Etnografia Lubelszczyzny – prawosławie na Lubelszczyźnie
Termin prawosławie jest używany dla określenia chrześcijaństwa wywodzącego się z Bizancjum. Pochodzi z języka starosłowiańskiego i jest tłumaczeniem greckiego słowa orthodoxia, oznaczającego prawowierność. Było ono używane już od II wieku na określenie prawdziwej wiary – chrześcijańskiej. Nazwa ta rozpowszechniła się, gdy po potępieniu przeciwników kultu ikon w 787 roku na siódmym soborze powszechnym w Nicei, w 843 roku ustanowiono święto Triumfu Ortodoksji (obchodzone w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu).
Spis treści
[Zwiń]Zarys historyczny
Prawosławie należy do najstarszych wyznań chrześcijańskich, wyrastających z wczesnego, starożytnego chrześcijaństwa. Jako religijna doktryna i organizacja wyłoniło się w pierwszym tysiącleciu i do dziś zachowuje pewne formuły dogmatyczne i zasady liturgiczne ukształtowane w najstarszym okresie dziejów chrześcijaństwa. Obecnie jest trzecim co do liczby wiernych wyznaniem chrześcijańskim.
Prawosławie w Polsce
Tradycja Kościoła prawosławnego opiera się w Polsce na metodiańsko-ruskiej odmianie nurtu bizantyjskiego. Od zetknięcia się Słowian z kulturą bizantyjską rozpoczął się proces chrystianizacji Słowiańszczyzny, zapoczątkowany misją świętych Cyryla i Metodego – Greków, którzy przetłumaczyli Pismo Święte i księgi liturgiczne na język nazywany dziś starocerkiewnosłowiańskim. Stworzyli specjalny alfabet do jego zapisu – głagolicę. Ich misja i jej owoce ogarnęła Słowiańszczyznę wschodnią, m.in. Grody Czerwieńskie, Państwo Wiślan, międzyrzecze Wisły i Bugu. Ziemia Chełmska, Podlasie i międzyrzecze Wisły i Bugu aż do XIV w. przez większość czasu było w orbicie wpływów ruskich. Rola polityczno-kulturowa Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich zwiększyła się po utworzeniu Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, a następnie ekspansji terytorialnej Piastów na Wschód. Po unii w Krewie z 1385 r., mimo iż liczba wyznawców prawosławia zdecydowanie wzrosła, Kościół prawosławny był wyznaniem zaledwie tolerowanym, w stosunku do dominującego Kościoła rzymskokatolickiego. Ograniczenia nałożone jeszcze przez Władysława Jagiełłę zostały zniesione za dwóch ostatnich Jagiellonów.
Sytuację zasadniczo zmieniła unia brzeska z 1596 roku, zawarta pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a częścią hierarchów Kościoła prawosławnego. Do początku XVIII wieku unia ogarnęła prawie całą strukturę Kocioła wschodniego na ziemiach polskich (ale np. klasztor w Jabłecznej pozostał prawosławny nieprzerwanie przez całe swoje dzieje).
Kościół unicki (greckokatolicki) po rozbiorach przetrwał na ziemiach wchodzących do zaboru austriackiego, natomiast w kilku etapach został zlikwidowany na ziemiach zaboru rosyjskiego (1875 r. – data likwidacji ostatniej diecezji unickiej – chełmskiej). Kościół prawosławny na ziemiach odrodzonej Polski borykał się z brakiem zaufania władz państwowych, wynikającego z kojarzenia jego działalności z uciskającym aparatem rosyjskim.
W 1924 roku uzyskał status Kościoła autokefalicznego, nieuznawany jednak przez Cerkiew rosyjską, która przyznała mu prawo do autokefalii dopiero po drugiej wojnie światowej. Ilość wiernych Polskiego Kościoła Autokefalicznego zmalała radykalnie po II wojnie światowej, wobec wywozu ludności ukraińskiej do ZSRR w 1944 roku. Zmieniła się także struktura parafialna, w obliczu akcji Wisła w 1947 roku i wywozu znacznej ludności ukraińskiej pozostałej na ziemiach etnicznych na Ziemie Odzyskane. Zakończenie procesu tworzenia i budowy struktury Kościoła prawosławnego nastąpiło dopiero w latach 90. ubiegłego wieku, po utworzeniu struktur diecezji chełmsko-lubelskiej.
