Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Fotografia lubelska – historia

Historia lubelskiej fotografii do 1939 roku.

Brama Krakowska w Lublinie. Pocztówka
Brama Krakowska w Lublinie, pocztówka, kolekcja Wojciecha Turżańskiego

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia lubelskiej fotografii ma długą tradycję obfitującą w ważne wydarzenia. Wynalazek Daugerre’a i Niépce’a trafił do Lublina w drugiej połowie XIX wieku. Od tego momentu fotografia na dobre zadomowiła się w Lublinie, powstawały liczne zakłady fotograficzne, wydawano dużą ilość kart pocztowych, fotograficy wykonywali widoki miasta na potrzeby dokumentacji i do licznych wydawnictw. Fotografowano najbardziej charakterystyczne miejsca w Lublinie, takie jak Brama Krakowska, Rynek, Krakowskie Przedmieście, ale i te nieco mniej znane np. dzielnicę żydowską. W dwudziestoleciu międzywojennym fotografia lubelska miała szczególnie dobry okres swojej aktywności. Tu w tym okresie tworzył Edward Hartwig, tu przyjeżdżał Jan Bułhak, a w 1937 roku powstało Lubelskie Towarzystwo Fotograficzne.

PocztówkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fotografia rozwijała się w Lublinie od 2 połowy XIX wieku. Początkowo fotografie przedstawiające miasto były wykonywane na potrzeby pocztówek dlatego zawierały widoki najbardziej charakterystycznych miejsc i budowli. Grupa lubelskich fotografów i współpracujących z nimi wydawców była bardzo liczna. Jednym z zakładów fotograficznych, który dostarczał zdjęć do wydawnictw był Zakład Stepanoff, w którym pracowała Zofia Grzybowska. Grzybowska była autorką zdjęć do „Kalendarza Lubelskiego na 1904 rok” zawierającego 25 widoków Lublina (m. in. Krakowskie Przedmieście, Gmach Rządu Gubernialnego, Katedra). Kolejne wydawnictwo było prowadzone przez Andrzeja Teodora Semadeniego, który w 1901 wydał widokówkę-składankę z panoramą Lublina wykonaną ze Wzgórza Czwartek z wykorzystaniem zdjęć Wiktorii Sierocińskiej.

Panorama Lublina ze wzgórza Czwartek, część 2.
Panorama Lublina ze wzgórza Czwartek, część 2. (Autor: Sierocińska, Wiktoria)

Z wydawnictwa Braci Kiesewetter, działającego do 1909 roku, wyszła największa liczba pocztówek, między innymi widokówki z 1903 roku uważane za jedną z najlepszych jakościowo serii w historii lubelskiej pocztówki, w której widoki Lublina są wkomponowane w ozdobną quasi secesyjną ramkę. W Zakładzie Artystyczno-Fotograficznym „Zofia” prowadzonym przez Zofię Mikłaszewską i Ludwika Radzikowskiego wykonano fotografie Lublina wydane następnie w pierwszej podkolorowanej serii. Działalnością wydawniczą zajmowała się założona w 1914 roku księgarnia Witolda Cholewińskiego. W niej między innymi drukowano pocztówki z fotografiami Ludwika Hartwiga.

Cukiernia A.K. Semadeni na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Stanisława Staszica w Lublinie
Cukiernia A.K. Semadeni na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Stanisława Staszica w Lublinie (Autor: nieznany)

W 1916 roku Zakład Adama Jarzyńskiego wykonał pocztówki z rysunkami przedstawiającymi Lublin autorstwa Władysława Barwickiego i Konstantego Kietlicz-Rayskiego, a w 1919 roku z okazji 350 rocznicy Unii Lubelskiej wydał okolicznościowy album z widokami najważniejszych budowli. W 1924 roku Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch” wydrukowało jedną z najsłynniejszych serii pocztówek lubelskich z fotografiami Jana Bułhaka. Około 1927 roku wydano serię pocztówek nakładem księgarni Braci Kestenberg z fotografiami Witolda Boguskiego.

