwany „rabbim Nachmanem”. Określenie to bowiem nie pojawia się w pracy Czechowica. Możemy więc zakładać, że autor notatki nie miał problemów z zidentyfikowaniem Jakuba z Bełżyc ze znanym sobie Rabbim Nachmanem. Tezę o autentyczności osoby Jakuba z Bełżyc popierał też polski badacz reformacji Lech Szczucki.
O Jakubie wspominają również późniejsze, źródła. W opublikowanej w 1652 r. pracy Mikołaja Cichowskiego (1598-1669), jezuity i przeciwnika braci polskich, znajdujemy stwierdzenie, że żaden Żyd nie odważył się nigdy napisać książki o błędach chrześcijaństwa. Wyjątkiem był Jakub z Bełżyc, który debatując z Czechowicem, twierdził, że arianie niczym się nie różniąc od Żydów powinni jak oni przestrzegać szabatu i obrzezania. W tym przypadku bardzo prawdopodobne jest jednak to, że Cichowski znał Jakuba wyłącznie w oparciu o pracę samego Czechowica. Polski XIX-wieczny historyk Franciszek Siarczyński w dziele dotyczącym czasów Zygmunta III Wazy zamieścił biogram Jakuba w którym napisał „Izraelita, człowiek uczony i sławny lekarz wieku tego. Miał z nim publiczną z pisma S. [Św.] rozprawę Czechowicz, i one drukiem ogłosił, kilka książek po hebraysku dla swego narodu wydał.” W tej samej pracy, w biogramie Sebastiana Śleszkowskiego, filozofa i jednego z nadwornych lekarzy Zygmunta III, autor wspomina, że był on zażartym wrogiem Żydów. W swoich pracach miał on oskarżać żydowskich lekarzy o trucie pacjentów, a powodem tej nienawiści, zdaniem Siarczyńkiego, była zazdrość o skuteczne metody leczenia stosowane przez jego rywali – Aarona z Lublina i Jakuba z Bełżyc. Twierdzenia dotyczące tego, że Jakub był lekarzem a już w szczególności lekarzem nadwornym Zygmunta III zdecydowanie odrzucał z kolei Majer Bałaban.
Zdaniem wspomnianego już Judah M. Rosenthala, Jakub z Bełżyc mógł należeć do Sefardyjczyków. Uznaje również za prawdopodobne, że był lekarzem oraz sugeruje, że możemy próbować identyfikować go z Jakubem z Lublina, głównym rzecznikiem Sejmu Czterech Ziem z roku 1595. Sugestie o sefardyjskim pochodzeniu Jakuba wspiera Daniel J. Lasker, który stwierdza, że dowodem na to może być przytoczona przez Jakuba w „Odpisie…” historia nawrócenia na judaizm króla Chazarów. Znajomość tej historii, opisanej po arabsku na przełomie X i XI wieku w dziele legendarnego rabina, poety i filozofa Judy Halewiego, nie była bowiem czymś typowym dla środowiska Żydów aszkenazyjskich.
Literatura
Bałaban M., Studja historyczne, Warszawa 1927.
Bałaban M., Umysłowość i moralność żydostwa polskiego XVI w., [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932.
Bałaban M., Przyczynki do historii Żydów w Polsce, [w:] Izraelita 1907, R.42, nr 2.
Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 2, Polska u szczytu potęgi, Kraków 1930.
Brückner, A., Różnowiercy polscy: szkice obyczajowe i literackie, ser. 1 , Warszawa 1905.
Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997.
Cichowski M., Trzydzieści przyczyn, dla ktorych każdy zbawienia dusznego y poczciwości swoiey szanuiący, ma się odrażać od Żboru tego, który Arriańskim zowią, Kraków 1652.
Kalik J., They Are Like Jews: The Role of Jews in Inter-Confessional Christian Polemics in the Polish-Lithuanian Commonwealth, [w:] „Studia Judaica” 2016, nr 2 (38), s. 226.
Kaśków R., Walka Żydów z propagandą antyżydowską w XVI i na początku XVII wieku w Polsce, [w:] Żydowskie gminy wyznaniowe, Wrocław 1995.
Lasker D.J., Jewish Anti-Christian Polemical Treatises in Early Modern Central and Eastern Europe, [w:] „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 2019, Vol. 26.1.
Łuszczyńska M., Odpis Jakuba Żyda Marcina Czechowica i chrześcijański hebraizm w wersji ariańskiej, [w:] Antytrynitaryzm w Pierwszej Rzeczypospolitej w kontekście europejskim. Źródła – rozwój – oddziaływanie, t. X, Warszawa 2017.
Rosenthal J.M., Marcin Czechowic and Jacob of Bełżyce: Arian-Jewish Encounters in 16th Century Poland, [w:] „Proceedings of the American Academy for Jewish Research” 1966, Vol. 34.
Siarczyński F., Obraz wieku panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego, zawieraiący opis osób żyiących pod jego panowaniem, znamienitych przez swe czyny pokoju i woyny, cnoty lub występki, dzieła pismienne, zasługi użyteczne i celne sztuki, porządkiem abecadła ułożony, cz. 1 i 2, Lwów 1828.
Szczucki L., Marcin Czechowic, 1532-1613: studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI wieku, Warszawa 1964.
Tazbir J., Śladami kultury polskiej, Warszawa 1986
Weintraub W., Tolerance and Intolerance in Old Poland, [w:] "Canadian Slavonic Papers" 1971, nr 12.