Getto na Podzamczu – granice i obszar

Wyłączenie części Starego Miasta z obszaru gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na przełomie 1940 i 1941 roku wśród ludności żydowskiej rozeszły się pogłoski sugerujące plany utworzenia przez Niemców getta, co rzeczywiście nastąpiło pod koniec marca 1941 roku. Niewątpliwie niemieckie włądze cywilne i policyjne starannie przygotowały się do tego zadania, konsultując przebieg granic getta z Zarządem Miejskim. Nie można wykluczyć, że początkowo, planowano włączenie w jego obszar Starego Miasta. Może na to wskazywać pismo Zarządu Miejskiego do Starosty Grodzkiego Friedricha Saurmanna z 3 października 1940 roku, argumentujące konieczność pozostawienia tej części miasta po stronie aryjskiej. Władze miejskie uzasadniały taki stan rzeczy względami historycznymi, jak również etnicznymi, gdyż w obrębie Starego Miasta znaczny odsetek stanowiła ludność polska. Ponadto znajdowały się tam instytucje publiczne, jak Pedagogium Państwowe (ul. Archidiakońska 5), Szkoła Powszechna Miejska, Dom Zarobkowy i Zakład Wychowawczy dla Chłopców (ul. Dominikańska 1), Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt i Zakład Sierot Wojennych (ul. Dominikańska 5), dodatkowo w Trybunale mieściły się niektóre wydziały Zarządu Miejskiego. Władze miejskie zwracały także uwagę na kościoły, zakłady rzemieślnicze i nieruchomości należące do Polaków¹:

Rynek Stary i najbliższe jego otoczenie, jako dawne centrum miasta, był zawsze siedzibą władz, instytucji i miejscem zamieszkania obywateli miejskich.

[…] instytucje państwowe i miejskie, jak Trybunał, mennica miejska i inne w Rynku Kościoły: Dominikański, Św. Michała i Św. Wojciecha, oraz szereg własności polskich w Rynku i ulicach otaczających. Dopiero z biegiem czasu, gdy poza murami bram miejskich zaczęło się rozwijać miasto nowoczesne, szereg domów przeszedł w ręce żydowskie.

[…] Mimo bowiem niepomyślnych warunków część miasta dookoła Starego Rynku […] nie straciła dotąd charakteru aryjskiego, ilość bowiem własności miejskiej i polskich czy aryjskich w ogóle jak i mieszkańców tego charakteru przekracza zawsze jeszcze 50%.

[…] Miasto prosi Pana Starostę […] o nie włączanie do zamierzonego obrębu Ghetta przynajmniej Starego Rynku i najbliższego otoczenia […]².

Na początku października 1940 roku według danych zebranych przez Zarząd Miejski na Starym Mieście mieszkało 1556 Polaków oraz 1515 Żydów³. Obawy Zarządu Miejskiego okazały się bezpodstawne, gdyż większość ulic Starego Miasta – jak Archidiakońska, Bramowa, Dominikańska, Grodzka, Jezuicka, Olejna, Noworybna, Rybna, Rynek czy Złota – nie została ostatecznie włączona do powstającego w marcu 1941 roku getta. Pewna korekta planów nastąpiła na początku 1942 roku, gdy Niemcy dokonali podziału getta na części A i B, wyodrębniając na potrzeby getta B kwartał kamienic po parzystej stronie ulicy Grodzkiej i nieparzystej ulicy Rybnej, które stanowiły jednocześnie granicę getta.

Plan utworzenia getta jako zamkniętej dzielnicy mieszkalnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Założeniem polityki władz okupacyjnych w GG względem ludności żydowskiej była jej izolacja, rozumiana jako postępujący proces gettoizacji, którego zwieńczeniem było zamknięcie ofiar w wydzielonej dzielnicy mieszkaniowej. W przypadku Lublina od początku okupacji przesiedlanych Żydów kierowano na Podzamcze, zamieszkane w większości przez ubogą ludność żydowską. Wiele domów w dzielnicy pozbawionych było bieżącej wody, kanalizacji, a nawet instalacji sanitarnych, zaś zabudowa murowana przenikała się z drewnianą. Podzamcze z przyległościami stanowiło największe skupisko ludności żydowskiej w mieście, co niewątpliwie wpłynęło na wybór lokalizacji getta.

