Getto na Podzamczu – warunki życia

Etapy funkcjonowania getta na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Analizując warunki życia w getcie na Podzamczu, można wyodrębnić cztery etapy jego funkcjonowania.

Pierwszy etapBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy obejmuje okres od momentu zajęcia Lublina przez armię niemiecką do wydania zarządzenia o utworzeniu getta pod koniec marca 1941 roku przez gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Zörnera. Charakteryzuje się on intensywnymi procesami migracyjnymi w granicach administracyjnych miasta, którym podlegali Żydzi zamieszkujący reprezentacyjne ulice i dzielnicę Wieniawa. W tym okresie kierowano również do Lublina żydowskich przesiedleńców i jeńców wojennych, napływali ponadto liczni uchodźcy. Pochodzili oni z różnych miejscowości Generalnego Gubernatorstwa (GG), Kraju Warty oraz Pomorza. Władze niemieckie wyznaczyły historyczną dzielnicę żydowską na Podzamczu jako rejon osiedlania się napływowej ludności żydowskiej, nie tworząc początkowo getta. Do końca października 1939 roku Lublin opuściło około 2000 Żydów¹. Zmiany demograficzne wynikające z procesów migracyjnych bardzo szybko doprowadziły do przeludnienia, wpływając na postępującą pauperyzację i zmianę struktury społecznej. Pogarszanie się kondycji mieszkańców spowodowane było brakiem mieszkań, ograniczonym dostępem do opieki medycznej, jak również niewystarczającą aprowizacją w podstawowe artykuły spożywcze czy odzież. Pod koniec kwietnia 1941 roku Żydzi mieszkali łącznie w 348 domach na terenie getta oraz przy ulicy Grodzkiej, w których było 6879 izb, a zagęszczenie wynosiło 4,59 osoby na izbę². Powszechnym problemem były bardzo złe warunki sanitarno-higieniczne panujące wśród ludności, jak również obejmujące infrastrukturę; wiele domów pozbawionych było instalacji sanitarnych, a nieczystości wyrzucano na ulice i podwórza. Taki stan stwarzał zagrożenie epidemiologiczne nie tylko wśród ludności zamieszkującej dzielnicę, ale również groził rozprzestrzenieniem się chorób zakaźnych na obszar całego miasta. Okres ten naznaczony był również wprowadzeniem wielu przepisów, których celem stało się wykluczenie Żydów poza nawias społeczny i poniżenie ich. Symbolem stygmatyzacji było oznakowanie Żydów opaską z gwiazdą Dawida. Formami prześladowania było także wprowadzenie przymusu pracy, jak również rabunek mienia żydowskiego. Problemy i wyzwania, przed jakimi stanęła społeczność żydowska w pierwszych miesiącach okupacji, z biegiem czasu pogłębiały się, prowadząc do całkowitej izolacji. Lublin nie był odosobniony, a podobna sytuacja zaistniała na wszystkich obszarach okupowanej Polski.

Drugi etapBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Drugi etap można wyznaczyć od powstania getta do jego podziału, co nastąpiło na początku 1942 roku. Okres ten charakteryzował się znacznym pogorszeniem warunków sanitarno-higienicznych, co doprowadziło do wybuchu epidemii tyfusu oraz pojawienia się przypadków czerwonki. Judenrat nie dysponował wystarczającymi środkami finansowymi i zapleczem medycznym, aby skutecznie przeciwstawić się rozprzestrzenianiu chorób zakaźnych. Taki stan rzeczy bezpośrednio przełożył się na wzrost liczby zgonów, a wymownym symbolem bezradności była śmierć w grudniu 1941 roku dwóch członków Judenratu. Powszechny problem stanowiło niewystarczające zaopatrzenie w artykuły spożywcze oraz odzież, co w znacznym stopniu przyczyniało się do wzrostu poziomu ubóstwa. W połowie października 1941 roku na mocy rozporządzenia generalnego gubernatora Franka za opuszczanie terenu gett oraz niesienie pomocy Żydom wprowadzono karę śmierci, co jeszcze bardziej pogorszyło i tak trudną sytuację ludności żydowskiej.

Trzeci etapBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Trzeci etap funkcjonowania getta na Podzamczu związany był z podziałem dzielnicy na części A i B, co władze niemieckie uzasadniały względami sanitarnymi. W rzeczywistości działania podjęte przez Niemców stanowiły element logistycznych przygotowań do ostatecznej likwidacji getta. W części B umieszczono Żydów uprzywilejowanych, zaliczając do tej kategorii radnych i urzędników Judenratu, funkcjonariuszy wszystkich formacji policji żydowskiej, urzędników żydowskich organizacji pomocowych, robotników i rzemieślników zatrudnionych w instytucjach i przedsiębiorstwach niemieckich oraz najbliższych członków ich rodzin; pozostali zostali zgrupowani w części A, co w perspektywie czasu oznaczało deportację do obozu zagłady. W tym okresie władze niemieckie przystąpiły również do grodzenia getta B, co miało ograniczyć ruch ludności pomiędzy poszczególnymi częściami dzielnicy oraz stroną aryjską, jak również odseparowanie uprzywilejowanych Żydów od pozostałych.

Czwarty etapBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Akcja likwidacyjna getta, która rozpoczęła się w połowie marca i trwała do połowy kwietnia 1942 roku, stanowiła czwarty i zarazem ostatni etap funkcjonowania dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Większość mieszkańców wysiedlono do obozu zagłady w Bełżcu. Kilka tysięcy Żydów przesiedlono do getta wtórnego, zwanego również szczątkowym lub wzorcowym, zlokalizowanego w peryferyjnej dzielnicy Lublina, Majdanie Tatarskim.

Liczba ludnościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pod koniec października 1939 roku władze niemieckie zarządziły pierwszy spis ludności żydowskiej, który przeprowadził powołany kilka dni wcześniej Wydział Pracy Przymusowej Mężczyzn, działający początkowo w strukturze Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, a następnie Judenratu. Wykazał on, że na terenie Lublina przebywało 37 054 osób wyznania mojżeszowego. Celem przeprowadzenia spisu poza określeniem ogólnej liczby ludności żydowskiej z podziałem na płeć było ustalenie ilości osób zdolnych do pracy z wyodrębnieniem zawodów³. Z biegiem czasu liczba ludności żydowskiej zaczęła stopniowo wzrastać, na co wpływ miał napływ przesiedleńców i uchodźców. Kolejne spisy przeprowadzone w lipcu i wrześniu 1940 roku wykazały, że na terenie Lublina przebywało odpowiednio 41 856 i 42 130 Żydów⁴.

Sytuacja uległa zasadniczej zmianie pomiędzy 10 a 12 marca 1941 roku, gdy władze niemieckie nakazały przesiedlenie ponad 10 000 Żydów na prowincję dystryktu lubelskiego bez prawa powrotu. Akcja przebiegała w bardzo brutalny sposób, prowadząc do rozdzielenia wielu rodzin. Działania te były związane z planem utworzenia getta. Akcja „dobrowolnego” opuszczania Lublina przez Żydów, którzy otrzymali od władz niemieckich specjalne zaświadczenia, trwała kilka tygodni. Wielu jednak wkrótce podejmowało nielegalne próby powrotu. Pod koniec kwietnia 1941 roku, gdy Judenrat przeprowadził kolejny spis ludności, w mieście przebywało około 34 000 Żydów⁵.

