Etnografia Lubelszczyzny - rzeźba ludowa
Rzeźba, podobnie jak malarstwo, była artystycznym wyrazem potrzeb duchowych ludności wsi. Rozpowszechniony w XVII w., a nasilający się w XIX w. zwyczaj stawiania krzyży, kapliczek i figur świętych przyczynił się do zapotrzebowania na rzeźbę. Umieszczano ją w kapliczkach, ozdabiano kwiatami, zbierano się przy niej na modlitwę.
Spis treści
[Zwiń]Ośrodki rzeźby
W XIX i na początku XX w. na Lubelszczyźnie znane były duże ośrodki rzeźby, po których do dnia dzisiejszego pozostały dość liczne pamiątki. Były nimi wsie w powiatach: biłgorajskim, janowskim, lubartowskim, zamojskim. Znacznie mniej kapliczek występowało i występuje w północnej części województwa – wpłynęły na to warunki: historyczne (w zaborze austriackim nie tępiono tak jak w rosyjskim przejawów religijności), geograficzne (dostępność materiału), etniczne (zachodnią część województwa zamieszkiwała ludność polska wyznania katolickiego, zaś wschodnią ludność ruska wyznania prawosławnego).
Świątkarze wędrowni
Twórcami figur byli zazwyczaj wiejscy stolarze-samoucy, rzeźbiący dorywczo na zamówienie. Istniała również grupa świątkarzy wędrownych, którzy zajmowali się wyłącznie wykonywaniem rzeźb do kapliczek. Na Lubelszczyźnie działało ich wielu, o czym świadczą zachowane dzieła. Najczęściej byli to twórcy anonimowi, w pamięci zachowały się nieliczne nazwiska. Z okolic Biłgoraja to: Jacek Małek z Bukowej, Błażej Grabek z Dąbrowicy, Paweł Bień i Mikołaj Gomiela z Łazorów, Franciszek Ciosmak z Ciosm i Sebastian Pawlos z Goraja. Na terenie powiatu lubartowskiego działali: Wacław Szczepański i Jan Budka, a w hrubieszowskim: Józef Zagórski i Jan Kowalski. Znani są również: Jan Kaproń z okolic Janowa Lubelskiego, Józef Kwiatkowski z okolic Łęcznej oraz Daniel Kuźmiuk i Jan Oliński z powiatu radzyńskiego.
Cechy i ikonografia
Tradycyjne schematy ikonograficzne mają w rzeźbie wiele odmian, świadczących o różnorodności talentów i indywidualności ich twórców. Wzorów szukano często w kościołach, stąd też w kapliczkach rzeźby o cechach nawiązujących do stylu gotyckiego lub barkowego, jak i różnych cudownych figur. Obok nich występowały prymitywne prace samorodnych artystów, obdarzone niekiedy duża skalą wyrazu. Większość rzeźb charakteryzowała się grupą pewnych cech: uproszczeniem i geometryzacją kształtów, statyką, frontalnością układu, rytmicznością poszczególnych elementów, deformacją w proporcji ciała, syntetycznym traktowaniem bryły.
Tematyka bardziej świecka niż sakralna
Początek XX w., a szczególnie okres po II wojnie światowej, przyniósł zmiany. Nastąpił naturalny proces zaniku rzeźby służącej społeczności chłopskiej. Zmieniały się upodobania estetyczne wsi, niszczały drewniane świątki, które często zastępowano fabrycznymi figurami z gipsu; choć nieliczne oryginały zdobią jeszcze kapliczki, głównie w powiecie janowskim i biłgorajskim. Zmieniał się także odbiorca, poszerzał krąg tematyczny, co wpływało na utratę charakteru kultowego rzeźby. Zaczęto lansować twórców ze środowisk wiejskich oraz organizować wystawy propagujące rzeźbę głównie o tematyce świeckiej. Tematyka konkursów poszerzyła się także o inne tematy: patriotyczne, historyczne, polityczne. Rozpowszechniła się moda na ludowość, głównie wśród inteligencji miejskiej, kolekcjonerów czy turystów zagranicznych.
Materia rzeźbiarska
Materiałem rzeźbiarskim było i jest najczęściej drewno lipowe, rzadziej topola, grusza, dąb, sporadycznie kamień. Prace są polichromowane, niekiedy bejcowane lub w naturalnym kolorze drewna. Powstają rzeźby pełne, pojedyncze lub wielofigurowe, w mniejszym stopniu płaskorzeźby. Czasem zdarzają się rzeźby monumentalne.