Doktryna
Podstawowe prawdy wiary Kościoła prawosławnego oparte są na przekazie tradycji, w obrębie której mieści się Pismo Święte, ustalenia doktrynalne Kościoła, zasady życia monastycznego, księgi liturgiczne, forma nabożeństw, ikony. Niezmienność i żywy przekaz to dwa uzupełniające się aspekty rozumienia tradycji. Z jednej strony podkreśla się fakt kształtowania tradycji przez Kościół i jego potencjalne prawo do ustalania dogmatów, z drugiej – niezmienność prawd przyjętych jako dogmat. Nie dopuszcza się swobodnej interpretacji Pisma Świętego – interpretacja Biblii powinna pozostawać w łączności z nauką Kościoła.
Podstawę doktrynalną Kościoła stanowią ustalenia siedmiu pierwszych soborów powszechnych. Uznawane są one za dogmaty, a więc podane do wierzenia pod groźbą ekskomuniki. Jednym z najważniejszych dokumentów doktrynalnych Kościoła jest nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary, ujmujące podstawowe prawdy wiary, ustalone na soborze w Nicei w 325 roku, a w 381 roku na soborze w Konstantynopolu uzupełnione o naukę o Duchu Świętym. Credo jest uznawane za święte i niezmienne, stąd dodanie do niego formuły filoque (łac. i Syna) do pochodzenia Ducha Świętego, które pojawiło się na Zachodzie w VII wieku, było jedną z podstaw rozłamu w Kościele w 1054 roku.
Wobec rozłamu Kościół prawosławny żadnego z późniejszych soborów nie uznał za ekumeniczny (powszechny), powstrzymał się więc od ogłaszania orzeczeń doktrynalnych. Kościół zachodni po rozłamie zwołał jeszcze 14 soborów, nieakceptowanych ze względu na niekanoniczność wypływającą z rozłamu przez Kościół wschodni. Wszystkie ustalone na nich dogmaty są więc również odrzucane.
- wspomniana formuła Filioque, używana oficjalnie od XI w., ale już w VI w. pojawiająca się w oficjalnych orzeczeniach, a pod koniec VIII w. dodawana do Credo nicejsko-konstantynopolitańskiego. Kościół prawosławny uznaje, że Duch Święty pochodzi od Ojca i przez Syna objawia się światu;
-
o pierwszeństwie Apostoła Piotra w stosunku do innych Apostołów i wynikającego stąd prymatu biskupa Rzymu. Kościół prawosławny odrzuca prymat biskupa Rzymu oparty na tym argumencie, uznając, że sukcesją apostolską mogą się poszczycić kościoły w Jerozolimie i Antiochii i każdy biskup jest następcą św. Piotra, równym innym, zaś najwyższym autorytetem w Kościele jest sobór powszechny;
-
o nieomylności papieża w sprawach wiary (ogłoszony w 1870 roku). Kościoły na Wschodzie uznają równość biskupów względem siebie, zgodnie z zasadą, że tam, gdzie jest biskup, tam jest Kościół. Patriarcha Konstantynopola, noszący tytuł „ekumeniczny” (powszechny) jest uważany za pierwszego wśród równych mu biskupów, i ma misję czuwania nad uniwersalnym charakterem prawosławia. Kościoły autokefaliczne, najczęściej jako krajowe, są niezależne i samodzielne w zakresie ustroju wewnętrznego, hierarchii, prawodawstwa i sądownictwa, lokalnej obyczajowości i obrzędowości;
-
o czyśćcu – Kościół prawosławny nie zgadza się z nauka o istnieniu stanu przejściowego – według doktryny prawosławnej decyzje o losie zmarłych zapadną w dniu Sadu Ostatecznego i nie można ich zmienić przez oczyszczenie duszy w czyśćcu;
-
o Niepokalanym Poczęciu Marii Panny (ogłoszony w 1854 roku). Kościół prawosławny uważa, że dogmat ten przeczy tradycyjnej nauce o Matce Bożej, która została poczęta w normalny sposób, a oczyszczając siebie ze skutków grzechu pierworodnego, była zdolna do przyjęcia i narodzenia Boga;
-
o Wniebowzięciu Matki Bożej (ogłoszony w 1950 roku). Doktryna prawosławna uznaje, że Matka Boża, oczyszczona z grzechu, nie umarła, a wraz z duszą i ciałem została wzięta do nieba (Zaśnięcie Bogarodzicy).