Do rozpoczęcia akcji wysiedleńczej w połowie marca 1942 roku liczba ludności getta zwiększyła się do 37 000–38 000 osób, co mogło być związane z przesiedleniem do dzielnicy Żydów z Kalinowszczyzny i Sierakowszczyzny oraz powrotem niektórych przesiedleńców⁶. Do obozu zagłady w Bełżcu wysiedlono w ciągu miesiąca około 28 000 Żydów⁷. Co najmniej 1001 kolejnych osób zostało rozstrzelanych na terenie getta lub zmarło w kryjówkach, a ich ciała odnaleziono w trakcie wyburzania dzielnicy żydowskiej⁸. W połowie kwietnia 1942 roku, gdy zakończono likwidację getta na Podzamczu, Niemcy zorganizowali getto szczątkowe na Majdanie Tatarskim, przesiedlając do peryferyjnej dzielnicy Lublina niewiele ponad 4000 Żydów legitymujących się J-Ausweisem, zaś drugie tyle znalazło się tam nielegalnie. Tym samym w getcie wtórnym tuż po przesiedleniu przebywało 7000–8000 Żydów⁹.

Sytuacja Żydów na Podzamczu (wrzesień 1939–marzec 1941 roku)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Władze niemieckie na okupowanych ziemiach polskich dążyły do wykluczenia Żydów poza nawias społeczny. Celowi temu służył szereg zakazów i nakazów wydawanych przez Hansa Franka i podległą mu administrację. Już w pierwszych tygodniach okupacji władze rozpoczęły grabież żydowskiego mienia poprzez rekwizycję mieszkań, w tym wartościowych przedmiotów i mebli, przesiedlając większość Żydów do dzielnicy na Podzamczu, w której pod koniec marca 1941 roku utworzono getto.

Przejmowanie żydowskiego mieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cechą charakterystyczną początku okupacji była indywidualna i instytucjonalna grabież żydowskiego mienia. Rekwizycji podlegały zarówno ruchomości, jak również nieruchomości, przejmowane w reprezentacyjnych częściach miasta przez napływających Niemców. Działania na tej płaszczyźnie rozpoczęły się już w pierwszych dniach okupacji, przybierając na sile w listopadzie 1939 roku, gdy wielu zamożniejszych Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia swoich mieszkań i przeniesienia się na teren dzielnicy żydowskiej lub w jej bezpośrednie sąsiedztwo. Podobnie działo się w większości polskich miast. Tylko nieliczni uprzywilejowani Żydzi oraz niektórzy radni i urzędnicy Judenratu otrzymali zezwolenie na pozostanie w swoich dotychczasowych mieszkaniach. Dodatkowym ciosem było zamknięcie do listopada 1939 roku aż 90 proc. żydowskich przedsiębiorstw, z których wiele przeszło pod zarząd niemiecki, co pozbawiło ich właścicieli źródła dochodu¹⁰.

W pierwszych miesiącach okupacji władze niemieckie nałożyły na ludność żydowską dwie kontrybucje. Zebraniem okupu zajęła się powołana w październiku 1939 roku Komisja Kontrybucyjna, która wyegzekwowała od około 1000 najzamożniejszych Żydów ponad 620 000 zł oraz wiele przedmiotów wartościowych¹¹. Ponadto w czerwcu 1940 roku przeprowadzono zbiórkę przedmiotów metalowych, czego skutkiem był demontaż wszystkich balustrad balkonowych. Każda żydowska rodzina miała obowiązek dostarczyć co najmniej 4 kg metali. W wyniku przeprowadzonej akcji zebrano 20 406 kg różnych metali¹². Przejmowanie przez Niemców mienia żydowskiego, które postępowało od początku okupacji, bardzo negatywnie wpływało na kondycję tejże ludności, przyspieszając jej pauperyzację.

Oznakowanie gwiazdą DawidaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Równolegle z procesem grabieży mienia postępowała stygmatyzacja Żydów, której symbolem stało się oznakowanie. W pierwszych miesiącach okupacji na skutek oddolnej inicjatywy lokalnych władz niemieckich w GG przystąpiono do znakowania Żydów żółtą gwiazdą Dawida, którą nakazano nosić na prawej piersi oraz plecach. Pod koniec listopada 1939 roku gubernator Frank wydał rozporządzenie, na skutek którego ujednolicono oznakowanie, wprowadzając na terenie całego GG białą opaskę z wpisaną w nią gwiazdą Dawida, którą noszono na prawej ręce powyżej łokcia.

Pomimo rozporządzenia generalnego gubernatora w Lublinie do końca stycznia 1940 roku obowiązywała „żółta łata”. Gwiazdą Dawida oznakowano również sklepy żydowskie. Musiała być wywieszona w widocznym miejscu¹³. Stosunkowo szybko zostały wprowadzone kolejne obostrzenia, które spowodowały, że sytuacja Żydów była pod każdym względem gorsza od etnicznych Polaków. Zakazano im:

• poruszania się po głównych ulicach miasta
• wstępu do aryjskich miejsc użyteczności publicznej
• wykonywania określonych zawodów
• korzystania z komunikacji miejskiej
• ograniczono możliwość opuszczania wyznaczonych rejonów zamieszkania, co było połączone z wprowadzeniem godziny policyjnej
• zamknięto również żydowskie szkoły oraz miejsca kultu religijnego¹⁴.

Organizacja pomocyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Postępujący proces ubożenia społeczności żydowskiej wynikał z napływu przesiedleńców, uchodźców i jeńców wojennych. Wielu z nich traciło środki do życia, przez co stawali się zależni od opieki społecznej. Próby niwelowania negatywnych następstw pauperyzacji starały się podejmować agendy reaktywowane lub utworzone w pierwszych miesiącach okupacji, jak chociażby Komisja Pomocy Uchodźcom, Towarzystwo Opieki Zdrowotnej (TOZ), Żydowski Komitet Pomocy czy Komisja Pomocy Jeńcom Wojennym i Wysiedleńcom, które funkcjonowały w ramach Judenratu. Ponadto pomoc starały się organizować instytucje zewnętrzne, jak koncesjonowana przez władze niemieckie Żydowska Samopomoc Społeczna (ŻSS), której delegatura powstała na terenie Lublina pod koniec 1940 roku w formie Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Miejskiego, jak również Joint, który wspierał lokalną społeczność żydowską, przekazując środki finansowe, odzież, obuwie oraz żywność. Judenrat oraz żydowskie organizacje charytatywne były zobligowane do roztoczenia opieki nad wszystkimi Żydami bez względu na pochodzenie. Kierowana do potrzebujących pomoc polegała przede wszystkim na zapewnieniu najpotrzebniejszych artykułów spożywczych, odzieży, środków higienicznych czy medykamentów, których dystrybucja była niewspółmierna do potrzeb. Ponadto wielu z nich zostało poddanych hospitalizacji¹⁵. Działania aprowizacyjne prowadziły również kuchnie społeczne umiejscowione w kilku punktach dzielnicy, które wydawały ciepłe posiłki¹⁶. W połowie marca 1940 roku Żydowski Komitet Pomocy przeprowadził akcję rozdziału chleba, którą objęto ponad 2000 osób. Pod koniec sierpnia 1940 roku zasiłki wypłacono 10 200 osobom. Do początku grudnia zaopatrzono w różne produkty aż 91 510 osób, zaś do końca marca 1941 roku pomoc skierowano do blisko 24 000 osób¹⁷.