W dwudziestoleciu międzywojennym pocztówki z widokami Lublina wydawało wielu wydawców nie tylko lubelskich, między innymi Salon Malarzy Polskich z Krakowa, drukowano także nakładem różnych instytucji, na przykład Towarzystwa Przyjaciół KUL, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Najprawdopodobniej ostatnią przed II wojną światową serią pocztówek była seria wydana przez lwowską „Książnicę Atlas” z wykorzystaniem zdjęć Jana Bułhaka.

Serie widokówek były wielokrotnie powtarzane i dość często wykorzystywały zdjęcia z widokami nieaktualnymi, nawet z końca XIX wieku. Matryce były używane wielokrotnie, przykładowo wykonane w 1899 roku dla firmy Jozafata Pietrzykowskiego były ponownie użyte w 1915 roku przez zakład Józefa Pigłowskiego.

Plac Bernardyński w Lublinie (plac Wolności)
Plac Bernardyński w Lublinie (plac Wolności) (Autor: nieznany)

Dość liczną grupę stanowią pocztówki okolicznościowe między innymi z Wystawy Higienicznej w 1908 roku, manifestacji patriotycznej 3 maja 1916 roku na Placu Litewskim (wykorzystującej zdjęcia Adama Kłossowskiego), a także pocztówki z których dochód był przeznaczany na określone cele, na przykład seria z 1916 roku ze zdjęciami Janusza Świeżego, z której dochód przeznaczony był na cele legionów. Interesującą serią były pocztówki etnograficzne, z których najsłynniejszą były karty z rysunkami Konstantego Kietlicz-Rayskiego przedstawiające „typy lubelskie” wykonane z okazji Wystawy Rolniczo-Przemysłowej w 1901 roku, a później kilkakrotnie powtarzane.

Fotografia w dwudziestoleciu międzywojennymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza ćwierć XX wieku to okres bardzo szybkiego rozwoju fotografii jako autonomicznej dziedziny sztuki. W tym czasie zaczęła działać w Lublinie kształtować grupa fotografów, którzy utrwalali na kliszach fotograficznych widoki miasta dla celów dokumentacyjnych i artystycznych. Grupę tworzyli zawodowi fotograficy i fotoamatorzy mieszkający w Lublinie. Część z nich w 1937 roku założyła Lubelskie Towarzystwo Fotograficzne. Lublin utrwalali też fotograficy przybywający do Lublina w rodzaj podróży artystycznej. Wymieniając lubelskich fotografów warto wspomnieć o malarzu Witoldzie Boguskim (1878-1949), który wykonał pierwsze w historii lubelskiej fotografii zdjęcie z lotu ptaka.

Lublin, Krakowskie Przedmieście obok Placu Litewskiego
Lublin, Krakowskie Przedmieście obok Placu Litewskiego (Autor: Hartwig, Ludwik (1883-1975))

Nestorem fotografiki lubelskiej był Ludwik Hartwig (1883-1975). Po przybyciu z Rosji w 1921 roku otworzył zakład fotograficzny przy ulicy Namiestnikowskiej 19 (dziś Narutowicza) przeniesiony następnie do Hotelu Europejskiego. Oprócz zdjęć portretowych wykonywał widoki Lublina. Na pocztówkach wykorzystujących fotografie Hartwiga oglądamy między innymi: Krakowskie Przedmieście z widokiem na kościół św. Ducha, Krakowskie Przedmieście z Placem Litewskim, gmach poczty, róg Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Szopena, gmach Gimnazjum im. S. Staszica, a także ulicę Misjonarską czy trębacza wygrywającego hejnał Lublina. Ludwik Hartwig dokumentował sceny z Teatru Miejskiego, wykonywał zdjęcia dla ówczesnej prasy, m. in „Ziemi lubelskiej” i „Głosu lubelskiego”, zajmował się także fotografią reportażową - w „Przeglądzie Lubelsko-Kresowym” z 1925 roku siedem fotografii ilustrowało reportaż z więzienia na Zamku. Był także autorem zdjęć do wydawnictwa pamiątkowego „Dom Żołnierza w Lublinie”. Zdjęcia Ludwika Hartwiga są statyczne, w pewien sposób akademickie.