Rozporządzenie o utworzeniu getta zostało wydane przez gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Zörnera 24 marca 1941 roku. Jego granice pokryły się z dotychczasowym rejonem zamieszkania ludności żydowskiej:

Granice getta w Lublinie są wyznaczone następującymi ulicami: Od rogu Kowalskiej poprzez Kowalską, Krawiecką wzdłuż bloku domów zaznaczonych na planie, przecinając wolne pole Siennej do Kalinowszczyzna aż do rogu Franciszkańskiej, Franciszkańcką poprzez Unicką aż do rogu Lubartowskiej, Lubartowską aż do rogu Kowalskiej. Domy użyteczności publicznej i inne domy zajęte przez Urzędy i Formacje oraz kościoły nie objęte są tym rozporządzeniem⁴.

W granicach getta znalazły się następujące ulice: Błotniki, Cyrulicza, Czwartek, Furmańska, Jateczna, Kalinowszczyzna (nr 1–5), Kowalska (strona nieparzysta), Krawiecka, Krzywa, Lubartowska (strona nieparzysta), Mostowa, Nadstawna, plac Krawiecki, plac Targowy, Podzamcze, Ruska, Sienna, Szeroka, św. Mikołaja, Targowa, Wąska, Wysoka i Zamkowa.

Równolegle do wysiedlania ludności żydowskiej na teren getta, trwał proces odwrotny, który zakładał opuszczenie dzielnicy przez Polaków, którzy mieli to uczynić do 10 kwietnia. W przypadku niezastosowania się do zaleceń władz niemieckich przewidywano przymusowe przesiedlenie. Pomimo grożących sankcji nie wszyscy Polacy opuścili getto, zamieszkując w nim do akcji likwidacyjnej w marcu 1942 roku. Żydzi mieszkający poza obszarem getta otrzymali nakaz przeniesienia się na jego teren do 15 kwietnia, a w przypadku dzielnic Kalinowszczyzna i Sierakowszczyzna termin ten został wydłużony do 1 maja. Żydzi, którzy nie zastosowali się do zarządzenia, mieli być przymusowo przesiedlani z Lublina do wyznaczonych miejscowości dystryktu lubelskiego⁵. Wszystkie osoby, które dobrowolnie przeniosły się na teren getta mogły zabrać ze sobą meble, przedmioty osobistego użytku, wyposażenie sklepów oraz zapasy towarów. Bezpośredni nadzór nad gettem został powierzony Staroście Grodzkiemu, który wykonywał go za pośrednictwem Judenratu⁶.

Status ulicy GrodzkiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Poza obszarem getta pozostawała ulica Grodzka, przy której znajdowała się siedziba Judenratu pod numerem 11, a także pozostałe ulice Starego Miasta. Pomimo niewłączenia oficjalnie Grodzkiej w granice getta, niektóre domy zostały przydzielone uprzywilejowanym Żydom, urzędnikom Judenratu i robotnikom zatrudnionym w obozie pracy przy ul. Lipowej 7 i Judeneinsatzstelle przy Arbeitsamcie, o czym poinformował Judenrat na posiedzeniu 1 kwietnia 1941 roku:

Zasadniczo ulica Grodzka nie będzie należeć do ghetta, natomiast domy od Nr 11 do końca zostaną oddane do dyspozycji Rady na mieszkania dla urzędników Rady, a domy po drugiej stronie ulicy od Nr 14 do końca dla zatrudnionych na placu SS i Arbeitsamt Judeneinsatzstelle⁷.

Do zamieszkania wydzielone zostały domy po parzystej stronie ulicy Grodzkiej od numeru 14 do 36 oraz nieparzystej od numeru 13 do 23. Budynek przy ulicy Grodzkiej 11 pełnił funkcję publiczną, był siedzibą Judenratu oraz ochronki żydowskiej. Dotychczasowi lokatorzy musieli opuścić mieszkania najpóźniej do 9 kwietnia po stronie parzystej i 10 kwietnia po stronie nieparzystej, pozostawiając je w stanie nienaruszonym⁸.

