Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Jakub Nachman

Jakub Nachman, zwany również Jakubem z Bełżyc (2 połowa XVI wieku) – uczony żydowski, polemista, obrońca dogmatów talmudycznych.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Postać Jakuba znana jest nam przede wszystkim z kart pracy p.t. „Odpis Jakuba Żyda z Bełżyc na Dialogi abo Rozmowy Marcina Czechowica: na które zaś odpowiada Marcin Czechowic Jakubowi Żydowi” wydanej przez wybitnego arianina, Marcina Czechowica w roku 1581 r. W oparciu o informacje zawarte w tej publikacji możemy wnioskować, że stwierdzenia dotyczące judaizmu zawarte w rozdziale V, wydanych wcześniej przez Czechowica słynnych „Rozmowach Chrystiańskich” sprowokowały bełżyckiego rabina imieniem Jakub do napisania i wydania traktatu polemicznego.

Minister zboru lubelskiego przytaczał w „Odpisie…” obszerne fragmenty Jakubowego dzieła, którego oryginał się nie zachował, a które miało być złożone ze wstępu i trzech części dotyczących głównych kwestii spornych. Cytując następujące po sobie fragmenty tekstu, Czechowic opatrzył je własnym, szerokim i polemicznym komentarzem. Do najważniejszych zagadnień o które spierali się obaj autorzy należały sprawy relacji Starego do Nowego Testamentu, wartość nauk zawartych w Talmudzie, konieczność przestrzegania szabatu i wymogu obrzezania. W tekście występują m.in. fragmenty sugerujące uczestnictwo Jakuba w debatach z Czechowicem i innymi arianami, w tym w czasie słynnego zjazdu braci polskich w Bełżycach w 1569 r. Nachman na kartach „Odpisu…” zażarcie broni Talmudu, którego źródłem ma być sam Mojżesz oraz wszystkich innych zasad religii mojżeszowej, występuje również przeciwko oskarżaniu Żydów o mordy rytualne oraz narzeka na jakość polemik z chrześcijanami. Styl i osobę Jakuba charakteryzował Aleksander Brückner pisząc:

Prędki, popędliwy, jednostronny Jakub z Bełżyc, rabanita, o chrześcijaństwie i Chrystusie ani słyszeć chce, broni tylko Mojżesza i talmudu przeciw wszelkim zaczepkom, nie odpowiada też na cały katechizm Czechowica, zadowala się w gruncie odpisem na jeden jego rozdział, piąty, aby udowodnić Talmud jako z ustnej tradycji, od samego Mojżesza, żydom podany, sabat jako przepis wieczny, obrzezkę jako konieczną pieczęć przymierza boskiego. […] Język Jakuba twardy, niewyrobiony, ale czysty, miejscami poważny i, szczególniej w pięknej modlitwie wstępnej, jakby natchniony; nadzwyczaj obrazowy, pełen alegorii i przykładów wedle zwyczaju wschodniego, za to argumentacja jego słaba.

„Odpis…” jawi się jako utwór zupełnie wyjątkowy, stanowiący prawdopodobnie pierwszy znany nam tekst Żyda napisany w języku polskim oraz rzadki przykład polemiki żydowsko-chrześcijańskiej będący świadectwem burzliwego klimatu intelektualnego Rzeczypospolitej II połowy XVI wieku. Sam Jakub jawi się nie tylko jako ważny przedstawiciel rodzącej się i rosnącej w siłę polsko-litewskiej szkoły talmudystów, lecz również jako osoba gruntownie rozeznana w dogmatach chrześcijańskich. Polemika Jakuba z Czechowicem jest również dowodem przełamywania w ówczesnym czasie przez polskich Żydów kulturowej izolacji oraz kształtowania się atmosfery w której byli oni skłonni wychodzić do świata chrześcijańskiego z obroną swoich racji religijnych. Wreszcie, zjawiskiem wyjątkowym jawi się sam fakt opublikowania drukiem krytycznych opinii Żyda o książce napisanej przez chrześcijanina.