W połowie 1940 roku sytuacja ludności żydowskiej zaczęła się dramatycznie pogarszać, na co wpływ miało niedofinansowanie Judenratu. Dochody instytucji pochodziły przede wszystkim z opłaty gminnej, za pracę przymusową, jak również wynikających z funkcjonowania poszczególnych wydziałów. Z biegiem czasu Judenrat zaczął nakładać na ludność dodatkowe obciążenia finansowe, co doprowadziło jedynie do pogorszenia sytuacji i wymusiło prowadzenie przymusowych egzekucji. Poważnym problemem był brak odpowiedniego zaopatrzenia w artykuły pierwszej potrzeby. Od początku 1940 roku na terenie dzielnicy żydowskiej funkcjonowało kilka kuchni społecznych, które pod koniec sierpnia obsługiwały co najmniej 8000 dorosłych¹⁸. Problemy z zaopatrzeniem w podstawowe artykuły spożywcze i środki finansowe doprowadziły do likwidacji niektórych kuchni oraz wprowadzenia opłaty za wydawane obiady, co uderzało szczególnie w najbiedniejszych. Komitet Pomocy Uchodźcom oceniał pod koniec sierpnia 1940 roku, że

[…] w wypadku zamknięcia kuchen, grozi w przeważającej ilości śmierć głodowa¹⁹.

W szczególnie trudnej sytuacji znalazły się bezdomne i ubogie dzieci oraz sieroty wojenne, nad którymi opiekę roztoczyły Dział Opieki nad Dzieckiem „Centos” oraz Ochronka. Podstawowym zadaniem było zapewnienie dzieciom wyżywienia, odzieży, opieki medycznej, jak również stworzenie przyjaznej atmosfery. Dzięki wdrożonym działaniom kondycja wielu dzieci była lepsza niż osób dorosłych. Pod koniec sierpnia 1940 roku dożywianiem w kuchniach społecznych objęto 2063 ubogich dzieci miejscowych, uchodźców oraz sierot²⁰.

Sytuacja mieszkaniowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Poważnym wyzwaniem okazał się deficyt mieszkań, który wynikał z napływu uchodźców i przesiedleńców, jak również przemieszczania się ludności w obrębie miasta. Na początku września 1940 roku w Lublinie zarejestrowano 2431 ubogich Żydów miejscowych oraz 5633 uchodźców, których liczba w styczniu 1941 roku wzrosła do 6000 osób²¹. Większość z nich była w trudnej sytuacji i wymagała pomocy świadczonej przez Judenrat oraz żydowskie instytucje charytatywne.

Dzielnica na Podzamczu, która została wyznaczona przez władze niemieckie na żydowski rejon zamieszkania, stała się przeludniona. Żydów kierowano do schronisk, tworzonych w synagogach, domach modlitwy oraz budynkach pofabrycznych, w których sytuacja sanitarno-higieniczna była dramatyczna, wpływając negatywnie na zdrowie lokatorów, o czym świadczy chociażby przypadek bożnicy przy placu Targowym 6:

W bożnicy przy ulicy Plac Targowy Nr 6 przebywają uchodźcy z pośród których kilku zachorowało na dur plamisty. Izolacja tych uchodźców miała na celu niedopuszczenie do rozszerzenia się duru plamistego. Ponieważ podczas kilkukrotnych kontroli stwierdzono, że do tej bożnicy przychodzą żydzi na modlitwę inni zaś odwiedzają uchodźców a ponadto urządzono w bożnicy sklep ze sprzedażą pieczywa i papierosów przeto wzywa się Gminę do roztoczenia ścisłego nadzoru nad uchodźcami dostarczenia im żywności do bożnicy, aby nie wydalali się na miasto, zabroniono żydom zbierania się na modlitwę w tej bożnicy i odwiedzanie uchodźców oraz natychmiastowe zlikwidowanie sklepu z pieczywem i papierosami. […] w razie stwierdzenia uchybień pod tym względem podczas następnej kontroli, bożnica zostanie natychmiast zapieczętowana […]²².

W wielu przypadkach przeprowadzono dokwaterowania, co niejednokrotnie prowokowało konflikty pomiędzy lokatorami a sublokatorami, jak również prowadziło do pogorszenia warunków życia²³. Do początku września 1940 roku Dział Mieszkaniowy przy Komisji Pomocy Uchodźcom zorganizował lokale mieszkaniowe dla około 10 000 osób. W kolejnych miesiącach położenie ludności żydowskiej nie uległo poprawie²⁴.

Kondycja zdrowotnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pogarszająca się sytuacja na terenie dzielnicy żydowskiej negatywnie odbiła się również na kondycji zdrowotnej jej mieszkańców. Wielu Żydów wymagało hospitalizacji na skutek chorób, jak również brutalności Niemców. Do lata 1941 roku na terenie Lublina działał zaledwie jeden szpital żydowski przy ulicy Lubartowskiej 53, w którym nie podejmowano leczenia pacjentów cierpiących na choroby zakaźne i umysłowo chorych. Dopiero na skutek epidemii tyfusu koniecznością stało się utworzenie szpitala zakaźnego, co nastąpiło w lipcu 1941 roku (ulica Ruska 21 lub 23). Część potrzebujących, których nie był w stanie obsłużyć szpital żydowski kierowano do placówek chrześcijańskich, a Żydzi niewymagający hospitalizacji, mogli korzystać z usług ambulatorium. Leczeniem objęto również pacjentów z różnych miejscowości dystryktu lubelskiego, a nawet z innych dystryktów²⁵. Szczególną grupę stanowili Żydzi przywiezieni w połowie lutego 1940 roku ze Szczecina i Pomorza, którzy wymagali natychmiastowej hospitalizacji²⁶. Wobec braku wystarczającej liczby personelu medycznego, medykamentów, jak również zarekwirowania przez Niemców części wyposażenia szpitala żydowskiego, efektywność leczenia przez cały okres okupacji była na stosunkowo niskim poziomie.

Przeludnienie panujące na terenie dzielnicy żydowskiej było jednym z głównych czynników sprzyjających rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych obok fatalnych warunków sanitarno-higienicznych i niedożywienia. Tym samym konieczne było podjęcie działań zapobiegawczych, w wyniku których przez pierwszy rok okupacji zaszczepiono przeciwko tyfusowi i ospie ponad 33 000 Żydów²⁷. Działania prewencyjne miały skupiać się również na prowadzeniu lustracji stanu zdrowia mieszkańców dzielnicy oraz ich mieszkań, czym zajmowała się Komisja Sanitarna. Wielu Żydów objęto przymusową kąpielą, a ich mieszkania poddawano dezynfekcji i dezynsekcji. Działania skupiały się również na redystrybucji środków higienicznych, a także podejmowaniu akcji mających na celu uświadomienie ludności żydowskiej o zagrożeniach płynących z braku higieny. Pomimo przedsięwziętych kroków nie udało się całkowicie wyeliminować zagrożenia, a przypadki chorób zakaźnych zaczęły pojawiać się już w pierwszych tygodniach okupacji. Z biegiem czasu liczba zachorowań stopniowo wzrastała, osiągając apogeum w 1941 roku²⁸.

Pojawienie się szeregu negatywnych czynników, które nałożyły się na siebie, doprowadziło do poważnych zmian demograficznych. W pierwszych miesiącach okupacji można było zaobserwować znaczny spadek liczby urodzeń oraz wzrost liczby zgonów, a dysproporcje na tej płaszczyźnie jedynie pogłębiały się z biegiem czasu. W latach 1938–1939 odnotowano 525 zgonów, zaś na przełomie 1939 i 1940 roku ich liczba wzrosła do 1214. Porównując w podobnym okresie liczbę urodzeń, spadła ona z 823 do 603²⁹.

