Ze względu na typy chałup i na podstawie ich wyglądu zewnętrznego Jan Górak wyróżnił regiony architektoniczne budownictwa drewnianego na obszarze Lubelszczyzny, umownie przyjmując ich nazwy:
Region podlaski zlokalizowany na północy
Lubelszczyzny. Charakterystyczne dla niego są trzy typy
chałup:
- chałupa z podcieniem narożnym frontowym (reprezentacyjnym),
- chałupa z podcieniem narożnym w części gospodarczej,
- chałupa z wnęką w części gospodarczej (można ją nazwać włodawską).
Region lubelsko-nadwiślański, terytorialne obejmuje wąski pas wzdłuż Wisły od ujścia Sanu do Puław. Dla tej części charakterystyczne są chałupy wąskofrontowe z podcieniem szczytowym.
Region urzędowski, obejmuje wąski pas łuku od Puław do Bychawy, z Urzędowem jako punktem centralnym. Występują tu chałupy szerokofrontowe z podcieniem wzdłużnym (kalenicowym).
Region biłgorajski. Typy chałup występujących tylko na obszarze powiatu biłgorajskiego i na skrawku powiatu zamojskiego.
Poza tymi regionami architektonicznymi spotyka się domy z wnęką centralną rozmieszczone w dwóch zgrupowaniach: podlaskim i południowo-wschodnim. Poza regionami wyznaczonymi zabudową mieszkalną zarysowują się jeszcze cztery lokalne formy drewnianej
architektury sakralnej. Są to
kościoły i
cerkwie o podobnych bryłach zgrupowane na określonych obszarach, nie występujące w pozostałych częściach
Lubelszczyzny.
Wyróżniające się spośród powszechnie spotykanych chałup i domów inne formy architektoniczne, które nie tworzą zwartych obszarów, są rozproszone na całym terenie Lubelszczyzny, występują zazwyczaj jako pojedyncze obiekty w poszczególnych miejscowościach, lub tworzą lokalne grupy domów charakterystycznych tylko dla jednego osiedla. Należą do nich zagrody holenderskie, domy kolonistów niemieckich, domy aleksandrowskie, domy tatarskie, chałupy drobnoszlacheckie,
małomiasteczkowe domy rzemieślnicze.
Region podlaski
Chałupy z podcieniem narożnym usytuowanym od strony frontowej, zbudowane są w konstrukcji wieńcowej, z sienią umieszczoną centralnie oddzielającą izbę od komory. Przykryte są dachami półszczytowymi charakterystycznymi dla Podlasia Lubelskiego. Ustawiane są ścianą szczytową do ulicy, przy czym do polowy szerokości tej ściany przylega wąska komórka pełniąca zazwyczaj funkcję spichlerza; drugą połowę, od frontu, zajmuje podcień wsparty na narożnym słupie. Wejście do komórki prowadzi z podcienia, zaś w części ściany szczytowej izby przylegającej do podcienia umieszczone jest okno.
>>> czytaj więcej o podcieniowej zabudowie miasteczek Lubelszczyzny
Podcienia tego typu pełniły funkcję reprezentacyjną, służyły do odpoczynku po pracy i tylko niekiedy były wykorzystywane do wykonywania w nich sporadycznych
czynności gospodarczych. Podcienia nosiły różne nazwy w poszczególnych wsiach: podkomórka, przystawka, ganek rogowy, przybudarek, podokno. Najstarsze znane chałupy z podcieniami narożnymi pochodzą z połowy XIX wieku i uchodzą za formę najdawniejszą. Podcienia narożne spotyka się przy różnym rozplanowaniu
chałup zarówno jednotraktowych jak też półtora - i dwutraktowych. Chałupy z podcieniami narożnymi dominujące w zabudowie wsi zanotowano na zwartym obszarze wokół styku granic powiatów bialskiego, parczewskiego, radzyńskiego i włodawskiego w 46 wsiach, tworzących zamknięty region architektoniczny. Poza tym obszarem podcienia narożne spotkać można jedynie w kilkunastu wsiach w powiatach łosickim i siedleckim. W
dawnych miasteczkach Lubelszczyzny pojedyncze domy z podcieniem narożnym były we
Frampolu,
Goraju,
Turobinie i
Wrzelowcu.