Problemem wywołującym kontrowersje wśród badaczy jest jednak sprawa historyczności samego Jakuba z Bełżyc i jego „Odpisu…”. Nie zachował się bowiem żaden egzemplarz tekstu Jakuba, niezależnie czy uznamy, że był to wydany tekst, czy też, jak twierdzi Magdalena Łuszczyńska, jedynie korespondencja Jakuba z Czechowicem. Nie ma też żadnych śladów po jakimkolwiek innym domniemanym dziele, które jakoby Jakub miał wydać. Część badaczy wprost podnosi, że postać Jakuba i jego prace zostały stworzone przez samego Czechowica na potrzeby polemik z katolikami czy innymi nurtami w ramach arianizmu. Zdaniem Wiktora Weintrauba, wersja taka wydaje się wielce prawdopodobna, a to ze względu na liczne oskarżenia wobec braci polskich, które sugerowały, że ich konfesja niewiele różni się od judaizmu. W konsekwencji środowisko arian potrzebowało „żydowskiego oponenta”, w kontraście do którego można było podkreślić wzajemne różnice i odrębności. Sam Weintraub zaznaczył jednak, że Jakub z Bełżyc, jak na postać zmyśloną, prezentuje na kartach „Odpisu…” zaskakująco dużo własnej osobowości i stylu. Jasno wyrobionego sądu na temat historyczności Jakuba nie miał jeden z najbardziej znanych badaczy historii Żydów polskich, Majer Bałaban. Historyczności Jakuba nie podważał, cytowany wcześniej Aleksander Brückner, który sugeruje, że tworzenie przez ariańskiego pisarza fikcyjnej postaci Żyda polemizującego z chrześcijanami było po prostu w tamtym czasie zbyt ryzykowne.

Wydaje się, że samemu Czechowicowi zależało na potwierdzeniu autentyczności osoby Jakuba, bowiem w dedykacji do „Odpisu…”, skierowanej do swojego patrona Andrzeja Łasoty, łowczego lubelskiego, stwierdza, że zawiera on zapis polemiki z Żydem, którego Łasota „dobrze zna”. Wtrąca również, że wspomina o tym, aby nikt nie mógł twierdzić, że to co pisze jest zmyślone. Judah M. Rosenthal przywołuje z kolei notatkę na jednym z egzemplarzy pracy Izaaka ben Abraham z Trok (1533-1594) zatytułowanej „Hizuk Emunah”. Notatka wykonana na rękopisie, prawdopodobnie przez jednego z uczniów Izaaka wspomina o polemice chrześcijanina z  „Rabbim Nachmanem, który znany jest jako Jakub z Bełżyc”. Jak zwraca uwagę Robert Kaśków najistotniejszym elementem tej notatki jest fakt, że Jakub zostaje w niej nazwany „rabbim Nachmanem”. Określenie to bowiem nie pojawia się w pracy Czechowica. Możemy więc zakładać, że autor notatki nie miał problemów z zidentyfikowaniem Jakuba z Bełżyc ze znanym sobie Rabbim Nachmanem. Tezę o autentyczności osoby Jakuba z Bełżyc popierał też polski badacz reformacji Lech Szczucki.

O Jakubie wspominają również późniejsze, źródła. W opublikowanej w 1652 r. pracy Mikołaja Cichowskiego (1598-1669), jezuity i przeciwnika braci polskich, znajdujemy stwierdzenie, że żaden Żyd nie odważył się nigdy napisać książki o błędach chrześcijaństwa. Wyjątkiem był Jakub z Bełżyc, który debatując z Czechowicem, twierdził, że arianie niczym się nie różniąc od Żydów powinni jak oni przestrzegać szabatu i obrzezania. W tym przypadku bardzo prawdopodobne jest jednak to, że Cichowski znał Jakuba wyłącznie w oparciu o pracę samego Czechowica. Polski XIX-wieczny historyk Franciszek Siarczyński w dziele dotyczącym czasów Zygmunta III Wazy zamieścił biogram Jakuba w którym napisał „Izraelita, człowiek uczony i sławny lekarz wieku tego. Miał z nim publiczną z pisma S. [Św.] rozprawę Czechowicz, i one drukiem ogłosił, kilka książek po hebraysku dla swego narodu wydał.” W tej samej pracy, w biogramie Sebastiana Śleszkowskiego, filozofa i jednego z nadwornych lekarzy Zygmunta III, autor wspomina, że był on zażartym wrogiem Żydów. W swoich pracach miał on oskarżać żydowskich lekarzy o trucie pacjentów, a powodem tej nienawiści, zdaniem Siarczyńkiego, była zazdrość o skuteczne metody leczenia stosowane przez jego rywali – Aarona z Lublina i Jakuba z Bełżyc. Twierdzenia dotyczące tego, że Jakub był lekarzem a już w szczególności lekarzem nadwornym Zygmunta III zdecydowanie odrzucał z kolei Majer Bałaban.