Teologia
Teologię prawosławną charakteryzuje to, że jej celem jest nie objaśnienie istoty Boga, która jest niepoznawalna (to odróżnia Kościół wschodni od zachodniego), a nakreślenie drogi, jaką musi przebyć człowiek, by móc doświadczyć działania Boga. Teologia powstaje przez indywidualne doświadczenia poszczególnych mistyków. Według teologii prawosławnej o Bogu można mówić w dwojaki sposób: określając przejawy jego działalności w świecie (teologia pozytywna – katafatyczna) i zaprzeczając, czym Bóg nie jest (teologia negatywna – apofatyczna) – przez doświadczenie kontemplacji Boga. Istotne jest w teologii rozróżnienie bytów, którego nie uznaje teologia katolicka. Oprócz niepoznawalnego w swojej istocie Boga oraz świata stworzeń teologia prawosławna wyróżnia poznawalne działania Boga w świecie – Boże energie, które są manifestacją istoty Boga na zewnątrz – to Miłość, Dobro, Światło i Łaska. Energie Boże wspomagają człowieka w drodze do kontemplacji istoty Boga.
Kluczową kategorią teologii prawosławnej jest przebóstwienie, zakładające możliwość zjednoczenia z Bogiem tu i teraz – tę drogę Bóg pokazał Adamowi, ale Adam ją odrzucił i ponownie została otwarta dla ludzi przez Chrystusa. Przebóstwienie można osiągnąć na dwóch drogach: przestrzegając zasad życia chrześcijańskiego i przez udział w życiu sakramentalnym i liturgicznym Kościoła oraz przez kontemplację (hezychazm, z gr. hezychia – spokój duszy). Hezychazm łączy w sobie dążenie do osiągnięcia stanu beznamiętności i nieustanną modlitwę – w ten sposób dusza i ciało zostają przebóstwione. W kontemplacji szczególną rolę odgrywa serce, poprzez które łaska Boża dociera do wszystkich aspektów natury ludzkiej – ducha, duszy i ciała. Modlitwa hezychastyczna (modlitwa serca, modlitwa Jezusowa) to modlitwa nieustająca, w której człowiek poprzez oddech, skupienie i formułę Panie Jezu Chryste Synu Boży zmiłuj się nade mną wypowiadaną w sercu z każdym oddechem otwiera się na zjednoczenie z Bogiem. Ten, kto dostąpi przebóstwienia, osiąga stan poznania wynikający z zatopienia w Bogu – uczestniczy w energiach Bożych – Miłości i Świetle.
Świątynia
Przestrzeń cerkwi podzielona jest na trzy części na wzór Świątyni Jerozolimskiej:
- przedsionek – część przeznaczoną pierwotnie dla katechumenów i pokutujących:
- nawę – przeznaczoną dla wiernych
- prezbiterium – część ołtarzową, oddzieloną ikonostasem, gdzie dokonuje się ofiara Przemienienia.