Chałupy z podcieniem narożnym od strony gospodarczej, to chałupy w zasadzie identyczne z omówionymi wyżej z tym, że podcienie umieszczone jest nie przy szczycie frontowym zwróconym do ulicy, lecz od strony podwórza gospodarczego. Podcienie nie pełni zatem funkcji reprezentacyjno-wypoczynkowej lecz jest wykorzystywane przy wykonywaniu różnych prac gospodarczych.
W kilku wsiach podcienie narożne od strony gospodarczej ma nieco inny wygląd, naroże nie jest podparte słupem, lecz ma pełną ścianę szczytową.
Podcienia narożne w części gospodarczej występują na obszarze pokrywającym się z obszarem występowania reprezentacyjnych podcieni narożnych, ponadto odnotowano je w kilku wsiach w północnej części pow. łukowskiego, na południu zaś odkryto taką chałupę we wsi Bukowa Wielka w pow. chełmskim, tuż przy granicy z pow. włodawskim.W innych regionach Lubelszczyzny podcienia narożne w części gospodarczej nie występowały.
Chałupy z wnęką w części gospodarczej. Wnęki występują w budynkach mieszczących pod jednym dachem
część mieszkalną (izbę, sień i komorę), a w przedłużeniu budynku
pomieszczenia gospodarcze, np. szopę, stajnię lub oborę. Wnęka bywa określana poddachem lub poddaszkiem i służy celom praktycznym, jako otwarta osłona przed wejściem do szopy lub stajni, bądź też łączyła te pomieszczenia z sienią. Wnęki w części gospodarczej występują przede wszystkim we wsiach położonych nad Bugiem na północ od Włodawy, w czterech wsiach pow. Parczewskiego, w dwu wsiach pow. Radzyńskiego, oraz w dwu wsiach pow. Bialskiego. Na północy poza
Lubelszczyzną chałupy takie występują w pow. łosickim i siedleckim.
Region lubelsko-nadwiślański
Na wąskim pasie ciągnącym się wzdłuż Wisły od ujścia Sanu do Puław występują chałupy wąskofrontowe, jednotraktowe, o układzie amfiladowym, z wejściem ulokowanym na osi symetrii ściany szczytowej.
Występują w trzech podstawowych formach:
- chałupy bez podcieni,
- chałupy z podcieniem nadwieszonym na wysuniętych końcach płatwi nie podpartych slupami (rodzaj wydłużonych okapów),
- chałupy z podcieniami wspartymi na czterech, trzech, wyjątkowo dwóch skrajnych słupach.
Jako typowe dla regionu lubelsko-nadwiślańskiego uznano chałupy z podcieniem szczytowym podpartym słupami, o charakterystycznym kształcie wyraźnie je wyróżniającym spośród innej zabudowy. Jest to typ najstarszy. Chałupy takie zostały odkryte przez archeologów w Polsce zachodniej, skąd, być może rozprzestrzeniły się na wschód. Wschodnia granica zasięgu tej chałupy w Polsce środkowej przebiega wzdłuż Wisły nieznacznie przekraczając jej bieg na odcinku od ujścia Sanu do Puław. W 26
miasteczkach Lubelszczyzny występowały domy z podcieniem szczytowym ustawiane przy
pierzejach rynkowych, a czasem przy ulicach wychodzących z rynku. Nie wiążą się one jednak z obszarem występowania typowych
chałup wąskofrontowych i mają inną genezę.
>>> czytaj więcej o miasteczkach Lubelszczyzny
Region urzędowski
Z regionem architektonicznym lubelsko-nadwiślańskim częściowo pokrywa się obszar występowania chałup szerokofrontowych z podcieniem wzdłużnym nazywanym też podcieniem kalenicowym.