Kataryniarz
Kataryniarz (Autor: Ziółkowski, Wiktor)

Zupełnie inaczej fotografował Wiktor Ziółkowski (1893–1978), malarz i grafik, który w swoich wszechstronnych zainteresowaniach zajmował się także fotografią. Interesowały go nietypowe ujęcia popularnych miejsc: Bramy Krakowskiej, Bramy Grodzkiej, kościoła bernardynów, klasztoru dominikanów. Tematów poszukiwał także w obrębie dzielnicy żydowskiej. Na zdjęciach utrwalił ulicę Mostową, róg Krawieckiej i Zamkowej, róg Ruskiej i Mostowej, ulicę Krawiecką. Ponadto dokumentował przejawy codziennego życia w Lublinie w okresie dwudziestolecia międzywojennego, na jednym ze zdjęć oglądamy kataryniarza, na innym targ przy Świętoduskiej.

Lublin, widok na Zamek i dzielnicę żydowską z placu św. Michała
Lublin, widok na Zamek i dzielnicę żydowską z placu św. Michała (Autor: Czechowicz, Józef (1903-1939))

Znany przede wszystkim z dorobku literackiego Józef Czechowicz (1903-1939) zimą 1933 lub wczesną wiosną 1934 roku wykonał kilkadziesiąt widoków Lublina. Zdjęcia powstały w ścisłym związku z opublikowanym w 1934 roku tomem poetyckim Stare kamienie i przygotowywanym Poematem o mieście Lublinie. Ukazują miejsca charakterystyczne dla pejzażu Starego Miasta – Bramę Krakowską, ulicę Jezuicką, Rynek Starego Miasta, Katedrę, dzielnicę żydowską, Zamek od strony Placu Krawieckiego, ulicę Zamkową z przejścia Bramy Grodzkiej, dom przy ulicy Zamkowej 2 a także przedmieścia Kalinowszczyzna, Czwartek, Wieniawa. Zdjęcia opowiadają indywidualne historie, są rodzajem subiektywnego, artystycznego spojrzenia na miasto.

Ulica Czechowska w Lublinie
Ulica Czechowska w Lublinie (Autor: Magierski, Stanisław Jacek (1904-1957))

W latach 30. XX wieku fotografował Stanisław Magierski (1904-1957). Interesowały go motywy ze Śródmieścia i Starego Miasta: Brama Krakowska, kościół dominikanów, Krakowskie Przedmieście, ulica Jezuicka, także motywy z dzielnicy żydowskiej – Porta Sordida, Podzamcze, Brama Grodzka. Zbiór zawiera zdjęcia dokumentujące codzienność Lublina – sprzedawców balonów, sprzedawczynię pączków.

Brama Krakowska
Brama Krakowska (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))