Wybrani rzeźbiarze ludowi
Na początku lat 60. XX w. na Lubelszczyźnie działało zaledwie kilkunastu rzeźbiarzy. Jednym z najstarszych był Andrzej Siek (1887-1975) z Lipin dolnych (pow. Biłgoraj), tworzący niepowtarzalne w swym wyrazie rzeźby pełne i płaskorzeźby o tematyce świeckiej i sakralnej, często w bogato rzeźbionych ramach; na odwrocie niepolichromowanych prac umieszczał napisy o treści religijnej i informacje dotyczącej swojej osoby. Bardzo płodnym artystą był Tadeusz Szkodziński (1915-1983) z Lisznej (pow. Biała Podlaska), najczęściej ilustrujący sceny z życia wsi. Wielką potrzebą tworzenia i zamiłowaniem do dekoracyjnego traktowania wykonywanych przez siebie rzeźb i przedmiotów (np. ram luster czy kinkietów) wyróżniał się Andrzej Wieleba (1922-1974) z Godziszowa (pow. Janów Lubelski). Należy również wymienić: Feliksa Dudkiewicza ze Starej Wsi (pow. Lublin), którego prace wyróżniają się dużą ekspresją i oryginalnością; Stanisława Szulca (1925-1999) z Woli Korybutowej (pow. Chełm), tworzącego rzeźby uproszczone o mocnej zwartej bryle i indywidualnie traktowanej twarzy; Teofila Kożuchowskiego ze Studzianki (pow. Biała Podlaska), rzeźbiącego dla własnej przyjemności postaci świętych i figury świeckie; Aleksandra Fijałkowskiego z Przybysławic (pow. Puławy), autora rzeźb o bardzo charakterystycznej wydłużonej sylwetce; Stanisława Karulaka (1890-1972) z Hrubieszowa – rzeźbiarza tworzącego w tematyce historycznej; Bolesława Adamiaka (1935-1984) z Siedlisk (pow. Krasnystaw) czy Bolesława Suskę (1919-?) z Budzisk (pow. Łuków). Ciekawym twórcą by również Adam Weremczuk (1905-1985) z Dołhobrodów (pow. Włodawa), rzeźbiący w kamieniu, płytach marmurowych, drewnie dębowym, a więc w materiałach twardych, które bywają rzadkim tworzywem dla innych artystów ludowych.
Szkoła łukowska
Sukcesy rzeźbiarzy (nagrody w konkursach, artykuły w prasie, występy w telewizji, możliwość zarobkowania i wzrastające uznanie społeczne) sprawiały, że zaczynali rzeźbić i inni. W 1965 r. powstał łukowski ośrodek rzeźby (obok istniejących już ośrodków: paszyńskiego, sierpieckiego, łęczyckiego). Jego powstanie było ciekawym zjawiskiem, ponieważ rzeźba ludowa była na tym terenie zupełnie nową działalnością artystyczną, nie mającą żadnych pierwowzorów. Prekursorem ośrodka był Marian Adamski (1929-2007) z Sobisk, który zaczął rzeźbić pod wpływem swego szwagra Henryka Wierzchowskiego – znanego rzeźbiarza z ośrodka sierpieckiego. Jego śladem poszedł Tadeusz Cąkała (1927-1975), a potem kolejni: Bolesław Suska, Ryszard Sęk, Tadeusz Lemieszek, Marian Łubianka, Zenon i Tadeusz Adamscy, Wacław i Stanisław Suska, Adam Wydra, Stanisław Fatyga, Bolesław Chojęta, Krzysztof Pycka, Mieczysław Zawadzki, Mieczysław Gaja, Krzysztof Osak, Marian Podstawka, Mieczysław Wesołowski, Józef Domiańczyk, Zbigniew Sokołowski, Helena Bańkowska.
Mimo, że w pewnym okresie zainteresowanie rzeźbą zaczęło maleć, rzeźbiarze łukowscy nie zaprzestali swej działalności, a nawet założyli szkółki rzeźbiarskie dla dzieci i młodzieży; Zenon Adamski w 1989 r. w Woli Gułowskiej, a od 1994 r. w Łukowie prowadzą podobną Mieczysław Gaja i Mieczysław Zawadzki.
Rzeźba ludowa dziś
Obecnie na terenie województwa lubelskiego tworzy ok. 80 rzeźbiarzy. Tylko część z nich nawiązuje do tradycyjnej rzeźby ludowej, przeważająca zaś większość poszukuje własnych rozwiązań artystycznych, niekiedy starając się przypodobać odbiorcom spoza własnego środowiska. Inspiracją bywają dawne rzeźby (postaci świętych, szczególnie Chrystus Frasobliwy), ilustracje książkowe, telewizja, a także prace innych rzeźbiarzy podpatrzone na wystawach czy targach sztuki ludowej.
Wielu autorów obecnie tworzących posiada już znaczny dorobek, a ich prace znajdują się w muzeach i prywatnych kolekcjach. Najbardziej znani są: Roman Śledź, Czesław Lipa, Tadeusz Szulc, Jan Uścimiak i Zygmunt Walenciuk.
oprac. za:
Głowacz B., Rzeźba, [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, Lublin 2001, s. 117-124.