Obecnie często trójpodział jest zarzucony i pozostaje podział na część dla wiernych i ołtarzową. Ikonostas wybudowany jest na tzw. solei – podwyższeniu, czasem oddzielonym barierką od nawy głównej. Ikonostas w formie, w jakiej występuje obecnie, wykształcił się na Rusi w XIII-XIV w. Pierwotnie część przeznaczoną dla wiernych od części ołtarzowej oddzielała niska przegroda. Potem zaczęto wznosić na niej kolumny, wieszać zasłony i umieszczać ikony. Ikonostas ma ukazywać obecność całego Kościoła – widzialnego i niewidzialnego – wspólnie modlącego się podczas sprawowania Liturgii świętej. W środkowej części solei stoi ambona, skąd kapłan głosi kazania i udziela komunii wiernym, w bocznych jej częściach znajdują się miejsca dla duchownych nie odprawiających w danym momencie nabożeństwa oraz dla chóru (tzw. klirosy). Przed ikonostasem na ściętych ukośnie pulpitach zwanych anałojami umieszczone są ikony patronalne. W nawie, w zależności od tradycji po prawej lub lewej stronie, znajduje się stolik do odprawiania nabożeństwa za zmarłych – panichidy. Na tym stoliku umieszczone jest naczynie na koliwo – specjalnie przygotowaną pszenicę, kaszę lub ryż z miodem, które są spożywane na znak jedności ze zmarłymi.
Do prezbiterium wstęp mają wyłącznie kapłani i diakoni oraz mężczyźni asystujący przy Liturgii św. Spośród kobiet tylko Maria, jako Matka Boża ma miejsce w części ołtarzowej, co jest widoczne w ikonografii. W prezbiterium znajduje się prestoł – ołtarz oraz żertwiennik – stół ofiarny. Prestoł, na którym dokonuje się Przemienienie Darów – chleba i wina, jest najświętszym miejscem w cerkwi. Symbolizuje tron Boży otoczony przez chóry anielskie a także grób Chrystusa. Dotykać go mogą tylko osoby konsekrowane.
Ikona
Ikony zajmują szczególne miejsce w świątyni i życiu codziennym wiernych. Ikona (z gr. eikon – obraz) to malowidło wykonane na desce zgodnie z przyjętym przez Kościół wzorcem (kanonem), który określa cały sposób powstawania ikony: od przygotowania materiałów, przez wybór tematyki i kolorystkę, po schemat kompozycyjny. Ikon się nie maluje, a pisze – pod natchnieniem, osiąganym dzięki prawemu życiu, postowi i modlitwie. W dziele ikony dopełniają się więc wierność tradycji i duchowość piszącego.
Nabożeństwa cyklu dobowego
Obrzędy Kościoła prawosławnego koncentrują się wokół trzech cykli: dobowego, tygodniowego i rocznego. Nabożeństwa cyklu dobowego są związane z tzw. godzinami kanonicznymi (czasami). Cykl liturgiczny rozpoczyna się wieczorem, wraz z zachodem słońca, kiedy – zgodnie z Księgą Rodzaju – Bóg rozpoczął stwarzanie świata, oddzielając światło od ciemności. Pełny cykl dobowy składa się z następujących nabożeństw:
-
dziewiątej godziny (pierwsza godzina to w naszej rachubie 8 rano) – poświęcona Męce Chrystusa na Krzyżu;
-
wieczerni – w której rozważana jest historia świata od jego stworzenia aż do momentu wcielenia Chrystusa;
-
powieczerija – w całości odprawiane tylko w wigilie wielkich świąt i w Wielkim Poście, w dni powszednie – w wersji skróconej;
-
połunoszcznicy – nabożeństwo północne poświęcone rozważaniu powtórnego przyjścia Jezusa i Sądu Ostatecznego, a także wspominaniu zmarłych;
-