Edward Hartwig (1909-2003) od wczesnego dzieciństwa pomagał ojcu w zakładzie fotograficznym. Około 1920 roku na polecenie Ludwika Hartwiga z aparatem fotograficznym, statywem i trzema kasetami formatu 9x12 cm udał się na Stare Miasto i wtedy wykonał pierwsze samodzielne zdjęcia. Później, po powrocie ze studiów w Wiedniu, przejął zakład przy ulicy Narutowicza po Ludwiku Hartwigu i w pełni zaczął zajmować się fotografią. Oprócz fotografii portretowej wykonywał wiele widoków miasta, które były sprzedawane jako pocztówki, w formie oryginalnych fotografii z ręcznymi podpisami pod zdjęciem. Wiele zdjęć robił, jak sam to określał „do tapczanu”, były to widoki Starego Miasta: Rynek, Brama Krakowska, Śródmieścia: Krakowskie Przedmieście z Bramy Krakowskiej, Magistrat, dzielnicy żydowskiej, (do której fotografowania przekonał go Wiktor Ziółkowski) a także bliższych i dalszych okolice Lublina:, Wrotków, Rury, Kalinowszczyna, Wieniawa. Zdjęcia Edwarda Hartwiga są artystyczne, nastrojowe i tajemnicze powstawały wczesnym rankiem, prawie bez wykorzystania światła słonecznego, wykazują fascynacje autora mgłami i chmurami. Nie są do zdjęcia dokumentacyjne ale poszukujace artystycznych ujęć, np. przez liście, ozdobną kratę. W tym czasie Hartwig eksperymentował nie tylko przy fotografowaniu ale także przy obróbce odbitek. Większość zdjęć z „okresu lubelskiego” przepadła w czasie wojny, szczególnie podczas bombardowania Lublina w dniu 9 września 1939 roku kiedy jedna z bomb zniszczyła pracownię ojca, w której Edward Hartwig przechowywał swoje prace. Podobnie nieznany jest los wykonanej na zamówienie dokumentacji otwarcia jesziwy w 1930 roku.

Lublin, ulica Nowa 1 i Nowa 3
Lublin, ulica Nowa 1 i Nowa 3 (Autor: Kiełsznia, Stefan (1911-1987))

Zupełnie inny charakter mają zdjęcia Stefana Kiełszni (1911-1987), który w 1938 roku na zlecenie Magistratu wykonał dokumentację Śródmieścia Lublina i dzielnicy żydowskiej. Z 600 wykonanych fotografii do dziś zachowało się 120 wizerunków domów z ulic Kowalskiej, Krawieckiej, Lubartowskiej, Nowej, Świętoduskiej, Szerokiej. Zdjęcia mają charakter dokumentacyjny, przedstawiają partery i pierwsze piętra kamienic, były wykonywane krok po kroku tworząc zwartą, systematycznie tworzoną kolekcję fotografii.

Lublin pojawia się na fotografiach fotografików polskich, którzy przybywali do Lublina.

Jednym z pierwszych fotografów przebywających w Lublinie był Juliusz Kłos działający dla Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, który podczas wyprawy inwentaryzacyjnej w 1916 roku wykonał między innymi fotografię portyku katedry i zabudowań dawnego kolegium jezuickiego. Jego zdjęcia reprezentują nurt konserwatorski w fotografii.

Ulica Szeroka w Lublinie
Ulica Szeroka w Lublinie (Autor: Bułhak, Jan (1876–1950))

W 1924 roku przebywał w Lublinie Jan Bułhak (1876- 1950). Wtedy wykonał kilkanaście ujęć najbardziej znanych miejsc w Lublinie: Katedrę z Wieżą Trynitarską, Krakowskie Przedmieście, Ogród Saski, Rynek, Zamek oraz panoramy Starego Miasta i dzielnicy żydowskiej. 14 zdjęć było opublikowanych w serii pocztówkowej oraz w albumie zatytułowanym Lublin. Nieco później – dokładnie w 1931 roku, ale w podobnym celu przebywał w Lublinie Henryk Poddębski (1890-1945). Wykonał w Lublinie kilka fotografii, z których najbardziej znane to Krakowskie Przedmieście, widok na Zamek i Podzamcze z Placu po Farze, widok Lublin z Czwartku.

Z krótkimi wizytami przebywali w Lublinie fotograficy pochodzenia żydowskiego dokumentujący życie Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej: Alter Kacyzne i Roman Vishniak. Alter Kacyzne (1885 - 1941) przebywał w Lublinie w 1924 roku. Wtedy sfotografował dom na rogu ulicy Mostowej i Krawieckiej, tak zwaną „Psią górkę”, ulicę Szeroka, ulicę Grodzką od strony ulicy Podwale, ulicę Krawiecką, fragment wnętrza synagogi Maharszal. Znaczna część zdjęć zawiera wizerunki ludzi modlących się w synagodze, uczących się w chederze, pracujących. Z kolei w spuściźnie Romana Vishniaka (1897-1990) zachowało się zaledwie cztery zdjęcia Lublina.