Przesiedlenia do gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przesiedlenie Żydów z pozostałych ulic Starego Miasta miało przebiegać zgodnie z harmonogramem przyjętym przez Judenrat, który zakładał, że opuszczenie mieszkań nastąpi pomiędzy 14 a 19 kwietnia. Tym samym termin zamknięcia został wydłużony, na co niewątpliwie musiały wyrazić zgodę władze niemieckie. Pierwszych planowano przenieść Żydów z ulicy Grodzkiej, a następnie kolejno z ulic: Rynek, Złota, Archidiakońska, Dominikańska i Jezuicka. Niewymienione z nazwy ulice miały być opuszczone ostatniego dnia⁹. W zeznaniu złożonym w maju 1946 roku Franciszka Mandelbaum wymieniła część ulic, w obrębie których Żydzi mieli zakaz zamieszkania po przesiedleniu:

Po pierwszym wysiedleniu w marcu 1941 r. odpadły: Staszica, Szewska, Śto-Duska, Nowa, parzysta strona Lubartowskiej z bocznicami, Rynek, Złota […]¹⁰.

Zakaz opuszczania gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zarządzenie wydane przez gubernatora dystryktu lubelskiego wyznaczało zupełnie nowy okres egzystencji dla społeczności żydowskiej w Lublinie. Na skutek akcji przymusowego i dobrowolnego przesiedlenia miasto opuściło kilkanaście tysięcy Żydów. Zgodnie ze spisem ludności przeprowadzonym pod koniec kwietnia 1941 roku na terenie getta przebywało niewiele ponad 34 000 Żydów. W przededniu rozpoczęcia akcji wysiedleńczej liczba mieszkańców wzrosła do około 37 000–38 000 osób, co było najprawdopodobniej spowodowane napływem nielegalnych uchodźców na teren getta¹¹.

Sama dzielnica w pierwszych miesiącach nie była otoczona drutem kolczastym, na co wpływ mogła mieć jej lokalizacja, gdyż przez środek przebiegała ulica Ruska, stanowiąca istotny trakt komunikacyjny. Nie oznacza to jednak, że władze niemieckie nie miały takich planów, na co może wskazywać rozesłanie na przełomie marca i kwietnia 1941 roku przez Starostę Grodzkiego do wielu miejscowości w dystrykcie lubelskim informacji o zapotrzebowaniu na drewniane słupy i drut kolczasty. Brak odpowiedniej ilości materiałów mógł wpłynąć na wstrzymanie planów ogrodzenia getta¹².

Dziewiątego grudnia 1941 roku Ernst Zörner wydał kolejne zarządzenie, w którym utrzymał dotychczasowe granice getta. Jednocześnie nawiązał do rozporządzenia generalnego gubernatora Franka z 15 października 1941 roku, na mocy którego opuszczanie getta było możliwe jedynie w oparciu o specjalne zaświadczenie. Żydzi, którzy zostali złapani poza granicą getta bez pozwolenia, podlegali karze śmierci, podobnie jak osoby niosące im pomoc. Pod groźbą kary śmierci zabroniono również ukrywania na terenie getta Żydów, którzy pochodzili z innych miejscowości. Co ciekawe, na murach getta ogłoszenie zostało rozplakatowane dopiero 18 grudnia¹³. Informacja o nowym zarządzeniu została przekazana Prezydium ŻSS w Krakowie:

P. Dr. Siegfried komunikuje, że dnia 18 bm. ukazało się na murach miasta ogłoszenie, zakazujące opuszczanie dzielnicy żydowskiej. Granice dzielnicy są ustalone w tych samych rozmiarach co w marcu 1941 r. Dzielnicy żydowskiej nie wolno nikomu opuszczać «unbefugt» jako też do dzielnicy nie wolno nikomu wchodzić «unbefugt» co odnosi się zarówno do ludności aryjskiej jak i żydowskiej, mieszkającej do dnia dzisiejszego poza dzielnicą […]¹⁴.