Praca przymusowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ogromnym obciążeniem dla ludności żydowskiej była praca przymusowa, do której nabór w pierwszych tygodniach okupacji odbywał się w drodze łapanek, co wprowadzało niepewność i chaos w życie Żydów. W tym okresie Żydów zmuszano głównie do wykonywania prac porządkowych na terenie miasta. Pod koniec października 1939 roku Hans Frank wydał rozporządzenie regulujące kwestie pracy przymusowej³⁰. Rozporządzenie nie wyeliminowało całkowicie łapanek, lecz ich intensywność spadła. Obowiązek rejestracji robotników, jak również kompletowanie kontyngentów nałożono na Judenraty. Żydzi, którzy unikali przymusu pracy, podlegali licznym sankcjom, wśród których można wyodrębnić karę więzienia, konfiskatę majątku, przymusowe doprowadzenie na placówkę, jak również osadzenie w obozie pracy. Skutki niesubordynacji mogły zostać rozciągnięte także na rodzinę³¹. Początkowo pracą przymusową objęto jedynie mężczyzn, lecz stosunkowo szybko obowiązek ten rozszerzono również na kobiety. Żydów zatrudniano przy wykonywaniu różnych prac na terenie miasta i w okolicznych folwarkach, jak również w wielu obozach zamiejscowych na terenie dystryktu lubelskiego. Na początku września 1940 roku zarejestrowano do pracy 12 853 Żydów³². Stosunkowo szybko pojawił się konflikt pomiędzy administracją cywilną a władzami policyjnymi, który był uwarunkowany chęcią przejęcia pełnej kontroli na żydowską siłą roboczą.

W grudniu 1939 roku na polecenie dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnika, utworzono obóz pracy przy ulicy Lipowej 7, w którym zatrudniano Żydów miejscowych, a później żydowskich jeńców wojennych. Pierwszych jeńców, których na stałe osadzono w obozie, przywieziono w grudniu 1940 roku. Ich liczba w styczniu 1941 roku osiągnęła stan 518, zaś w lutym wzrosła do 2120³³. Wykonywali oni prace rzemieślnicze w warsztatach stolarskich, krawieckich, kuśnierskich czy szewskich, otrzymując wynagrodzenie od Judenratu³⁴. Z biegiem czasu na terenie miasta powstały kolejne obozy pracy, jak chociażby obóz na Flugplatzu³⁵ czy Sportplatzu. W pierwszych miesiącach okupacji Żydzi za wykonywaną pracę otrzymywali wynagrodzenie, a na niektórych placówkach również wyżywienie³⁶. Stosunkowo dobre warunki zatrudnienia początkowo determinowały napływ wielu chętnych, dzięki czemu zamożniejsi Żydzi, bez względu na płeć, mogli skorzystać z zastępstwa, wnosząc opłatę na rzecz Judenratu³⁷.

Sytuacja zaczęła się pogarszać wiosną 1940 roku, gdy można było zaobserwować znaczny odpływ robotników, który trwał przez kolejne miesiące. W lipcu 1940 roku wielu lubelskich Żydów skierowano do pracy w zamiejscowych obozach i folwarkach, co doprowadziło do deficytu siły roboczej w mieście. Pomimo zwiększenia wymiaru pracy przymusowej do dwóch dni w tygodniu, liczba robotników stale spadała. Reakcją władz niemieckich było zaostrzenie przepisów i praktyki na płaszczyźnie pracy przymusowej, czego podkreśleniem była łapanka zorganizowana w połowie sierpnia 1940 roku. Na terenie całego GG schwytano wówczas co najmniej 10 000 Żydów, których następnie skierowano do obozów pracy w Bełżcu i okolicznych miejscowościach. Wśród złapanych znalazła się duża grupa osób niezdolnych do pracy, w tym dzieci, chorzy czy starcy. W obozach panowało przeludnienie, więźniowie otrzymywali bardzo marne wyżywienie, co spowodowało wzrost liczby chorych. Do jesieni 1940 roku oficjalnie odnotowano 154 zgony. Pomimo możliwości zwolnienia wielu powróciło w bardzo złej kondycji. Pomoc robotnikom osadzonym w zamiejscowych obozach pracy organizował Judenrat, który z własnych zasobów skierował znaczne ilości odzieży, obuwia, żywności, przeprowadzając również zbiórkę wśród miejscowych Żydów. Równocześnie lubelski Judenrat starał się włączyć w akcję pomocy rady żydowskie z miejscowości, z których pochodzili robotnicy, lecz działania zakończyły się fiaskiem. Jedynie niewielka liczba rad zobligowała się do roztoczenia opieki. Rodziny lubelskich Żydów mogły za pośrednictwem lubelskiego Judenratu przesyłać paczki oraz starać się o zwolnienie bliskich z obozów³⁸.

Na początku 1941 roku władze niemieckie wprowadziły opłatę za pracę przymusową, którą musieli ponosić wszyscy mężczyźni, co niewątpliwie uderzyło w ogół ludności żydowskiej. Tym samym pogarszające się warunki zatrudnienia, połączone z brutalnością wartowników, doprowadziły do sytuacji, w której pojawiły się problemy w skompletowaniu odpowiednich kontyngentów.

Namiastką normalności pozostała możliwość utrzymywania kontaktu ze światem zewnętrznym za pośrednictwem poczty i telefonów. Władze niemieckie wyraziły zgodę na prowadzenie korespondencji, w ramach której poza zwykłymi listami, przesyłano paczki i pieniądze. W ten sposób wielu Żydów utrzymywało kontakt z krewnymi na terenie GG, jak również za granicą, a co najważniejsze, otrzymało możliwość zapewnienia sobie aprowizacji³⁹.

Sytuacja w getcie na Podzamczu (marzec–grudzień 1941 roku)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wczesną wiosną 1941 roku władze niemieckie przystąpiły do realizacji planu utworzenia getta, które zlokalizowano w obrębie historycznej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Przygotowania najprawdopodobniej trwały przynajmniej od jesieni 1940 roku. Na skutek negocjacji pomiędzy władzami niemieckimi a Zarządem Miejskim wyłączono z granic getta obszar Starego Miasta⁴⁰.

Przesiedlenia ludności żydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bezpośrednim działaniem władz niemieckich, które poprzedziło utworzenie getta, było przeprowadzenie w dniach 10–12 marca przesiedlenia z miasta co najmniej 10 000–12 000 Żydów do prowincjonalnych miejscowości dystryktu lubelskiego, położonych w powiatach radzyńskim, krasnostawskim, chełmskim i janowskim. Przez kolejnych kilka tygodni władze niemieckie prowadziły „dobrowolne przesiedlenie”, w ramach którego Żydzi po uzyskaniu specjalnego zaświadczenia mogli opuścić miasto i udać się do miejscowości położonych w powiatach wyznaczonych w trakcie marcowego przesiedlenia. Ponadto zezwolono na osiedlenie się w powiatach: puławskim, hrubieszowskim, biłgorajskim i bialskopodlaskim za wyjątkiem miast powiatowych.

Tylko pomiędzy 31 marca a 1 kwietnia 1941 roku zarejestrowały się do „dobrowolnego przesiedlenia” 1242 osoby, zaś na ostatniej zachowanej karcie rejestracyjnej, która obejmuje okres od 1 do 15 czerwca odnotowano już 7160 osób⁴¹. Opiekę nad przesiedleńcami objął lubelski Judenrat i ŻSS, które to instytucje wyasygnowały na pomoc kilkadziesiąt tysięcy złotych. Z biegiem czasu wielu Żydów powróciło do Lublina pomimo bezwzględnego zakazu. Getto powstało zaledwie kilkanaście dni później na mocy zarządzenia, wydanego 24 marca przez gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Zörnera⁴².