Istnieje liczna grupa zdjęć z okresu pomiędzy 1901 a 1939 rokiem o nieznanym autorstwie ale znacznie poszerzających naszą wiedzę na temat wyglądu miasta w tym okresie. Przykładem są trzy panoramy lotnicze z lat 30-tych znajdujące się w zasobie Instytutu Sztuki PAN. Niezastąpionym źródłem informacji są albumy znajdujące się w Wydziale Architektury i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin z robót publicznych finansowanych przez Fundusz Pracy w Lublinie w latach 1938-1939 roku oraz dokumentacja prac konserwatorskich Starego Miasta prowadzona przez Wydział Budownictwa Zarządu Miasta w latach 1938-1939, wraz z dokumentacją Józefa Dutkiewicza dotyczącą odkrycia fundamentów kościoła św. Michała w prowadzona w latach 1936-1938.

W zasobie Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe) znajdują się zdjęcia wykonane na potrzeby „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. Pośród nich znajduje się panorama Lublina z Bielszczyzny, widok katedry, kościoła Św. Piotra i Pawła, zdjęcia wykonane podczas przebudowy gmachu KUL, prace prowadzone przy zasklepianiu Czechówki, dokumentacja uroczystości odsłonięcia pomnika Jana Kochanowskiego. Interesującym, nie opracowanym zbiorem jest zespół fotografii opatrzonych datą z VII. 1939, na których widnieją wizerunki najważniejszych miejsc w Lublinie Bramy Krakowskiej, Ratusza, ulicy Jezuickiej.

Widoki Lublina zamieszczane były także na łamach gazet. W czasopismach ogólnopolskich „Świat”, „Tygodnik ilustrowany”, „Ziemia” publikowano zdjęcia zabytków. W gazetach lokalnych, a przede wszystkim w „Głosie Lubelskim”, „Gazecie lubelskiej”, „Expresie Lubelsko-Wołyńskim”, „Przeglądzie Lubelsko-Kresowym”, „Ziemi lubelskiej” publikowano nie tylko zdjęcia miejsc i obiektów ale także fotografie wydarzeń z życia miasta.

Panorama Starego Miasta w Lublinie
Panorama Starego Miasta w Lublinie (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))


Obszar uwieczniony na zdjęciach i w plastyce pomiędzy 1901 a 1939 rokiem obejmuje właściwie cały teren ówczesnego Lublina. Oczywistym jest fakt, że najczęściej przedstawiane były widoki miasta i architektura zlokalizowane w centrum i będące swoistymi wizytówkami Lublina. W obrębie Śródmieścia najczęściej pojawiają się Krakowskie Przedmieście, Plac Bernardyński z Wieżą Ciśnień, Ratusz, Katedra, rzadziej ulica Świętoduska, ulica Namiestnikowska, kościół pobrygidkowski, teatr Osterwy. Znacznie więcej prac zawiera wizerunki budowli z terenu Starego Miasta: Brama Krakowska, Rynek, Brama Grodzka pojawiają się w pracach prawie wszystkich plastyków i fotografów, rzadziej uwieczniano ulice Złotą i kościół dominikanów, ulicę Jezuicką, Szambelańską, Grodzką. Wielu artystów fascynował obszar dzielnicy żydowskiej, stąd wiele obrazów przedstawia całość lub wybrane fragmenty ulic Szerokiej, Kowalskiej, Lubartowskiej, Krawieckiej, często uwieczniano widok Podzamcza z Placu Po Farze. Równie popularne były widoki ze wzgórza Czwartek. Zdecydowanie rzadziej na obrazach i w fotografii pojawiają się widoki innych dzielnic, zachowanych jest kilka fotografii dworca kolejowego, zabudowań KUL, Dom Żołnierza, pojawiają się też widoki Kalinowszczyzny, Wrotkowa, znad Bystrzycy i Czechówki. Zaledwie kilka wydarzeń z życia miasta doczekało się autonomicznej dokumentacji, należą do nich otwarcie Jesziwy autorstwa Edwarda Hartwiga i uroczystość odsłonięcia pomnika Jana Kochanowskiego.