utrenii (jutrzni) – rozważa się dalsze dzieje historii zbawienia od narodzenia Jezusa, przez Jego śmierć na krzyżu, aż po Zmartwychwstanie;
-
nabożeństwo tzw. mniejszych godzin kanonicznych: pierwszej, trzeciej i szóstej. Nabożeństwo pierwszej godziny odprawia się bezpośrednio po jutrzni, przypomina się sąd nad Chrystusem u Piłata, w nabożeństwie trzeciej trzeciego czasu wspomina się biczowanie i koronowanie Chrystusa koroną z cierni, zaś szóstego – ukrzyżowanie Jezusa;
-
Liturgii świętej;
Liturgia święta
Najważniejszym elementem modlitwy Kościoła jest Liturgia święta. Podczas każdej Liturgii eucharystycznej celebruje się Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa oraz Zesłanie Ducha Świętego. Do odprawienia Liturgii świętej niezbędny jest oprócz kapłana psalmista i przynajmniej jeden wierny. Obecnie w Cerkwi prawosławnej odprawiane są cztery rodzaje Liturgii, wypracowane w początkach chrześcijaństwa – odrębne sposoby sprawowania Eucharystii. Są to:
- Liturgia św. Jana Złotoustego – opracowana w IV w. w kościele konstantynopolitańskim, odprawiana przez większość dni roku liturgicznego;
- Liturgia św. Bazylego Wielkiego – opracowana przez niego na początku IV w. Jest sprawowana 10 razy do roku w niedziele Wielkiego Postu (oprócz Niedzieli Palmowej), w Wielki Czwartek, Wielką Sobotę, dzień św. Bazylego, w wigilię świąt Bożego Narodzenia i Epifanii (jeśli nie przypada w sobotę lub niedzielę) lub w same święta, jeśli przypadają w niedzielę lub poniedziałek. Centralna modlitwa eucharystyczna jest dłuższa niż w Liturgii św. Jana Złotoustego;
- Liturgia św. Jakuba – przypisywana pierwszemu biskupowi Jerozolimy, ostatecznie uformowana w IV w. Rzadko sprawowana;
- Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów – liturgia związana z dniami ścisłego postu – odprawiana w środy i piątki Wielkiego Postu, w czwartek piątego tygodnia Wielkiego Postu, oraz w Wielki Poniedziałek, Wielki Wtorek i w Wielką Środę. Podczas tej liturgii nie dokonuje się konsekracji eucharystii, a korzysta z darów poświęconych wcześniej w Liturgii św. Jana lub św. Bazylego.
Nabożeństwa cyklu tygodniowego
W centrum cyklu tygodniowego znajduje się niedziela, upamiętniająca Zmartwychwstanie. W cyklu tygodniowym dni tygodnia poświęcone są kolejno:
-
poniedziałek – chórom anielskim i ich orędownictwu;
-
wtorek – prorokom, którzy zwiastowali przyjście na świat Zbawiciela, szczególnie Janowi Chrzcicielowi;
-
środa – Matce Bożej; jest to także dzień postu poświęcony przypomnieniu zdrady Judasza;
-
czwartek – apostołom i ojcom Kościoła;
-
piątek – krzyżowej męki i śmierci Chrystusa, wiernych w tym dniu obowiązuje post;
-
sobota – Matce Bożej i świętym, szczególnie wspomina się w modlitwach wszystkich zmarłych;
Nabożeństwa cyklu rocznego
Do I wojny światowej jedynym obowiązującym w Kościele prawosławnym kalendarzem był juliański, wprowadzony przez Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e. Różnica wobec stosowanego powszechnie kalendarza gregoriańskiego – zreformowanego przez papieża Grzegorza XIII w 1582 r. wynosi 13 dni (1 styczeń w kalendarzu gregoriańskim to 14 styczeń w juliańskim). Obecnie poszczególne Kościoły stosują kalendarz w nowym albo starym stylu, lub też, jak w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym – w obu stylach.