Podział na gettaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Granice getta nie uległy zmianie do początku 1942 roku. W połowie grudnia 1941 roku do Judenratu dotarła informacja o niemieckich planach podziału getta na części A i B oraz jego odizolowaniu od części aryjskiej, co uzasadniono względami sanitarnymi. Plan zakładał zgrupowanie w części B około 10 000 Żydów uprzywilejowanych, do których zaliczano robotników zatrudnionych przez władze i przedsiębiorstwa niemieckie, jak również radnych i urzędników Judenratu i żydowskich instytucji pomocowych. Pozostali Żydzi w liczbie około 25 000 mieli zamieszkać w części A:

Przed kilkoma dniami jako zastępca prezesa miejscowej Rady Żydowskiej otrzymałem wiadomość od dyrektora policji, że ze względu na szerzącą się epidemię tyfusu żydowska dzielnica mieszkaniowa zostaje całkowicie zamknięta. Jednocześnie w obrębie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej zabrano się do prac, które jednoznacznie na to wskazują, że dzielnica mieszkaniowa zostaje zamknięta. Według wiadomości dyrektora policji zaplanowano powstanie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej A i B. Dzielnica mieszkaniowa A została pomyślana jako ogólna żydowska dzielnica mieszkaniowa, w niej głównie zamieszkuje miejscowa ludność. Dzielnica mieszkaniowa B przestrzennie leży wprawdzie obok dzielnicy mieszkaniowej A, ale powinna być od niej całkowicie zamknięta, ponieważ w dzielnicy mieszkaniowej B mogą mieszkać tylko tacy Żydzi, którzy zostali zatrudnieni w niemieckich urzędach. Szacunkowo więc dzielnica mieszkaniowa A obejmie około 25 000 Żydów, zaś dzielnica mieszkaniowa B około 10 000 Żydów¹⁵.

Grodzenie getta BBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W połowie grudnia 1941 roku władze niemieckie przystąpiły do działań mających na celu podział getta i odseparowanie części B od części A, gdzie „[…] B ma być zupełnie zamknięta […]”¹⁶. Na tej podstawie można sądzić, że drutem kolczastym planowano ogrodzić jedynie część B, która była przeznaczona dla Żydów uprzywilejowanych. Potwierdzają to słowa Franciszki Mandelbaum, która w złożonym zeznaniu w maju 1946 roku dokładnie określiła czas grodzenia i ulice, przez które przebiegało ogrodzenie:

W grudniu 1941 r. zaczęto wbijać pale na Grodzkiej, Rybnej, Kowalskiej, Lubartowskiej po nieparzystej stronie i przeciągać druty między palami […]¹⁷.

Ulica Lubartowska została włączona w skład getta B dopiero na początku akcji likwidacyjnej. Z kolei Ida Gliksztajn w swoich wspomnieniach dość lakonicznie stwierdziła, że na początku 1942 roku „dzielnica żydowska w Lublinie już była wtedy zamkniętym, otoczonym drutem kolczastym, ghettem”, co jest zbieżne z relacją Kiny Morgenstern¹⁸. Dość lakonicznie do tematu nawiązał również Efraim Krasucki:

W styczniu 1942 roku ogrodzona została drutami wschodnia część dzielnicy. Przestrzeń objęta drutami nie mogłaby w żaden sposób pomieścić Żydów mieszkających w Lublinie i zaczęto mówić, że połowa będzie wysiedlona […]¹⁹.

Z kolei Ignacy Wieniarz ogrodzenie getta rozciągnął aż do ulicy Ruskiej:

Getto lubelskie zostało ogrodzone parkanem drewnianym w końcu 1941 r. i było ograniczone ul. Kowalska (cała ulica należała do getta), ul. Lubartowska – tylko prawa strona była w getcie, ul. Ruska – prawa strona w getcie. Z drugiej strony były pola i zamek lubelski. Do getta należała też ulica Grodzka, gdzie się mieścił Judenrat²⁰.

W świetle zachowanych relacji można przyjąć, że ogrodzenie getta nie sięgało do ulicy Ruskiej, obejmując jedynie obszar getta B, podobnie jak wyłączony był fragment ulicy Kowalskiej od rogu z Lubartowską do Rybnej. Pogłoski o mającym nastąpić podziale getta na A i B dotarły również do anonimowego autora, którego relacja znalazła się w Archiwum Ringelbluma:

W związku z rozszerzeniem się epidemii [tyfusu – J.Ch.] pogłoski o ghetcie zaczęły przybierać coraz realniejsze kształty, aż w końcu uległy realizacji: utworzono ghetto B dla pracujących u Niemców, mieszczące się przy ulicy Grodzkiej, i ghetto A dla pozostałych, przy ulicach Szerokiej, Cyruliczej, Kowalskiej, Unickiej i Kalinowszczyzny²¹.