Malarstwo, grafika i fotografia dziś stanowią dla nas podstawę do studiów porównawczych, a niekiedy podstawowe źródło wiedzy o wyglądzie miejsc i obszarów, które dziś nie istnieją (Dzielnica żydowska, Wieniawa) lub które uległy znacznym przekształceniom.

[2007]

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Estetyczna wrażliwość, z Edwardem Hartwigiem rozmawiają Anna i Andrzej Bernatowie, „Nowe książki”, nr 12/99, s. 4-7.
  • Gawarecki H., Dawny Lublin na fotografiach Stefana Kiełszni, Lublin 1974.
  • Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974, s. 115- 118.
  • Hartwig E., Wspomnienie. Lublin i okolice. Ze wstępem Julii Hartwig, Lublin 2004.
  • Janowska P., Z albumu i pamięci - wspominki Edwarda Hartwiga, „Na przykład”, R. 1999, nr 1-2 (65-66), s. 13-16.
  • Kamiński I. J., O sztuce w Lublinie, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, red. T. Radzik, A. A. Witusik, Lublin 1997.
  • Kamiński I. J., Życie artystyczne w Lublinie 1901-1926, Lublin 2000.
  • Lipniewski J., Fotografowie i wydawcy pocztówek na wystawie lubelskiej w 1901 roku, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901-2001. Materiały z sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 43-50.
  • Lipniewski J., Szkic do dziejów lubelskich pocztówek, [w:] Lublin na dawnej pocztówce, red. T. Panfil, M. Wyszkowski, J. Lipniewski, Lublin 1997, ss. 11-20.
  • Lipniewski J., Widokówki lubelskie – historia i znaczenie dla ikonografii miasta (1896-1939), [w:] Ikonografia dawnego Lublina. Materiały z sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Oddział w Lublinie, red. Z. Nestorowicz, Lublin 1999, ss. 88-119.
  • Lublin trzech pokoleń, wstęp i podpisy M. Kurzątkowski, Lublin 1987.
  • Magierski J., Lubelskie Towarzystwo Fotograficzne, „Kwartalnik WDK”, R. XVI (1987), s.16-23.
  • Misiewicz A., Fotografia lubelska w latach 1918-1939, Lublin 1986, mszp.
  • Odnous B., Były czary i dziwy, „Na przykład”, R. 1998, maj/czerwiec, s. 26-28.
  • Odnous B., Fotograf zaginionego miasta, „Karta”, R. 2000, nr 31,s. 10-15.
  • Pięćdziesięciolecie Lubelskiego Towarzystwa Fotograficznego. Z Edwardem Hartwigiem rozmawia Zbigniew Toczyński, „Kwartalnik WDK”, R. XVI (1987), s. 9-16.
  • Słownik biograficzny miasta Lublina
    – biogramy: Wiktora Ziółkowskiego, Stanisława Magierskiego, Józefa Czechowicza, Władysława Barwickiego.
  • Szeloch K., Podróż wspomnień, „Kurier lubelski”.
  • Tyszczyk A., Poemat o mieście Lublinie i jego fotografie, „Na Przykład”, R. 1999, nr 11/12, s. 13-16.
  • Zętar J., Ikonografia lubelskiej dzielnicy żydowskiej, „Scriptores”, nr 2/2003 (28), s. 79-90.

 

Powiązane artykuły

Słowa kluczowe