Fundacja Sary i Manfreda Frenklów

Małżeństwo FrenklówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

3 listopada 1988 roku rozpoczęła swoją działalność fundacja Sary i Manfreda Frenklów, żydowskiego małżeństwa mieszkającego w Antwerpii.

Sara Bass-Frenkel pochodzi z Lublina (obecnie miszka w Antwerpii). Urodziła się w 1922 roku w mieszkającej przy ul. Bonifraterskiej 4 rodzinie Mosze i Hansze Bassów. Miała brata Chaima i siostrę Leę. W czasie okupacji jej matka i babka zginęły w Bełżycach, natomiast ojciec i brat trafili do obozu na Majdanku, gdzie zostali zamordowani. Sara wraz z siostrą Leą ukrywały się przez jakiś czas w mieście, zaś we wrześniu 1942 roku na terenie cmentarz żydowskiego przy ul. Walecznych, gdzie były świadkami egzekucji. Udało im się przetrwać dzięki pomocy Władysława Janczarka i księdza Jana Poddębniaka, który załatwił młodym dziewczynom fałszywe dokumenty. Dzięki temu jako Polki: Stanisława Gorczyca i Maria Taracha wyjechały na przymusowe roboty do Niemiec. Tam Sara pracowała jako pielęgniarka w szpitalu w Wolfsburgu, gdzie poznała swojego przyszłego męża¹.

Manfred Frenkel pochodził z Brunszwiku w Niemczech, jednak trafił do Polski w 1938 roku wraz z tysiącami wysiedlanych przymusowo Żydów. Trafił do Zbąszynka, a następnie do Łodzi. Tam rodzina Frenklów znalazła się w gettcie łódzkim, a następnie trafiła do Auschwitz. Manfred Frenkel i jego ojciec trafili do podlegającego obozowi w Neuengamme zakładu Bussina². Sara Bass i Manfred Frenkel pobrali się w 1945 roku, wyemigrowali razem najpierw do Izraela, a następnie osiedli w Belgii, gdzie prowadzili interes związany z  obróbką diamentów.

Działania Fundacji Sary i Manfreda FrenklówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Starania o zachowanie nowego cmentarza żydowskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Małżeństwo podjęło starania o zachowanie nowego cmentarza żydowskiego w 1986 r. za pośrednictwem Kongregacji Wyznania Mojżeszowego, jednak udało się je formalnie zakończyć dopiero w 1988 r. Powołano wówczas w Lublinie fundację zajmującą się opieką nad cmentarzami żydowskimi, przede wszystkim miejscowym nowym cmentarzem żydowskim. Pełnomocnikiem fundacji został adwokat lubelski Tomasz Przeciechowski. Manfred Frenkel odbył szereg spotkań z władzami miasta, celem ustalenia możliwego sposobu uporządkowania i upamiętnienia lubelskich cmentarzy.

Plany upamiętnieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

9 listopada 1988 ogłoszono plany budowy upamiętnienia oraz dokonano wmurowania kamienia węgielnego pod budowę upamiętnienia na okoliczność 46. rocznicy likwidacji getta lubelskiego³. Prace nad rewaloryzacją cmentarza zlecono firmie Tender. Jak donosił „Kurier Lubelski” stworzone przez Stanisława Machnika założenie architektoniczne miało być przedsięwzięciem unikalnym w skali kraju:

Kirkut (...) będzie miał ogrodzenie w kształcie macew (płyty nagrobne które na cmentarzach żydowskich ustawia się pionowo) o wysokości 1,70m i menor (7- ramienne świeczniki) o wysokości 1,20m. Za ogrodzeniem, na terenie kirkutu, stanie dwupoziomowy obiekt z żelbetonowy, wyłożony granitem. Na parterze pomieści izbę modlitw, a na górze izbę pamięci⁴.

Działania planowano zakończyć w listopadzie 1989 r. Niestety trudności finansowe i formalne spowodowały przerwanie prac na cmentarzu w kwietniu 1989 roku⁵. Problemem były rosnące koszty po stronie wykonawcy oraz trudności związane z wypełnianiem warunków formalnych związanych z działalnością Fundacji. Być może w tym czasie doszło też do zmiany pełnomocnika Fundacji, którym został warszawski prawnik Andrzej Wójtowicz⁶.

17 lipca 1989 roku w “Kurierze Lubelskim” pojawił się reportaż z postępu prac remontowych na cmentarzu żydowskim, przy ulicy Walecznych. Wspomniano o autorach projektu rewaloryzacji cmentarza oraz inicjatorach działania – Fundacji Frenklów. Informowano także o przesunięciu terminu zakończenia  prac na maj 1990 roku⁷. Manfred Frenkel chciał ukończyć pracę w dniu swoich urodzin, 30 maja.

Ochrona konserwatorskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Działalność Fundacji Frenklów była także przyczyną rosnącego zainteresowania cmentarzem ze strony władz, a także przesłanką do objęcia ochroną konserwatorską całości terenu przedwojennego cmentarza, po obu stronach ówczesnej al. Lenina. Wpisu do rejestru zabytków pod pozycją A/983 dokonano 11 sierpnia 1989 r.

W sierpniu tego samego roku na terenie remontowanej nekropolii pojawiła się delegacja, w ramach której przybyli: izraelski minister do spraw religii Zewulun Hammer, Naczelny Rabin Polski Pinchas Menachem Joskowicz  oraz dyrektor zespołu do spraw nierzymskokatolickich kościołów i związków wyznaniowych przy Ministerstwie ds. Wyznań  –  Grzegorz Rydlewski⁸.