W tym wypadku autor do getta B zaliczył jedynie ulicę Grodzką, której w rzeczywistości lewa strona znalazła się po stronie getta; w przypadku getta A wymienił jedynie niektóre ulice, wskazując m.in. Unicką, która stanowiła północną granicę tej części getta.

Pod koniec stycznia 1942 roku władze niemieckie nakazały umieścić na granicach getta lub w bezpośrednim sąsiedztwie znaki, których celem było ograniczenie lub wręcz uniemożliwienie ruchu w kierunku dzielnicy żydowskiej. Na dwóch rodzajach znajdowały się napisy „ulica ślepa” i „ulica jednokierunkowa”, zaś pozostałe dwa oznaczały zakaz ruchu w obu kierunkach i zakaz wjazdu. Znaki z napisem „ulica ślepa” ustawiono na rogach ulic Kowalskiej i Lubartowskiej, Szerokiej i Ruskiej oraz Podwale i Zamojskiej, zaś na rogu ulic Rybnej, Rynku i Grodzkiej zlokalizowano znak „ulica jednokierunkowa”. Z kolei znaki określające zakaz ruchu ustawiono na rogu Noworybnej i Lubartowskiej oraz Rybnej z widokiem na Rynek. Ostatni rodzaj znaku zlokalizowano na rogu ulicy Archidiakońskiej z widokiem na ulicę Grodzką²². W tym samym czasie zamknięto dla Żydów Urząd Pocztowy Lublin 4 przy ul. Świętoduskiej 22, który znajdował się poza granicami getta²³. Na podstawie dokumentów i relacji można przyjąć, że metoda zastosowana przez władze niemieckie miała na celu zatrzymanie przepływu ludności pomiędzy poszczególnymi częściami getta oraz odizolowanie Żydów uprzywilejowanych od pozostałych. Niemcy uzasadniali podjęte działania względami sanitarno-higienicznymi oraz panującą na terenie getta epidemią tyfusu. Niemniej, można jednak założyć, że stanowiły one element przygotowań do ostatecznej likwidacji getta na Podzamczu.

Docierające do getta pogłoski o mającym nastąpić podziale dzielnicy żydowskiej na dwie części stały się faktem 4 lutego 1942 roku, gdy gubernator Zörner wydał zarządzenie, na mocy którego utworzono „specjalny rejon mieszkalny”. Oznaczało to de facto podział getta na dwie części, które w zarządzeniu określono liczbami 1 (część B) i 2 (część A). Z kolei Ida Gliksztajn w swoich pamiętnikach dokonała klasyfikacji na getto małe i duże²⁴. Na potrzeby „specjalnego rejonu mieszkalnego” wyznaczono kwartał kamienic zamkniętych ulicami: Rybną, Kowalską, Krawiecką, Podwale i Grodzką. Co ciekawe, poza obszarem getta B znalazł się budynek Judenratu przy ulicy Grodzkiej 11, który przez cały okres akcji likwidacyjnej spełniał swoją dotychczasową funkcję. Tym samym faktyczny obszar getta został poszerzony, a część B dodatkowo ogrodzono drutem kolczastym:

1/ Celem zamkniętego umieszczenia żydów zatrudnionych w niemieckich urzędach i firmach poza starym żydowskim rejonem mieszkalnym (Ghetto), tworzy się żydowski specjalny rejon mieszkalny (specjalne Ghetto) w części miasta Lublina ograniczonej następującymi ulicami: Rybną, Kowalską od rogu Rybnej do Krawieckiej, Krawiecką aż do rogu Podwale, Podwale wzdłuż ogrodzenia do Grodzkiej, Grodzką aż do Rynku. Ta część miasta jest już odgrodzona drutem kolczastym.

2/ Do specjalnego Ghetta wolno wejść i wyjść tylko przez bramy wyznaczone.

3/ Żydom, którzy mieszkają w Ghetto, jest wzbronione nieuprawnione wejście do oznaczonego cyfrą 1 specjalnego Ghetta. Tak samo nie wolno żydom, którzy mieszkają w specjalnym Ghetto, nieprawnie wchodzić do Ghetta²⁵.