- Podwyższenie Krzyża Pańskiego – obchodzone 14 (27) września. Ustanowione na pamiątkę odnalezienia relikwii Krzyża św. przez Helenę, matkę cesarza Konstantyna Wielkiego. Najważniejsza częścią obrzędów jest wystawienie i adoracja krzyża w centrum świątyni;
- Boże Narodzenie – obchodzone 25 grudnia (7 stycznia). Święto poprzedza 40-dniowy post. W wigilię święta – soczelnik (nazwa pochodzi od socziwa – gotowanej pszenicy, kaszy lub ryżu z miodem i bakaliami: makiem, orzechami albo migdałami, spożywanej w wigilię) – obowiązuje ścisły post aż do wieczerzy, którą spożywa się w gronie najbliższych. W centralnym miejscu stawia się ikonę owiniętą haftowanym obrusem, obok niej mały snop zboża, który ma przynieść obfitość. W każdym domu obowiązkowo znajduje się również choinka, którą dziś przystraja się – podobnie jak na całym świecie – kolorowymi bombkami i lampkami. Gdy na niebie zabłyśnie pierwsza gwiazda, członkowie rodziny dzielą się prosforą przyniesioną z cerkwi, składają sobie życzenia i siadają do stołu. Na nim obowiązkowo znajduje się socziwo oraz kilkanaście (najczęściej dwanaście) postnych potraw, wśród których królują ryby, kisiel oraz potrawy z grzybami. Obchody Bożego Narodzenia w cerkwi rozpoczynają się o północy. W okresie Bożego Narodzenia śpiewane są kolędy;
- Narodzenie Matki Bożej – obchodzone 8 (21) września. Odwołuje się do apokryfów o narodzinach Maryi;
- Wprowadzenie Matki Bożej do świątyni – obchodzone 21 listopada (4 grudnia). Odwołuje się do tradycji, wedle której Matka Boża w wieku 3 lat została przez rodziców poświęcona Bogu w świątyni jerozolimskiej. Została wprowadzona przez arcykapłana do sanktuarium świątyni, gdzie on sam miał prawo wchodzić tylko raz do roku, gdzie jakiś czas pozostała karmiona chlebem niebiańskim przez anioły. Od święta Ofiarowania Kościół zaczyna się przygotowywać do obchodów Bożego Narodzenia;
- Chrzest Pański, Święto Epifanii, Święto Objawienia (Jordan) – obchodzone 6 (19) stycznia. Święto ustanowione na pamiątkę rozpoczęcia przez Chrystusa publicznej działalności i Chrztu w Jordanie. Według Kościoła prawosławnego Chrystus podczas chrztu obmył ludzkość z grzechu pierworodnego. Istotą święta jest obrzęd Wielkiego Poświęcenia Wody, sprawowany dwukrotnie: w wigilię święta w cerkwi i w dzień świąteczny w rzece, jeziorze, morzu. Poświęcona woda ma właściwości uzdrawiające, stąd zwyczaj kąpieli związany z obchodami święta oraz tradycja przechowywania tej wody przez wiernych w domach. Pomiędzy świętem epifanii a Spotkaniem Pańskim kapłani odwiedzają wiernych w domach, na pamiątkę rozpoczęcia przez Chrystusa publicznej działalności, modląc się z nimi i kropiąc dom wodą poświęconą podczas święta Chrztu. Na stole w czasie odwiedzin kapłana znajduje się jordańska woda, ikona, zapalona świeca, chleb i sól;
- Spotkanie Pańskie – obchodzone 40 dni po Bożym Narodzeniu, przypada na 2 (15) lutego. Zostało ustanowione na pamiątkę ofiarowania Jezusa w świątyni. Nawiązuje do proroctw wygłaszanych przez starca Symeona i prorokinię Annę. Jest też świętem maryjnym – rozważane są słowa Symeona skierowane do Matki Bożej A Twoja duszę miecz przeniknie (Łk 2, 34-35). W tym dniu dokonuje się obrzęd poświęcenia świec;
- Zwiastowanie – obchodzone 25 marca (7 kwietnia) na cześć Zwiastowania przez archanioła Gabriela narodzin Jezusa;
- Wjazd Jezusa do Jerozolimy, Niedziela Palmowa, Niedziela Kwietna, Wierzbowa Niedziela – święto ruchome, otwierające Wielki Tydzień. Podczas jutrzni kapłan dokonuje poświęcenia palm przyniesionych przez wiernych o świątyni. W krajach, gdzie nie rosną palmy, przynosi się gałązki wierzbowe (stąd słowiańska nazwa święta – Wierbnoje Woskieriesienije). Poświęcone gałązki wraz z zapalonymi świecami wierni trzymają w dłoni także w czasie Liturgii świętej;
- Wniebowstąpienie Pańskie – święto obchodzone 40 dni po Wielkanocy. Przypada zawsze w czwartek szóstego tygodnia o Niedzieli Paschalnej;
- Zstąpienie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica, Zielone Świątki) – obchodzone w 8 niedzielę po Zmartwychwstaniu Chrystusa. Cerkiew ozdabiana jest zielonymi gałązkami i kwiatami. Pięćdziesiątnica była jednym z trzech wielkich świąt żydowskich – świętem plonów. W tym dniu zebrani na modlitwie apostołowie zostali napełnieni Duchem świętym;
- Przemienienie Pańskie (Spas) – obchodzone 6 (19) sierpnia, na pamiątkę Przemienienia na górze Tabor. W tym dniu są święcone w cerkwiach płody ziemi – owoce i kłosy zbóż;
- Zaśnięcie Najświętszej Bogarodzicy (Uspienije) – obchodzone 15 (28) sierpnia. Przed świętem obowiązuje dwutygodniowy post, zwany Uspienskim. Trzy dni po święcie Zaśnięcia w wielu cerkwiach odprawia się obrzęd pogrzebania Matki Bożej odprawiany przed płaszczanicą z wizerunkiem Matki Bożej, symbolizującą jej grób.