Uroczyste otwarcieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W wyniku działań Fundacji Frenklów teren cmentarza przy ul. Walecznych został ostatecznie uporządkowany. Na część grzebalną przeniesiono ocalałe nagrobki z terenu miasta (obecnie znajdują się tam nagrobki z Wieniawy i Głuska, a także jeden nagrobek z dawnego cmentarza wojennego z I wojny światowej przylegającego do nekropolii) oraz z Puław i Annopola. W lipcu 1991 r. została zakończona odnowa cmentarza żydowskiego i budowa Izby Pamięci przy ul. Walecznych.

W uroczystym otwarciu, 23 lipca 1991, „wzięło udział czterdziestu Żydów z Izraela, Stanów Zjednoczonych, Belgii i Francji”. Obecni byli również fundatorzy Sara i Manfred Frenklowie⁹.

Forma upamiętnieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obszar cmentarzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ogrodzenie odrestaurowanej części cmentarza składa się z 300 stel-macew, które od strony zewnętrznej są stylizowane tak, by symbolizowały zniszczenie i przemijanie. Od strony wewnętrznej natomiast można w nie wmontowywać tablice upamiętniające, co w późniejszych latach stało się częstą praktyką.

Izba PamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powstała na terenie cmentarza Izba Pamięci to budowla o wysokości 10,5 m, która również nawiązuje kształtem do żydowskiego nagrobka: powiększonej do ogromnych rozmiarów steli oraz tumby (czyli skrzyni nagrobkowej). Wnętrze Izby Pamięci posiada elementy wyposażenia synagogi: aron-ha kodesz (w którym zgodnie z założeniem miała znajdować się Tora) i bima, wykonane z drewna dębowego. Elementy metalowe wykonała pracownia kowalstwa artystycznego Elżbiety Kuskowskiej-Wnęk. We wnętrzu izby znajduje się stała wystawa prezentująca dzieje lubelskich nekropolii żydowskich.

Symbolika tego upamiętnienia, projektu Stanisława Machnika, miała w zamyśle tworzyć pomost pomiędzy teraźniejszością i przyszłością, będąc – jak napisali autorzy broszury:

pomostem pomiędzy historią a teraźniejszością miasta Lublina, pomiędzy tętniącym życiem Żydów lubelskich przed II wojną światową a nowymi mieszkańcami Lublina, darem państwa Bass-Frenklów dla obecnych Lubliniaków oraz miejscem spotkań i modlitwy byłych mieszkańców tego miasta rozproszonych po całym świecie¹⁰.

Kształt powstałej Izby Pamięci nawiązywać miał do odnalezionego na terenie cmentarza nagrobka z 1939 roku¹¹.

Pomnik-ohelBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na nieogrodzonym terenie dawnej nekropolii (dziś po północnej stronie ul. Andersa) wzniesiono w czerwcu 1993 r. pomnik-ohel, w którego wnętrzu złożono urnę z prochami ofiar z byłego obozu na Majdanku, gdzie zamordowano część lubelskich Żydów¹².

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Akt Nowych (AAN), UdsW sygn. 132/264.

Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział ds Wyznań, sygn. 354.

„Gazeta Wyborcza”, nr 112 (1991), 24 lipca 1991.

„Kurier Lubelski”, R. 33, nr 48 (8 marca 1989).

„Kurier Lubelski”, R. 33, nr 138 (17 lipca 1989).

„Kurier Lubelski”, R. 33, nr 165 (25-27 sierpnia 1989).

Radzik T., Śladkowski W., Wójcikowski G., Wójcikowski W., Lublin. Dzieje miasta t. II, XIX i XX wiek, Lublin 2000.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia Ulotka informacyjna Fundacji Sary i Manfreda Frenklów, ze zbiorów Hanny Wyszkowskiej, Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, teczka V.
2. Wróć do odniesienia Tamże.
3. Wróć do odniesienia Chodzi o datę likwidacji getta na Majdanie Tatarskim 9 listopada 1942 roku. Archiwum Akt Nowych (AAN), UdsW sygn. 132/264, s. 33.
4. Wróć do odniesienia Kirkut przy ul.Walecznych w listopadzie, „Kurier Lubelski”, R. 33, nr 48 (8 marca 1989), s. 8.
5. Wróć do odniesienia AAN, UdsW sygn. 132/264, s. 49.
6. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział ds Wyznań, sygn. 354, s.167.
7. Wróć do odniesienia (a), Trwa montaż macew, „Kurier Lubelski”, R. 33, nr 138 (17 lipca 1989), s. 4.
8. Wróć do odniesienia Minister Hammer o kirkucie na Siennej, „Kurier Lubelski”, R. 33, nr 165 (25-27 sierpnia 1989), s. 1.
9. Wróć do odniesienia G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Kalendarium, [w:] T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin. Dzieje miasta t. II, XIX i XX wiek, Lublin 2000, s. 586; J. Pleszczyński, Wspólna Izba Pamięci, „Gazeta Wyborcza” nr 112 (1991), 24 lipca 1991, s. 1.
10. Wróć do odniesienia Ulotka o Izbie Pamięci Fundacji Sary i Manfreda Bass-Frenkel, ze zbiorów Hanny Wyszkowskiej, Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, teczka V.
11. Wróć do odniesienia Opisowa charakterystyka rewaloryzacji Cmentarza żydowskiego przy ul. Walecznych w Lublinie, Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, Materiały pozyskane od p. Stanisława Machnika.
12. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Szlakiem pamięci..., s. 123; G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Kalendarium…, s. 577.