Treść zarządzenia opublikował „Nowy Głos Lubelski”, będący jedyną gazetą wydawaną w języku polskim na terenie Lublina²⁶. Podział getta na części A i B oraz ogrodzenie drutem kolczastym zostało utrwalone również w pamięci ocalałych Żydów lubelskich. Należy jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach świadkowie w relacjach lub zeznaniach złożonych po wojnie niewłaściwie określają czas niektórych zdarzeń, mając jednak w pamięci sam fakt ich zaistnienia. W zeznaniu złożonym w maju 1946 roku Anna Bach wspomina moment grodzenia getta w następujących słowach:

Latem 1941 r. zaczęto odrutowywać getto dla oddzielenia dzielnicy żydowskiej od aryjskiej²⁷.

Powiększenie obszaru getta B – początek „akcji wysiedleńczej” z getta ABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zarządzenie wydane na początku lutego 1942 roku obowiązywało do momentu akcji likwidacyjnej getta na Podzamczu. Siedemnastego marca na nadzwyczajnym posiedzeniu Judenratu oficerowie Sipo i SD, odpowiedzialni za akcję wysiedleńczą, ogłosili „Zarządzenie w kwestii wysiedlenia”, na mocy którego obszar getta B został powiększony o kwartał kamienic przy ulicach: Cyrulicza, Kowalska i Lubartowska²⁸. Bardziej szczegółowych informacji dostarcza pismo skierowane 20 marca przez prezesa Judenratu Henryka Bekkera do Starosty Grodzkiego Friedricha Saurmanna, w którym dokładnie określono kamienice włączone w obręb getta B: Cyrulicza 1, 5, 9, 11, 13, 15, 17, Furmańska 2, 3, 4, 5, 6, Kowalska 4, 8, 10, 12, 14, 16 oraz Lubartowska 1, 3, 5. Pośrednio ten fakt potwierdza fragment pamiętnika Idy Gliksztajn, która opisując akcję likwidacyjną getta na Podzamczu, stwierdziła:

Teraz rozkazali wszystkim pozostałym przejść do małego getta. Getto ograniczało się teraz do ulicy Grodzkiej i Kowalskiej, Rybnej i prawej strony Lubartowskiej […]”²⁹.

Poszerzenie granic getta B znalazło również odzwierciedlenie w relacji anonimowego świadka, która zachowała się w Archiwum Ringelbluma:

Pozostali [posiadający stempel w karcie pracy – J.Ch.] mają się przenieść do getta «B», które zostanie powiększone i obejmie ulice: Rybną, Grodzką, Kowalską, Cyruliczą i Lubartowską aż do 5 numeru […]³⁰.

Do granic getta B odniosła się w swojej relacji także Kina Morgenstern:

Wychodzenie z getta stało się jeszcze bardziej utrudnione, gdy je zmniejszono. Żydzi mogli już mieszkać tylko na ulicy Cyrulniczej, części Lubartowskiej, części Grodzkiej, na Rybnej, Kowalskiej³¹.

Jeszcze dokładniej granice getta B przedstawił Rachmil Gartenkraut, który jednak popełnił błąd, włączając ulicę Szeroką, będącą częścią getta A, a także przy datowaniu:

Wiosną 1942 r. przywieziono słupy i druty i zaczęto ogradzać ghetto, obejmujące wtedy ulice Lubartowska (prawa strona), Furmańska do Cyruliczej, Szeroka, Kowalska, Grodzka i Rybna […]³².

Z kolei Roman Chwedkowski na sporządzonym w relacji szkicu granic getta B, określił jej przebieg prawą stroną ulicy Kowalskiej, lewą stroną ulic Rybnej i Grodzkiej oraz ulicą Podwale; ponadto zwrócił uwagę, że w tej części getta znalazł się fragment ulicy Szerokiej aż do synagogi Saula Wahla, która była zlokalizowana przy ulicy Podzamcze 12, co wydaje się mało prawdopodobne³³.

BramyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do każdej części getta prowadziły oddzielne bramy. Dla getta A brama została zlokalizowana przy ulicy Cyruliczej, zaś dla getta B przy ulicy Kowalskiej. Ponadto w „Zarządzeniu w kwestii wysiedlenia” określono, że dodatkowa brama dla getta B znajdowała się również przy ulicy Podwale. Potwierdza to relacja Hersza Feldmana:

Były dwie bramy jedna na Podwalu druga na Kowalskiej. Wychodziło się pojedynczo trzeba się było tylko wylegitymować odpowiednim poświadczeniem […]³⁴.

