Goraj – sztetl
Nie wiadomo kiedy do Goraja przybyli pierwsi Żydzi. Dane statystyczne podają, że w 1865 roku mieszkało w Goraju 517 Żydów, co stanowiło 26,8 proc. ogółu społeczności.
Spis treści
[Zwiń]Historia Goraja
W 1772 roku Goraj znalazł się w zaborze austriackim, awansując do rangi siedziby dystryktu w cyrkule bełskim. Następnie, w 1809 roku wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku znalazł się w Królestwie Polskim. W 1869 roku, w związku z represją carską, utracił prawa miejskie i stał się osadą.
W 1379 roku w Goraju erygowano parafię, której proboszczami byli m.in. profesorowie Akademii Zamojskiej. Do połowy XVII wieku istniał tu zbór kalwiński założony przez Firlejów. W tym czasie w miasteczku funkcjonowała gmina żydowska.
Zabudowa miasteczka była wyłącznie drewniana, murowany był tylko kościół i synagoga. Rynek otaczały domy podcieniowe ustawione szczytowo, jeden dom narożny (zapewne karczma), usytuowany równolegle do pierzei rynku, miał on nadto nietypowy dach łamany. Domy gorajskie należały do najpiękniejszych, jakie znamy z terenów południowej Lubelszczyzny.
Żydzi w Goraju
Nie wiadomo, kiedy do Goraja przybyli pierwsi Żydzi. Dane statystyczne podają, że w 1865 roku mieszkało w Goraju 517 Żydów, co stanowiło 26,8 proc. ogółu społeczności. Natomiast w 1904 roku było 640 osób, co stanowiło 23 proc. mieszkańców.
Goraj w twórczości Isaaca Bashevisa Singera
Goraj to miejsce akcji debiutanckiej powieści Isaaca Bashevisa Singera Szatan w Goraju, uważanej przez krytyków za najlepszą powieść tego autora.
Goraj, znany ze świetnych talmudystów i pobożnych obywateli całkowicie opustoszał. Okrągły rynek, na którym niegdyś odbywały się jarmarki, porósł chwastami (...). Większość domów pochłonął ogień (...) wydawało się, że miasteczko zostało unicestwione na zawsze.
Ale tak już dzieje się na tym świecie, że czasem wszystko wraca do poprzedniego stanu (…). W sklepikach nieśmiało uchylały się drzwi, czeladnicy naprawiali podziurawione dachy. Stopniowo wędrowni handlarze zaczęli chodzić od wioski do wioski przynosząc żyto, pszenicę, warzywa i len. Okoliczni chłopi w większości Rusini, którzy do tej pory bali się postawić nogę w Goraju, panoszyły się tam bowiem złośliwe demony, znowu przyjeżdżali furami, kupowali sól i świece, cyc na spódnice i kaftaniki, kabaty i gliniane garnki, rozmaite koraliki, paciorki. Goraj zawsze był odcięty od świata. Dookoła na mile rozciągały się pagórki i gęste lasy. Zimą na drogach czyhały niedźwiedzie, wilki i dziki; od czasu kozackiej masakry te złe bestie bardzo się rozpleniły.
Zagłada
W październiku 1943 roku gorajscy Żydzi zostali wywiezieni do Frampola, a stąd do obozu zagłady w Bełżcu. Kilkunastu Żydów zabito w Goraju; zostali pochowani na miejscowym kirkucie.
Opracowała Aleksandra Duź
Wspomnienia mieszkańców Goraja
Z zasobów Historii Mówionej:
>>> wspomnienia Mieczysława Brachy o życiu w przedwojennym Goraju
Literatura
Górak J., Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
Nita Z., Reporterskie wędrówki śladami Singera – Kraśnik, Krzeszów, Goraj, Janów, Frampol, „Akcent”, nr 3 (93), 2003, s. 77–82.
Miszczak M., Goraj. Żydzi we wspomnieniach mieszkańców. Opowieści o dawnym Goraju, „Nowa Gazeta Biłgorajska”, nr 39/2006.
Nita Z. J., Szatan w Goraju, „Midrasz”, nr 7–8, Warszawa 2000.
Sokal R., Z Isaacem Bashevisem Singerem po ziemi biłgorajskiej, Biłgoraj 2003
