Fabryka worków, fabryka cykorii i młyn motorowy Freitaga w Lublinie
W 1914 roku spalona fabryka worków Chaima Lejby Freitaga została przekształcona w fabrykę cykorii. W 1924 roku funkcjonował tu młyn motorowy, zaś w 1940 roku fabryka wód gazowych.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Funkcje
Fabryka narzędzi rolniczych i worków, przekształcona w fabrykę cykorii. W późniejszych latach część budynku zaadaptowano na młyn motorowy, mieszkania oraz wytwórnię wód gazowych. Obecnie budynek, w większości, jest przeznaczony na mieszkania.
Historia
W 1914 roku Chaim Lejba Freitag złożył podanie o zgodę na przekształcenie spalonej fabryki worków – której był właścicielem – na fabrykę cykorii. Do podania dołączony był plan fabryki narzędzi rolniczych z odlewnią przy ulicy Zamojskiej 47, sporządzony w 1903 roku. W planie mylnie podano usytuowanie fabryki na gruntach wsi Tatary. Okazuje się jednak, że istotnie w miejscu Zamojskiej 14 przebiegała granica gruntów wiejskich i miasta Lublina.
Południowe skrzydło zabudowań powstało w 1903 roku jako fabryka metalurgiczna, szybko przekształcona w fabrykę worków, a od 1914 roku w fabrykę cykorii. W tym celu zbudowano, wzdłuż północnej granicy działki, palarnię, „młyn do cykorii” oraz drugą palarnię w skrzydle wschodnim.
W 1924 roku Chaim Lejba Freitag ponownie zmienił profil produkcji. Zwrócił się do wydziału budowlanego o pozwolenie na przebudowę połowy skrzydła frontowego na młyn motorowy. Do prośby został dołączony projekt przebudowy. W 1924 roku, oprócz czworoboku skrzydeł na działce przy wjeździe od ulicy Zamojskiej, w projektach figurowały dwa pawilony (portiernia i kantor) oraz wozownia, garaż, kotłownia, dynamo, składzik i budynki gospodarcze wzdłuż skrzydła południowego.
Sam młyn miał być budowlą czterokondygnacjową o elewacjach rozczłonkowanych lizenami, z typowymi wielokwaterowymi otworami o zmniejszającej się ku górze wysokości.
W 1929 roku naprzeciw kantoru, zamiast uprzedniej portierni, przy wjeździe od ulicy Zamojskiej powstał nowy magazyn wg projektu inż. Behkeda.
Wjazd ograniczał się tylko do bramy z ulicy. Ogólny plan sytuacyjny nie wykazywał motorowni w wewnętrznym dziedzińcu, a użycie żółtego koloru wskazywało, że dobudówki do skrzydła południowego były drewniane.
Z 1931 roku pochodzi „Plan przeróbki części byłej fabryki cykorii na mieszkania w posesji Szela Epelbauma”. Projekt przeróbek obejmujących skrzydło północne i częściowo wschodnie wykonał inż. Krzywicki.
W 1940 roku zaadaptowano północną połowę skrzydła frontowego na wytwórnię wód gazowych (projekt K. Wojtczaka) – od 1948 roku Państwową Wytwórnię Wód Gazowych „Zdrój Lubelski”.
Z powojennych akt Inspekcji Budowlanej wynika, że w okresie okupacji, po eksterminacji żydowskich właścicieli, młyn nie był użytkowany.
W 1947 roku budynek został reprywatyzowany. Przez lata był w posiadaniu wielu właścicieli. W latach 90. XX wieku w dawnym młynie znajdował się sklep z częściami samochodowymi.
Kalendarium
1947 – budynek reprywatyzowany.
Opis
Dawny budynek fabryczny zbudowany jest w głębi działki Zamojska 20, stanowiąc czworobok dwupiętrowych skrzydeł wokół wewnętrznego dziedzińca. Skrzydło północne jest ustawione w linii regulacyjnej ulicy Przemysłowej. Skrzydła kryte są dachami dwuspadowymi, pokrytymi blachą ocynkowaną.
Elewacje, częściowo z czerwonej cegły, częściowo otynkowane; rozczłonkowane lizenami w południowej połowie skrzydła frontowego. W innych częściach skrzydeł gzymsy kordonowe nad parterem na różnej wysokości, co świadczy o niejednorodności ich powstawania.
Cechy architektury przemysłowej zachowały się tylko w południowej części skrzydła frontowego. Jest to najstarsza część budynku, przekształcona w 1924 roku na młyn motorowy. Tu, oprócz podziału lizenami, zachowały się typowe wielokwaterowe okna zamknięte odcinkowo. Część okien w tej części przekształcona, w pozostałych częściach przerobiona na nowsze mieszkalne. Od strony dziedzińca na II piętrze w dawnym młynie ściana ślepa.
Bardzo charakterystyczna jest, sklepiona odcinkowo, dawna brama przejazdowa na osi skrzydła frontowego.
Wnętrze dwutraktowe z korytarzami, zupełnie przekształcone, z klatką schodową u styku skrzydeł, dostępną z podwórza.
Od frontu działki dwa parterowe pawilony z 1924 roku: dawna portiernia i kantor bez żadnych cech stylowych.
Wzdłuż południowej elewacji dawnej fabryki slumsowe zabudowania gospodarcze.
Stan zachowania
1995 rok
Fabryka rozbudowana w 1903 roku, następnie w 1914 i 1924 roku. Przekształcona na kamienicę czynszową w 1913 roku, z zachowanymi w części frontowej cechami architektury przemysłowej, w stanie bardzo zaniedbanym.
2009 rok
Elewacja od strony ulicy Przemysłowej sprawia wrażenie zadbanej. Cegły nienaruszone, charakter przemysłowy budynku zachowany. Zdecydowanie gorszy stan przedstawiają ściany od strony podwórza. Miejscami ubytki w elewacji.
Literatura
- Czerepińska J., Fabryka cykorii (młyn motorowy) Chaima Lejby Freitaga – ul. Zamojska 20, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. I, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.