Z kolei Franciszka Mandelbaum umiejscowiła jedną z bram przy ulicy Grodzkiej, lecz nie wskazała dokładnej lokalizacji³⁵. W przededniu rozpoczęcia likwidacji getta na Podzamczu władze niemieckie nakazały zamknąć bramę na styku ulic Szerokiej i Grodzkiej³⁶. Działania podjęte na tym etapie przez niemieckie władze policyjne stanowiły istotny element przygotowań do ostatecznej likwidacji społeczności żydowskiej w Lublinie, który miał usprawnić logistykę wysiedlenia.

W tym kształcie getto funkcjonowało do połowy kwietnia 1942 roku, kiedy to zostało całkowicie zlikwidowane, a grupę kilku tysięcy Żydów przesiedlono do peryferyjnej dzielnicy na Majdanie Tatarskim, tworząc tam getto szczątkowe.

Mapa: Szlak pamięci – Granice getta na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej: APL], zesp. 22, Akta Miasta Lublina [dalej: AML], sygn. 23, Zarząd Miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta spraw Starego Miasta i otwarcia Ghetto, k. 3–5.
2. Wróć do odniesienia Tamże, k. 3, 5; tamże, sygn. 390, Sprawy urządzenia getta w Lublinie, k. 1–15.
3. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 23, Zarząd Miejski w Lublinie Wydział Budowlany. Akta spraw Starego Miasta i otwarcia Ghetto, k. 19.
4. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 182–186; tamże, sygn. 121, Zamiana mieszkań, przydziały dla Żydów zatrudnionych przez władze i firmy niemieckie, plany getta i in., k. 32–33; Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], zesp. 241, Obwieszczenia i zarządzenia władz okupacyjnych, sygn. 201, Szef Okręgu Lublin podp. Zörner Gubernator. Obwieszczenie. Utworzenie w Lublinie zamkniętej, żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, k. 1; tamże, ARG I 1292 (Ring. I/702), „Gazeta Żydowska”, nr 26, 1 kwietnia 1941, s. 4.
5. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 11, Zbiór wydanych ogłoszeń, t. 2, k. 160, 162, 164–165.
6. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939-1940], pomocy prawnej itp., k. 182–186.
7. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 127–128.
8. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., 190, 194, 196–197.
9. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 3, Protokoły plenarnych posiedzeń Rady Żydowskiej w Lublinie od 1 stycznia 1940 roku do 1 listopada 1942 roku, k. 131.
10. Wróć do odniesienia Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie – protokoły zeznań świadków, korespondencja 1948–1949, k. 28.
11. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 6, Sprawozdania wydziałów, k. 50; AŻIH, zesp. 211, Żydowska Samopomoc Społeczna [dalej: ŻSS], sygn. 143, Korespondencja Prezydium ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 1 IV 1941–9 XI 1942, k. 6, 78; J. Chmielewski, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256), s. 714.
12. Wróć do odniesienia APL, zesp. 501, Der Kreishauptmann Lublin Land (Starostowo Powiatowe w Lublinie) 1939–1944, sygn. 135, k. 1–29; AŻIH, 301/271, Relacja Hadasy Halbersztadt, k. 18.
13. Wróć do odniesienia APL, zesp. 499, Dziennik Urzędowy Szefostwa Okręgu Lublin, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lublin nr 12, 31 grudnia 1941 roku, k. 165–166; tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady 1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 300; AŻIH, ŻSS, 211/654, Korespondencja Prezydium ŻSS z Komitetem Powiatowym ŻSS w Lublinie 2 stycznia 1942–5 listopada 1942, k. 4; Biblioteka im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie [dalej: BiHŁwL], sygn. Mf 517, „Nowy Głos Lubelski”, nr 299, R. 2, 21–22 grudnia 1941 roku, s. 3; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski [oprac.], Warszawa 1957, s. 122–123.
14. Wróć do odniesienia Unbefugt oznacza nieupoważniony, bez upoważnienia. AŻIH, ŻSS, 211/193, ŻSS. Lublin, k. 69.