Incydenty w getcieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Getto na Podzamczu nie było przez większy okres swojego istnienia odgrodzone drutem kolczastym od części aryjskiej, a Polacy mogli wchodzić na jego teren. Odbywał się pokątny handel, za pośrednictwem którego Żydzi starali się poprawić położenie. Niejednokrotnie jednak dochodziło do aktów wandalizmu, a nawet brutalnych napaści na mieszkańców getta. Do niebezpiecznego incydentu doszło pod koniec kwietnia 1941 roku na ulicy Cyruliczej, gdzie pojawiła się grupa pijanych i agresywnych Polaków, którzy podjęli próbę rabunku chleba i innych artykułów spożywczych od napotkanych handlarzy żydowskich, co doprowadziło do poważnej awantury:

Żydzi z ulicy Cyruliczej stwierdzili, że […] 5 osób chciały zabrać u sprzedawców chleb oraz inne artykuły, a gdy ci stawili opór jeden z Polaków wydobył nóż, drugi natomiast u furmana żydowskiego złapał kłonicę. Doszło do bójki między furmanami żydowskimi, którzy stanęli w obronie sprzedawców, a awanturnikami polskimi. Jeden z awanturników został w bójce poturbowany. Policja żydowska rozpędziła tłum, zabrała do bramy /Cyrulicza 4/ […] dwóch pijanych awanturników, chcąc tym samym zlikwidować całe zajście⁴³.

Do podobnych incydentów dochodziło wielokrotnie, lecz Żydowska Służba Porządkowa (ŻSP), która odpowiadała za zapewnienie porządku i bezpieczeństwa na terenie getta, nie była w stanie zapobiec wielu zdarzeniom. Wpływ na to miała przede wszystkim niewielka liczba funkcjonariuszy, którzy służyli w tym czasie w policji żydowskiej. Incydenty na terenie getta były nie tylko efektem prowokacji ze strony Polaków, lecz także zdarzały się pomiędzy Żydami, na co wpływ miała powszechna pauperyzacja. Niejednokrotnie wybuch agresji był spowodowany działaniami, które w jawny sposób prowadziły do pogorszenia i tak trudnych warunków życia. Szczególny opór wywoływały próby dokwaterowania, egzekucja opłat zbieranych na rzecz Judenratu, przymusowe doprowadzanie do pracy czy odprowadzanie do kąpieli.

Epidemia tyfusuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wiosną 1941 roku doszło do wybuchu epidemii tyfusu, która trwała do końca istnienia getta na Podzamczu. Sytuacja ta spowodowała lawinowy wzrost zachorowań i zgonów. Na początku 1941 roku odnotowywano 10 przypadków zachorowań tygodniowo, zaś na przełomie maja i kwietnia liczba zachorowań dochodziła do 35 przypadków tygodniowo. W lipcu przyjęto na hospitalizację do szpitala epidemicznego 128 osób⁴⁴. Judenrat nie był przygotowany do walki z epidemią w takiej skali. Powszechną bolączką była zbyt mała liczba personelu medycznego, deficyt medykamentów, jak również brak odpowiedniego wyposażenia i warunków do hospitalizacji w szpitalu ogólnym. Aby usprawnić działania prewencyjne zreorganizowano funkcjonowanie Komisji Sanitarnej, a teren getta podzielono na 20 rewirów. Całą ludność żydowską objęto przymusem kąpieli i szczepień, zaś lokale mieszkaniowe oraz użytkowe stale poddawano lustracji, dezynfekcji i dezynsekcji. Częstotliwość powtarzania akcji oraz ich uciążliwość wpływała na to, że wielu Żydów unikało ich, narażając się na poważne konsekwencje⁴⁵. Duży problem stanowiły warunki panujące na ulicach i podwórzach, na które mieszkańcy getta wyrzucali wszelkie nieczystości, jak również stan sanitarno-higieniczny wielu budynków, o czym świadczy raport Wydziału Zdrowia:

Najsilniej daje się odczuć brak ubikacji, często jedna ubikacja w dodatku bez kanalizacji służyć musi mieszkańcom kilku domów. Następnie brak skrzyń na śmiecie przez co nieczystości nie mogą być na czas usuwane. Wreszcie brak rur odpływowych przyczynia się do tego, że po podwórzach oraz dookoła domu spływa cuchnąca woda z gnijącymi nieczystościami⁴⁶.

Wobec braku wystarczających środków do walki z epidemią tyfusu, przystąpiono do działań mających na celu uświadomienie ogółu ludności o konieczności stosowania podstawowych zasad higieny. Jednocześnie prowadzono akcję redystrybucji podstawowych artykułów sanitarnych, jak chociażby mydła czy sody, a osoby przebywające w domach objętych kwarantanną, otrzymały zakaz ich opuszczania⁴⁷. Szczególną opiekę roztoczono nad dziećmi i starcami, w tym przebywającymi w Ochronce przy ulicy Grodzkiej 11 oraz Domu Starców przy ulicy Krawieckiej 5. W lecie 1941 roku, gdy na terenie getta szalała epidemia tyfusu, wśród pensjonariuszy nie stwierdzono żadnego przypadku zachorowania⁴⁸. Już od początku 1940 roku dzieci objęto dożywianiem, które prowadzono za pośrednictwem kuchni społecznych.

Pomimo podjętych działań, w lecie 1941 roku sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu, co wymusiło na Judenracie utworzenie Wydziału Zdrowia, który miał za zadanie koordynować funkcjonowanie instytucji odpowiedzialnych za zabezpieczenie stanu zdrowia mieszkańców getta⁴⁹. Pierwszoplanową potrzebą było utworzenie szpitala epidemicznego, co z jednej strony było spowodowane wzrostem w lecie 1941 roku liczby chorych, a z drugiej wprowadzeniem przez władze niemieckie zakazu korzystania przez ludność żydowską z placówek chrześcijańskich. W lipcu 1941 roku powstał szpital zakaźny, którego siedzibę zlokalizowano w kamienicy przy ulicy Ruskiej 21, skąd jesienią został przeniesiony do Domu Pereca przy ulicy Czwartek 4, gdzie funkcjonował do likwidacji getta. Przyjmowano Żydów miejscowych oraz napływowych, podobnie było w szpitalu ogólnym. Działania Wydziału Zdrowia i szpitala były finansowane w drodze specjalnej daniny, która została nałożona na ogół ludności. Pewne środki na ten cel pozyskiwano od ŻSS⁵⁰. Pomimo podjętych starań w kolejnych tygodniach sytuacja nie uległa poprawie, na co wskazuje sprawozdanie Wydziału Zdrowia z sierpnia 1941 roku:

Nasilenie epidemii w okresie sprawozdawczym, mimo prowadzenia w dalszym ciągu energicznej akcji przeciwdziałającej, nie wykazuje niestety tendencji malejącej. Liczba zachorowań na tyfus plamisty w ciągu ostatnich 4-ch tygodni sierpnia wynosi 237. W porównaniu z czterema tygodniami, poprzedzającymi ten okres, oznacza to wzrost o 51 przypadków⁵¹.

Niewiele to jednak pomogło. W połowie grudnia 1941 roku odnotowano aż 1000 przypadków zakażenia tyfusem⁵².

Działania prowadzone przez służby sanitarne często spotykały się z negatywnym przyjęciem albo wręcz wrogością ze strony ludności. Na porządku dziennym były napaści na funkcjonariuszy Komisji Sanitarnej, co niejednokrotnie uniemożliwiało skuteczne wykonywanie nałożonych obowiązków, a nawet mogło prowadzić do poważnych obrażeń poszkodowanego. Osoby zatrudnione przy pracach sanitarnych początkowo były pozbawione wynagrodzenia i odpowiedniego oznakowania, co powodowało brak poczucia bezpieczeństwa. Tym samym stosunkowo szybko nastąpił odpływ pracowników. Sytuacja zaczęła się poprawiać dopiero na skutek wyposażenia pracowników zatrudnionych w sekcjach Komisji Sanitarnej w specjalne legitymacje i opaski. Ponadto rozdzielono pomiędzy nich dodatkowe karty żywieniowe⁵³.