Obszar ten biorąc swój początek nad środkową Wisłą przebiega stosunkowo wąskim pasem w kierunku południowo-wschodnim sięgając okolic
Bychawy. Za jego centrum uznaje się
miasteczko Urzędów, na którego przedmieściach Bęczyńskim, Rankowskim, Zakościelnym i Góry, będących właściwie wsiami przylegającymi do miasteczka, domy te występują tu najliczniej i stąd też zapewne rozpowszechniły się w okolicznych wsiach: Boby, Budzyń, Dzierzkowice, Gałczów, Grabowiec nad Wisłą, Idalin, Kamień, Kębło, Leszczyny, Niezabitów, Piotrowice, Popkowice, Prawno, Rogów, Skorczyce, Sosnowa Wola, Stara Wieś, Sułów, Tarnawa Duża, Wrzelów. Genezy ich należy szukać w podcieniowych domach małomiasteczkowych z południowej
Lubelszczyzny, zwłaszcza w jej części południowo-wschodniej.
Region biłgorajski
Na południu Lubelszczyzny, na całym obszarze powiatu biłgorajskiego i południowo-zachodnim skrawku powiatu zamojskiego powszechny jest zupełnie inny typ chałup, który ze względu na zasięg występowania można nazwać typem chałupy biłgorajskiej.
>>> czytaj więcej o historii Biłgoraja
Chałupy takie nie są znane w innych regionach Lubelszczyzny ani też w innych częściach kraju, stanowią więc odrębny region architektoniczny.
Chałupy biłgorajskie budowane są z grubych półbali (opołów), często z bali okrągłych (okrąglaków) zwęgłowanych w narożach na obłap z wydatnymi ostatkami. Przykryte są wysokimi dachami czterospadowymi, przy czym często zdarza się, że dach jest przeszło dwa razy wyższy od widocznej części zrębu. Taki wysoki dach nazywa się sztorcowym.
Dachy pokrywane są strzechami z reguły w ten sposób, że dolna część przy okapie o wysokości do 1 m, niekiedy do 1/3 wysokości połaci pobita jest deskami. Ten rodzaj dachu nazywa się szar, lub dach podkasany. Strzechy często są schodkowane. W okolicach leśnych były też chałupy z dachami pokrytymi deskami (dachy dranicowe).
Cechą charakterystyczną chałup biłgorajskich jest występowanie ich dawniej we wszystkich wsiach omawianego zwartego obszaru bez wpływów regionów sąsiednich i bez oddziaływania wzorów
małomiasteczkowych.
Domy z wnęka centralną
Odrębną formę stanowią domy z wnęką usytuowaną centralnie, w połowie dłuższej ściany domu, będącą przedłużeniem sieni z otwartą zewnętrzną ścianą frontową.
Domy występują pojedynczo w poszczególnych miejscowościach, stwierdzono istnienie ich w trzydziestu miejscowościach
Lubelszczyzny. Są one wprawdzie rozrzucone w terenie, jednak dają się wyodrębnić dwa obszary ich występowania: północny i południowo-wschodni. Najstarszy z budynków tego typu to zapewne karczma z Batorza, być może z początku XVIII wieku, najmłodszy - budynek urzędu gminy w Wisznicach z 1942 roku.
Drewniane domy z wnęką centralną w dających się wydzielić obszarach występują pojedynczo w poszczególnych miejscowościach poza Lubelszczyzną w regionie siedleckim, tarnobrzeskim i rzeszowskim. W innych regionach kraju spotykane są sporadycznie jako swego rodzaju osobliwości w zabudowie poszczególnych miejscowości.
Literatura
Ciołek G., Regionalizm w budownictwie wiejskim, tom 1 i 2, Kraków 1984.
Górak J., Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Państwowa Służba Ochrony Zabytków.
Górak J.,Budownictwo drewniane Lubelszczyzny, Lublin : Wydawnictwo Lubelskie, 1977.
Grabowski, Sztuka ludowa, formy i regiony w Polsce, Warszawa 1966,
Oskar Kolberg, Lubelskie, Kraków 1883 i 1884.
Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, Warszawa 1967-1968,
Reinfuss R., Świderski J., Sztuka Ludowa w Polsce, Kraków 1960.
Staszczak. Z, Budownictwo chłopskie w województwie lubelskim (w XIX i XX wieku). Wrocław 1963.
Tłoczek I., Polskie budownictwo drewniane, Wrocław 1980.
Tłoczek I., Chałupy polskie, Warszawa 1958.
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, tom 22 - województwo lubelskie, Warszawa 1995.