15. Wróć do odniesienia Tamże, 211/140, Korespondencja ŻSS z Markiem Altenem – Doradcą przy Szefie Dystryktu lubelskiego 6 listopada 1941–29 grudnia 1941, k. 72; tamże, 211/193, ŻSS. Lublin, k. 70.
16. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 193, ŻSS. Lublin, k. 70.
17. Wróć do odniesienia AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 28.
18. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku [dalej: APMM], Relacje nt. gett, więzień i obozów położonych na terenie okupowanej Polski, sygn. VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztajn Rapaport Jarkoni pt. „Wzorcowe getto w cieniu Majdanka”, k. 12; tamże, sygn. VII/O-221, Relacja Kiny Morgenstern, k. 4. W wersji złożonej w 1989 roku Ida Gliksztajn podała, że w styczniu 1942 roku drutem kolczastym otoczono jedynie pewien obszar getta, sugerując podział na dwie części. Tamże, VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn Rapaport Jarkoni pt. „Getta: Lublin i Majdan Tatarski”, k. 12. We wspomnieniach spisanych w 1967 r. w Izraelu, Ida Gliksztajn stwierdziła: „W styczniu i lutym [1942 – J.Ch.] zostało ogrodzone ghetto drutem kolczastym i zamknięte. Istniały dwa ghetta: małe – dla uprzywilejowanych, duże dla reszty ludności”. YVA, YVT, O.3/3060, Relacja Idy Rapaport Jarkoni, k. 6.
19. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-220, Relacja Efraima Krasuckiego, k. 4.
20. Wróć do odniesienia AŻIH, 301/6260, Relacja Ignacego Wieniarza, k. 72.
21. Wróć do odniesienia Tamże, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG II 351 (Ring. II/305), k. 3; Archiwum Ringelbluma. Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, A. Bańkowska [oprac.], Warszawa 2012, s. 54.
22. Wróć do odniesienia APL, AML, sygn. 390, Sprawy urządzenia getta w Lublinie, k. 16–18.
23. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 308; tamże, sygn. 52, Wydział Pocztowy – zarządzenia, sprawozdania, korespondencja z Prezydium Rady, k. 36.
24. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-18, Pamiętnik Idy Gliksztaj Rapaport Jarkoni, k. 19; YVA, YVT, sygn. O.3/3060, Relacja Idy Rapaport Jarkoni, k. 6.
25. Wróć do odniesienia APL, Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lublin nr 2, 28 lutego 1942 r., k. 8.
26. Wróć do odniesienia WBiHŁwL, sygn. Mf 517, „Nowy Głos Lubelski”, nr 44, R. 3, 22–23 lutego 1942 r., s. 3.
27. Wróć do odniesienia AIPN, GK 175/186, Akta w sprawie getta w Lublinie, k. 22.
28. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 3 – 1942, k. 40; tamże, sygn. 25, Korespondencja z dyrekcją policji [Polizeidirektion] w Lublinie w sprawie dot. dorożek, pobytu Żydów w szpitalu, przepustek i n. 1941–1942, k. 111.
29. Wróć do odniesienia APMM, sygn. VII/O-19, Pamiętnik Idy Gliksztajn Rapaport Jarkoni, k. 15.
30. Wróć do odniesienia AŻIH, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy [Ring. I, Ring. II] Archiwum Ringelbluma. [1909] 1940-03.1943, sygn. ARG I 849 (Ring. I/948), k. 1; Archiwum Ringelbluma, s. 48.
31. Wróć do odniesienia APMM, VII/O-221, Relacja Kiny Morgenstern, k. 5.
32. Wróć do odniesienia AŻIH, 301/2784, Relacja Rachmila Gartenkrauta, k. 9.
33. Wróć do odniesienia Tamże, 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3.
34. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 12, Zbiór wydanych ogłoszeń t. 3 – 1942, k. 40; AŻIH, 301/1290, Relacja Henryka Goldwaga, k. 15; tamże, 301/1299, Relacja Hersza Feldmana, k. 5; tamże, 301/6260, Relacja Ignacego Wieniarza, k. 72; tamże, 301/6669, Relacja Romana Chwedkowskiego, k. 3.
35. Wróć do odniesienia Tamże, 301/1295, Relacja Franciszki Mandelbaum, k. 20.
36. Wróć do odniesienia APL, RŻL, sygn. 13, Ogłoszenia dot. m.in. realizacji obowiązku pracy przymusowej, utworzenia getta w Lublinie, sprawie rozesłania sprawozdania z działalności Rady [1939–1940], pomocy prawnej itp., k. 334–335.