Wykonywanie obowiązku pracy przymusowej podczas funkcjonowania gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po utworzeniu getta wielu Żydów w dalszym ciągu było kierowanych do pracy przymusowej na terenie Lublina, jak również w zamiejscowych placówkach pracy. W tym czasie szczególnie wzrosło zapotrzebowanie na rzemieślników, którzy dzięki swoim umiejętnościom byli kierowani do wykonywania specjalistycznych prac⁵⁴. Wiosną 1941 roku kilkuset robotników żydowskich zatrudniono przy modernizacji i rozbudowie lotniska w oddalonym o kilka kilometrów Świdniku, które niedługo później Niemcy wykorzystali w początkowej fazie agresji na Związek Radziecki. Żydzi nie zostali skoszarowani w miejscu pracy, lecz codziennie, mieli możliwość dojeżdżania koleją, jak również zapewniono im wynagrodzenie, a na miejscu otrzymywali wyżywienie. Pomimo stosunkowo dobrych warunków zatrudnienia wielu Żydów unikało pracy, co wynikało z brutalności wartowników. Pociągało to za sobą liczne sankcje, jak chociażby przymusowe doprowadzenie na placówkę, osadzenie w obozie pracy, więzienie, usunięcie z mieszkania oraz konfiskatę ruchomości. Ponadto kara mogła być rozciągnięta na członków rodziny, którym groziło przesiedlenie poza Lublin⁵⁵.

Kara śmierci za opuszczenie terenu gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Potężnym ciosem dla ludności żydowskiej okazało się rozporządzenie wydane w połowie października 1941 roku przez generalnego gubernatora Hansa Franka, na mocy którego usankcjonowano karę śmierci za opuszczanie przez Żydów terenu getta, jak również niesienie im jakiejkolwiek pomocy⁵⁶. Kontekstem dla rozporządzenia była pogarszająca się sytuacja sanitarno-higieniczna, która doprowadziła nie tylko w lubelskim getcie, ale też w innych do wybuchu epidemii tyfusu. W połowie grudnia rozporządzenie zostało inkorporowane na grunt prawa lokalnego na mocy zarządzenia gubernatora dystryktu lubelskiego Zörnera. Jednocześnie potwierdzone zostały dotychczasowe granice getta, które zostały wytyczone pod koniec marca 1941 roku⁵⁷.

RekwizycjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pod koniec grudnia 1941 roku na skutek złej sytuacji na froncie wschodnim, władze niemieckie zarządziły jedną z największych akcji rekwizycji mienia na terenie GG, którą objęto również Lublin. Na skutek zbiórki odebrano Żydom futra, wełnę, wyroby futrzane oraz wełniane. Pomimo mroźnej zimy, wielu z nich pozbawiono ciepłego odzienia, co negatywnie wpłynęło na kondycję zdrowotną ogółu populacji. Obowiązek realizacji zbiórki nałożono na Judenrat, aresztując pięciu jego radnych w charakterze zakładników i osadzając w obozie pracy przy ulicy Lipowej 7, co miało gwarantować jej sprawne przeprowadzenie. Punkty, do których Żydzi mogli przynosić rzeczy wyznaczono w różnych częściach getta lub w jego bezpośredniej przyległości: Grodzka 11, Grodzka 15, Kowalska 2, Królewska 3, Lubartowska 1, Lubartowska 3, Lubartowska 10, Lubartowska 11, Szeroka 2 oraz Szewska 1. Wydane zarządzenie miało charakter obligatoryjny, a w przypadku jego złamania groziła kara śmierci⁵⁸.

Sytuacja po podziale getta na części A i B (styczeń–połowa marca 1942 roku)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na przełomie 1941 i 1942 roku w obliczu kolejnych represji, pogarszającej się sytuacji aprowizacyjnej oraz sanitarno-higienicznej, wśród ludności żydowskiej zaczęło rozprzestrzeniać się poczucie niepewności i strachu. Wielu Żydów w obawie o życie własne i najbliższych przygotowywało kryjówki, które w każdej chwili mogły zapełnić się poszukującymi schronienia⁵⁹. Poczucie zagrożenia pogłębiło się w połowie grudnia 1941 roku, gdy do getta zaczęły napływać pogłoski wskazujące, że władze niemieckie planują jego podział na dwie części⁶⁰, co zbiegło się w czasie z utworzeniem na polecenie Służby Bezpieczeństwa (SD) Urzędu ds. Odwszenia i Dezynfekcji, na którego czele stanął przybyły z Warszawy konfident Bolesław Tenenbaum. Formalnie instytucja została powołana w celu zwalczania epidemii tyfusu, lecz w rzeczywistości mogła stanowić dyspozyturę gestapo na terenie getta⁶¹.

Pod koniec 1941 roku sytuacja na terenie getta była tragiczna, o czym wspomina Ida Gliksztajn:

Coraz trudniej było o żywność, cena artykułów żywnościowych rosła z dnia na dzień. Przydziały kartkowe były bardzo skąpe. Coraz więcej ludzi, którym głód zaglądał w oczy. Coraz więcej żebraków siedziało wzdłuż murów domów, wyciągając wychudłe ramiona, żebrząc, błagając o skórkę chleba, o kartofel. Tyfus przybierał coraz ostrzejsze formy i wzrastała śmiertelność⁶².

Na początku lutego 1942 roku urzeczywistniły się pogłoski o podziale getta na dwie części. Stosowne zarządzenie wydał gubernator dystryktu Ernst Zörner, wyodrębniając części getta A i B. Getto A swoim zasięgiem objęło dotychczasowy żydowski rejon zamieszkania, zaś getto B zlokalizowano w kwartale kamienic na terenie Starego Miasta, którego granice wyznaczyły następujące ulice: Rybna, Kowalska, Krawiecka, Podwale i Grodzka, wzdłuż których rozciągnięto ogrodzenie z drutu kolczastego⁶³. Umieszczeni w tej części Żydzi stanowili grupę osób uprzywilejowanych ze względu na posiadane kwalifikacje lub zajmowane stanowiska w Judenracie i instytucjach z nim kooperujących. Z punktu widzenia władz niemieckich należało przynajmniej czasowo pozostawić ich przy życiu w przeciwieństwie do większości Żydów uznanych za nieproduktywnych, którzy znaleźli się w części A. Na początku marca przeprowadzono stemplowanie dowodów pracy, które otrzymali jedynie Żydzi uznani przez Niemców za użytecznych oraz najbliżsi członkowie ich rodzin⁶⁴. Akcja wzbudziła powszechny niepokój, co dobrze oddaje list skierowany najpewniej do rodziny:

Moi drodzy! […] U nas zanosi się na coś okropnego. Wzywają wszystkich zatrudnionych u Władz, gminowców, komisję sanitarną, policję w ogóle wszystkich z książeczkami pracy, na Uniwersytecką do S.D. oraz z dowodami pracy trzeba przedłożyć dowody żon i dzieci, żadnych innych członków rodziny. U nas panika. Boję się strasznie.