Poza 12 wielkimi świętami kalendarz liturgiczny wypełniają mniejsze święta i dni poświęcone pamięci świętych, które dla poszczególnych wspólnot, ze względu na lokalne tradycje, mogą być szczególnie istotne i uroczyście obchodzone, np. dzień patrona świątyni albo święto szczególnie czczonej ikony. Czczone szczególnie jest także święto Pokrowy (Szaty) Matki Bożej. Obchodzone jest 1 (14 października) na pamiątkę cudu w Konstantynopolu w X w., kiedy Matka Boża ukazała się modlącym w Kościele blacherneńskim, modliła wraz z aniołami, zdjęła nakrycie głowy i okryła nim wiernych. Konstantynopol został uratowany. Dzień ten szczególnie uroczyście obchodzony jest w prawosławiu wschodniosłowiańskim.
Obrzędy cyklu życia
Sakrament chrztu jest udzielany przez trzykrotne zanurzenie w wodzie. W tradycji prawosławnej przyjęła się praktyka chrztu od 8 dnia po narodzinach. Właściwy obrzęd składa się z egzorcyzmu – trzykrotnego wyrzeczenia się szatana, wyrażenia woli przyjęcia sakramentu i wyznania wiary w Chrystusa przez osobę chrzczoną lub – jeśli sakrament przyjmuje dziecko – przez rodziców chrzestnych. Następnie kapłan dokonuje poświęcenia wody i namaszczenia olejem świętym czoła, uszu, piersi, rak i nóg chrzczonego, po czym następuje trzykrotne zanurzenie w wodzie (lub ewentualnie polanie wodą) i wypowiedzenie formuł chrzcielnych. Na koniec kapłan wkłada na ochrzczonego białą szatę i zawiesza mu na szyi krzyżyk. Istnieje również zwyczaj przynoszenia do cerkwi 40-dniowych niemowląt, a wzór ofiarowania Jezusa w świątyni. Obrzęd ten, nazywany wwodem lub wocerkielenijem, będący oczyszczeniem po połogu, polega na modlitwie za matkę i dziecko odmawianej przez kapłana w przedsionku cerkwi – kapłan prosi Boga o oczyszczenie matki z nieczystości i o mądrość, rozwagę i uświęcenie dziecka. Po urodzeniu dziecka i przed wwodem matka nie może uczestniczyć w nabożeństwach sprawowanych w cerkwi.
Literatura
- Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin–Chełm 1999.
- Prawosławie w Polsce, red. Anna Radziukiewicz, Białystok.
- Przybył Elżbieta, Prawosławie, Kraków 2000.
- Mironowicz Antoni, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.
- Mironowicz Antoni, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005.
- Ware Kallistos, Kościół prawosławny, przeł ks. Włodzimierz Misijuk, Białystok 2000.
- Wojtkowiak Stefan, Prawosławie wczoraj i dziś. Zarys popularny, Warszawa 1995.