Zdaniem wspomnianego już Judah M. Rosenthala, Jakub z Bełżyc mógł należeć do Sefardyjczyków. Uznaje również za prawdopodobne, że był lekarzem oraz sugeruje, że możemy próbować identyfikować go z Jakubem z Lublina, głównym rzecznikiem Sejmu Czterech Ziem z roku 1595. Sugestie o sefardyjskim pochodzeniu Jakuba wspiera Daniel J. Lasker, który stwierdza, że dowodem na to może być przytoczona przez Jakuba w „Odpisie…” historia nawrócenia na judaizm króla Chazarów. Znajomość tej historii, opisanej po arabsku na przełomie X i XI wieku w dziele legendarnego rabina, poety i filozofa Judy Halewiego, nie była bowiem czymś typowym dla środowiska Żydów aszkenazyjskich.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bałaban M., Studja historyczne, Warszawa 1927.

Bałaban M., Umysłowość i moralność żydostwa polskiego XVI w., [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932.

Bałaban M., Przyczynki do historii Żydów w Polsce, [w:] Izraelita 1907, R.42, nr 2.

Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 2, Polska u szczytu potęgi, Kraków 1930.

Brückner, A., Różnowiercy polscy: szkice obyczajowe i literackie, ser. 1 , Warszawa 1905.

Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997.

Cichowski M., Trzydzieści przyczyn, dla ktorych każdy zbawienia dusznego y poczciwości swoiey szanuiący, ma się odrażać od Żboru tego, który Arriańskim zowią, Kraków 1652.

Kalik J., They Are Like Jews: The Role of Jews in Inter-Confessional Christian Polemics in the Polish-Lithuanian Commonwealth, [w:] „Studia Judaica” 2016, nr 2 (38), s. 226.

Kaśków R., Walka Żydów z propagandą antyżydowską w XVI i na początku XVII wieku w Polsce, [w:] Żydowskie gminy wyznaniowe, Wrocław 1995.

Lasker D.J., Jewish Anti-Christian Polemical Treatises in Early Modern Central and Eastern Europe, [w:] „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 2019,  Vol. 26.1.

Łuszczyńska M., Odpis Jakuba Żyda Marcina Czechowica i chrześcijański hebraizm w wersji ariańskiej, [w:] Antytrynitaryzm w Pierwszej Rzeczypospolitej w kontekście europejskim. Źródła – rozwój – oddziaływanie, t. X, Warszawa 2017.

Rosenthal J.M., Marcin Czechowic and Jacob of Bełżyce: Arian-Jewish Encounters in 16th Century Poland, [w:] „Proceedings of the American Academy for Jewish Research” 1966, Vol. 34.

Siarczyński F., Obraz wieku panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego, zawieraiący opis osób żyiących pod jego panowaniem, znamienitych przez swe czyny pokoju i woyny, cnoty lub występki, dzieła pismienne, zasługi użyteczne i celne sztuki, porządkiem abecadła ułożony, cz. 1 i 2, Lwów 1828.

Szczucki L., Marcin Czechowic, 1532-1613: studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI wieku, Warszawa 1964.

Tazbir J., Śladami kultury polskiej, Warszawa 1986

Weintraub W., Tolerance and Intolerance in Old Poland, [w:] "Canadian Slavonic Papers" 1971, nr 12.