Podjęte działania, które doprowadziły do podziału getta, jak również ostemplowanie kart pracy niewątpliwie stanowiły element przygotowań do likwidacji getta na Podzamczu, która rozpoczęła się w nocy 16/17 marca. W trakcie wysiedlenia ludność żydowską grupowano w wyznaczonych punktach zbornych, które ulokowano w różnych częściach getta. Centralnym miejscem była Wielka Synagoga Maharszala przy ulicy Jatecznej, skąd większość Żydów popędzono na rampę kolejową znajdującą się za rzeźnią miejską przy ulicy Łęczyńskiej⁶⁵. Po załadowaniu ofiar do wagonów bydlęcych, transporty wysyłano do obozu zagłady w Bełżcu. Trwająca do połowy kwietnia akcja, doprowadziła do wymordowania większości żydowskich mieszkańców Lublina. Stosunkowo niewielką grupę umieszczono w getcie wtórnym na Majdanie Tatarskim, które funkcjonowało do początku listopada 1942 roku.

Mapa: Szlak pamięci – Granice getta na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia Jest to różnica pomiędzy liczbą Żydów przebywających w mieście 1 września 1939 roku a wykazaną podczas spisu pod koniec października 1939 roku, T. Radzik, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin 1999, s. 26.
2. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], zesp. 891, Rada Żydowska w Lublinie [dalej: RŻL], sygn. 150, Spis ludności żydowskiej m. Lublina, k. 8.
3. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 39–40.
4. Wróć do odniesienia Tamże, k. 57.
5. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 50; tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 166; tamże, sygn. 150, Spis ludności żydowskiej m. Lublina, k. 1–58; tamże, sygn. 153, Sprawozdanie z akcji „dobrowolnego” przesiedlenia się ludności żydowskiej, wykaz osób wysiedlonych z Lublina do: Bełżyc, Chodla, Lubartowa, Rejowca i Siedliszcza, k. 1–119; tamże, zesp. 498, Amt des Distrikts Lublin, Gouverneur des Distrikts Lublin – Urząd Okręgu Lubelskiego 1939–1944, sygn. 262, Archivamt – Urząd Archiwalny, k. 5; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], zesp. 211, Żydowska Samopomoc Społeczna [dalej: ŻSS], sygn. 193, ŻSS. Lublin, k. 26, 31; tamże, 211/649, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 1 III 1941–31 III 1941, k. 24, 26; Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku [dalej: APMM], Relacje nt. gett, więzień i obozów położonych na terenie okupowanej Polski, sygn. VII/O-20, Pamiętnik Idy Gliksztajn Rapaport Jarkoni, k. 22–23; tamże, VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 3–4; AŻIH, Relacje. Zeznania ocalałych Żydów, sygn. 1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; tamże, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 19; tamże, 301/2187, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 7; tamże, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 1–2.
6. Wróć do odniesienia Tamże, ŻSS, 211/143, Korespondencja Prezydium ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 1 IV 1941–9 XI 1942, k. 46, 78. Szacunki liczby Żydów znajdujących się w getcie na Podzamczu znalazły się także w relacjach. APMM, VII/O-20, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport, k. 37; Yad Vashem Archive [dalej: YVA], zesp. O.3, Yad Vashem Testimonies [dalej: YVT], sygn. 3060, Relacja Idy Rapaport-Jarkoni, k. 7; AŻIH, 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 4; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256), s. 714.
7. Wróć do odniesienia J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta, s. 735.
8. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 172, Sprawozdanie Wydziału Stanu Cywilnego z 1940 roku, wykaz zmarłych, karty zgonów, ruch ludności żydowskiej w latach 1842–1942 i in., k. 35–37, 39–41, 55–62, 88–91, 94–96, 99; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta, s. 730–735.
9. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-20, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport, k. 37; AŻIH, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 13–14; APL, RŻL, sygn. 158, Spis osób zamieszkałych w getcie na Majdanie Tatarskim – data i miejsce urodzenia (1–4270), k. 1–144; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta, s. 735.
10. Wróć do odniesienia AŻIH, ŻSS, 211/647, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 7 I 1941–31 I 1941, k. 19; APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 8, 19–20, 64; APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 3, 4–5; tamże, VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 2; AŻIH, 301/1478, Relacja Leopolda Linda, k. 14; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 5, 6.
11. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 8–9; AŻIH, 301/6, Relacja Doby Cukierman, k. 27; tamże, 301/1295, Relacja Farnciszki Mandelbaum, k. 15; tamże, 301/2184, Relacja Zelmana Szajnera, k. 12; tamże, 301/2300, Relacja Berka Kawe, k. 15–16; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 6.
12. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 73; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 75, 85; tamże, sygn. 54, Komisja Zbierania Metali – wykazy ilościowe ze zbiórki metali złożonych przez rodziny żydowskie w Lublinie – (wg ulic) – [sprawozdania, nazwiska ofiarodawców], k. 1-411; tamże, sygn. 55, Wykazy ilościowe ze zbiórki metali złożonych przez ludność żydowską miasta Lublina [dzienne zestawienia statystyczne za okres 5–30 VI 1940], k. 1–228.
13. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady, k. 34; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej, k. 3, 15, 19, 24, 32, 55, 57; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 21, 31, 53–54; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 3; AŻIH, 301/1291, Relacja Anny Bach, k. 11; tamże, 301/2546, Relacja Jankiela Grinberga, k. 11–12.
14. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady, k. 40; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 5, 26–27, 62–63, 68, 70–71, 73, 147, 154; AŻIH, ŻSS, 211/644, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską w Lublinie, k. 5; AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28, 54; APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport- Jarkoni, k. 7; AŻIH, 301/6, Relacja Doby Cukierman, k. 28; tamże, 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; tamże, 301/2187, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 9; tamże, 301/2783, Relacja Chany Rapaport, k. 3; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 4–5.
15. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 13–14, 18–20, 22–23, 32; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 28; AŻIH, ŻSS, 211/644, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską w Lublinie 4 VI 1940–21 II 1941, k. 24–26.
16. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 11–12, 23, 26–27, 71–72; AŻIH, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 8.
17. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdanie z działalności Rady za okres od 1 września 1939 do 1 września 1940 roku, k. 19; tamże, sygn. 141, Żydowski Komitet Opiekuńczy – Lublin Miasto Pomoc Biednym Miejscowym – sprawozdanie z działalności (1940–1941), zwalczanie żebractwa, sprawy finansowe, k. 3, 5.
18. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 11, 27.
19. Wróć do odniesienia Tamże, k. 12, 15; tamże, sygn. 132, Wydział Pomocy Uchodźcom (Komisja Pomocy Uchodźców i Biednym) – sprawozdania, podział produktów z darów amerykańskich, korespondencja w sprawie uchodźców, k. 63; AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 54.
20. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 26–30, 37–38; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 132; AŻIH, ŻSS, 211/645, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską w Lublinie 1 III 1941–26 XI 1941, k. 1.
21. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 15; AŻIH, ŻSS, 211/647, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 7 I 1941–31 I 1941, k. 19.
22. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 2.
23. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 14, 16, 23, 61.
24. Wróć do odniesienia Tamże, k. 17.
25. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 2–3; tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 31–32, 34–36, 40, 50; tamże, sygn. 129, Status szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 95, 164; AŻIH, ŻSS, 211/647, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 7 I 1941–31 I 1941, k. 19–20, 29; tamże, 211/648, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 1 II 1941–29 II 1941, k. 1; AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 27.
26. Wróć do odniesienia AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 5; tamże, VII/O-180, Relacja Sujki Erlichmann-Bank, k. 4; AŻIH, 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; tamże, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 17; tamże, 301/1478, Relacja Leopolda Linda, k. 16; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 5.
27. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 31; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 49, 57; AIPN, sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 31.
28. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 59, 166; APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 8.
29. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 60.
30. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski [red.], Warszawa 1957, s. 202–203.
31. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 41–42, 47–48; tamże, sygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 13, 23, 30, 40, 44, 53, 85, 124, 127–128, 136; tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 10, 20.
32. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 44; tamże, sygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 8.
33. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 44, 148; W. Lenarczyk, Obóz pracy przymusowej dla Żydów przy ul. Lipowej 7 w Lublinie (1939–1943), [w:] 3–4 listopada 1943. Erntefest zapomniany epizod Zagłady, W. Lenarczyk, D. Libionka [red.], Lublin 2009, s. 49.
34. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 3–4, 24, 65, 72, 92; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 40; AŻIH, ŻSS, 211/644, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską w Lublinie 4.VI.1940–21.II.1941, k. 15–16; AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 54–55; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 5–6; AŻIH, 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; tamże, 301/1299, Relacja Hersza Feldmana, k. 2–4; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 4; tamże, 301/2808, Relacja Romana Fiszera, k. 2–9; W. Lenarczyk, Obóz pracy przymusowej, s. 37–71.
35. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 126–128; W. Lenarczyk, Obóz pracy na Flugplatzu w Lublinie. Historia, funkcjonowanie, więźniowie, „Zeszyty Majdanka”, t. XXVI, Lublin 2014, s. 61–125.
36. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 18, 21, 62, 90–91, 96, 114, 119, 121, 123, 126, 130, 138, 144, 149, 154; tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 18–19.
37. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 43, 45, 48; tamże, sygn. 10, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 1, k. 10, 32, 34, 52, 67, 75, 110.
38. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 43, 52-54; tamże, sygn. 10, Zbiór wybranych ogłoszeń t. 1, k. 59, 74, 165, 167; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 92; tamże, sygn. 46, Wydział Obozów Zamiejscowych – obozy pracy w Bełżcu, Tyszowcach i in. miejscowościach – wyjazdy do tych obozów, zwolnienia z obozów, sprawy organizacyjne i finansowe, k. 5-10, 23; AŻIH, 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 14; tamże, 301/2184, Relacja Zelmana Szajnera, k. 13; tamże, 301/2546, Relacja Jankiela Grinberga, k. 3–4.
39. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 8, Sprawozdania z działalności Rady za okres od 1 września 1939 roku do 1 września 1940 roku, k. 64–70.
40. Wróć do odniesienia Tamże, zesp. 22, Akta Miasta Lublina [dalej: AML], sygn. 23, Zarząd Miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta spraw Starego Miasta i otwarcia Ghetto, k. 3–5, 19.
41. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 153, Sprawozdanie z akcji „dobrowolnego” przesiedlenia się ludności żydowskiej, wykazy osób wysiedlonych z Lublina do: Bełżyc, Chodla, Lubartowa, Rejowca i Siedliszcza, k. 1, 35.
42. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 153; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 181–186, 204; AŻIH, ŻSS, 211/649, Korespondencja ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 1 III 1941–31 III 1941, k. 24–25, 28–29, 45; tamże, zesp. 241, Obwieszczenia i zarządzenia władz okupacyjnych, sygn. 201, Szef Okręgu Lublin podp. Zörner Gubernator. Obwieszczenie. Utworzenie w Lublinie zamkniętej, żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, k. 1.
43. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 182, Meldunki o zajściach, sprawozdania z działalności, wykazy opornych płatników podatku gminnego, k. 10.
44. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność, k. 48, 54; AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 8; AŻIH, 301/42, Relacja Ewy Szek, k. 4; tamże, 301/801, Relacja Bolesława Kopelmana, k. 23; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 8.
45. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady, k. 24; tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 11–16, 27–32; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 202, 214, 244, 258–260; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 13, 16–17, 24–25; tamże, sygn. 129, Status szpitala, wykazy personalne szpitala ogólnego i epidemicznego, należności za leczenie, k. 96.
46. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 62.
47. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 30; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 225, 254–255; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 13–15, 17–19, 50–53; tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń, k. 142; APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 8.
48. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 22; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 57.
49. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 9–13, 26; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 41–43, 48–53; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 282; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 11.
50. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 18, 34; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 262; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 53–54, 57–58, 82–83; AŻIH, ŻSS, 211/139, Korespondencja Prezydium ŻSS z Doradcą przy Szefie Dystryktu Lubelskiego Markiem Altenem 2.X.1941–31.X.1941, k. 2, 27–31; tamże, 211/645, Korespondencja Prezydium ŻSS z Radą Żydowską w Lublinie 1 III 1941–26 XI 1941, k. 35; tamże, 211/651, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 5 V 1941–30 VII 1941, k. 38; tamże, 211/653, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 2 IX 1941–23 XII 1941, k. 38.
51. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 10.
52. Wróć do odniesienia AŻIH, ŻSS, 211/653, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie, 2 IX 1941–23 XII 1941, k. 39.
53. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów [1939–1942], k. 11; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 242; tamże, sygn. 128, Wydział Zdrowia, Komisja Sanitarna – sprawy organizacyjne, działalność [1940–1942], k. 45, 47; tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 61–62.
54. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 2, k. 38, 40, 45, 48, 57, 63, 67, 88-92, 110, 113, 118, 146.
55. Wróć do odniesienia Tamże, k. 29–32, 35, 39, 46–47, 71, 82, 114, 116, 144, 148; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 213; AŻIH, 301/6670, Relacja Izraela Mełameda, k. 6.
56. Wróć do odniesienia Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich, s. 122–123; A. Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961, s. 311; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie [dalej: WBPiHŁwL], sygn. Mf 517, „Nowy Głos Lubelski”, 31 października 1941, nr 255, s. 3.
57. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 300; AŻIH, ŻSS, 211/193, Aneks. Lublin, k. 69; tamże, 211/654, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie, 2 I 1942–5 XI 1942, k. 4.
58. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 2, Różne zarządzenia, okólniki i zgłoszenia władz niemieckich i Rady, k. 37–39, 41; tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 222, 224–225; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 289–290, 292, 295–296; tamże, sygn. 56, Akcja zbierania futer i wełny; wykazy imienne osób i rodzaj dostarczonej odzieży [1941], k. 1–153; tamże, sygn. 57, Akcja zbierania futer i wełny; wykazy imienne osób i rodzaj dostarczonej odzieży [1941–1942], k. 1–117; tamże, sygn. 182, Meldunki o zajściach, sprawozdania z działalności, wykazy opornych płatników podatku gminnego, k. 60; AIPN, 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28; APMM, VII/O-20, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 27; AŻIH, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 20; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 8–9; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich, s. 167–168; Archiwum Ringelbluma. Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, A. Bańkowska [oprac.], Warszawa 2012, t. 6, s. 47, 54.
59. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 9; tamże, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 12.
60. Wróć do odniesienia AŻIH, ŻSS, 211/140, Korespondencja Prezydium ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 6 listopada 1941–29 grudnia 1941, k. 72; tamże, 211/193, ŻSS. Lublin, k. 70; tamże, 211/653, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie, 2 IX 1941–23 XII 1941, k. 40.
61. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 218, 239, 241, 249; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 285; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 12–13; AŻIH, 301/801, Relacja Bolesława Kopelmana, k. 23–24; tamże, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 9; tamże, 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 2.
62. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-18, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 10.
63. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 335; tamże, zesp. 499, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lubelskiego, nr 2, 1942, k. 8; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 12; Archiwum Ringelbluma, s. 54.
64. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 330; APMM, VII/O-19, Relacja Idy Gliksztajn-Rapaport-Jarkoni, k. 14; AŻIH, 301/2783, Relacja Chany Rapaport, k. 3.
65. Wróć do odniesienia Obecna ulica Turystyczna.