Etnografia Lubelszczyzny – cykl roczny w kulturze polskiej

Przed przyjęciem chrześcijaństwa plemiona słowiańskie zamieszkujące teren dzisiejszej Polski wytworzyły własne kalendarze obrzędowe – rok podzielony był na okresy, których wyznacznikami były rozmaite święta. Obchodzono wtedy głównie trzy święta doroczne – Godnie Święta, Jare Święta i Kupale Święta. Procesy tworzenia chrześcijańskiej obrzędowości dorocznej społeczeństwa polskiego wyrażały się z jednej strony w chrystianizacji dawnych świat słowiańskich i związanych z nimi form obrzędowych, z drugiej strony we wprowadzeniu do Polski nowych świąt o charakterze kultowym i związanych z nimi obrzędów liturgicznych. Nowe święta adaptowane w kulturach chłopskich bardzo mocno obudowane były lokalnymi formami obrzędowości tradycyjnej, najczęściej o charakterze magicznym (wróżby) i ludycznym (zabawy). Prowadziło to do obniżenia treści doktrynalnych, co powodowało ostry sprzeciw Kościoła. W okresie kontrreformacji nastąpiło jednak mocne rozwiniecie obrzędowości liturgicznej i podkreślenie znaczenia świat w życiu społeczeństwa. Począwszy od połowy XIX wieku następuje zjawisko stopniowej laicyzacji świąt wyznaniowych. Szczególne nasilenie tego procesu obserwujemy współcześnie.

ObrzędowośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obrzędowość stanowiła m.in. wyraz uzewnętrznienia dążeń człowieka do poznania i podporządkowania sobie tajemnych i groźnych mocy tkwiących w otaczającej go rzeczywistości przyrodniczej. Realizacja tych dążeń znajdowała odzwierciedlenie w różnych czynnościach i praktykach magicznych; stanowiły one formę obrzędu o specyfice magicznej. W polskiej kulturze ludowej do tej pory znajdujemy reliktowe formy starosłowiańskiej obrzędowości magicznej. W skład naszej kultury wchodzą również obrzędy chrześcijańskie o charakterze magiczno-religijnym oraz obrzędy świeckie.

Kalendarz świąteczno-obrzędowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Każdy naród poprzez swój rozwój na przestrzeni czasu wytwarza własną kulturę obyczajową, a w jej ramach określony kalendarz różnorodnych świąt natury rocznicowo-okazjonalnej oraz związaną z nimi symbolikę i formy obrzędowe. Kalendarz świąteczno-obrzędowy obejmował zasięgiem swojej funkcjonalności coraz to szersze kręgi społeczne i z czasem stawał się powszechnym zjawiskiem kulturowym danego narodu. Faktem jest natomiast, że ustanowione święta same podlegają dialektycznym prawom ciągłych przeobrażeń. Zmienia się istota i charakter obyczajów świętowania oraz towarzyszących im form obrzędowych, zmienia się także interpretacja ich społecznej użyteczności i wartości. Kalendarz stanowi szczególnie istotną formę społecznego przekazu całego kulturowego dziedzictwa poprzednich pokoleń, jednocześnie symbolizuje najcenniejsze wartości dnia dzisiejszego tej wspólnoty. Nasza kultura ogólnonarodowa wyrosła z gleby kultur chłopskich (dopiero od XIX wieku określanych mianem kultury ludowej) i swój ostateczny kształt uzyskała w wyniku procesów dyfuzji kulturowej.

W roku kościelnym splata się kościelne prawo kultowe z ludowym stosunkiem do sił nadprzyrodzonych. Obok urzędowej liturgii kościelnej istnieją obyczaje ludowe, swoista liturgia ludowa, wyrażająca wydarzenia roku kościelnego. Ludowy lęk religijny przed świętymi przedmiotami i nadnaturalnymi siłami personalnymi kojarzy się w szczególny sposób z eudajmonistycznym pożądaniem dobrego zdrowia, dobrobytu i szczęścia doczesnego. Lud katolicki jednak nie traktuje kultu religijnego jako prostego środka do zdobycia pożądanych dóbr, lecz ceni go jako cel sam w sobie. Kult spełnia w jego życiu nie tylko funkcje czysto religijne (numinotyczne), ale i estetyczne, a udział w kulcie kościelnym rodzi zadowolenie i radość. Jest to ważny element wszystkich religii ludowych – starożytne uroczystości świątynne i ofiarnicze były dniami radości całego ludu.

Rok obrzędowo-liturgicznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rok obrzędowo-liturgiczny jest związany zarówno z życiem przyrody, jak i człowieka. Symbolizuje on ideę regeneracji społeczności ludzkiej przez czynne uczestnictwo w odradzaniu życia roślinnego za pomocą licznych rytów dotyczących wegetacji. W szczególny sposób związek roku liturgicznego z życiem przyrody uwydatnia się w religijności ludu wiejskiego. Rolnik bowiem wkracza bezpośrednio w życie przyrody, włącza się w określoną „przestrzeń” sakralną, od której jest uzależniony, jego praca jest zależna od danego okresu czasu, od zmiany pór roku i przyczynia się bezpośrednio do wzrostu płodności ziemi. Więź społeczeństw rolniczych z zamkniętymi cyklami czasu wyjaśnia znaczenie wielu obrzędów dotyczących „wypędzania” jednej pory roku przez następną oraz starego roku przez rok nowy. Rok liturgiczny symbolizuje też najważniejsze wydarzenia życia ludzkiego, a zwłaszcza narodziny, małżeństwo i śmierć.

Rok to jakby układ przemijających i powracających cykli, na które składają się poszczególne miesiące – pozwala to nieco oswoić i dodatkowo uporządkować sposób pojmowania zjawiska czasu. Dawniej pojęciem miesiąc obejmowano okres czasu między kolejnymi zjawiskami nowiu księżyca, stąd w kulturze ludowej księżyc bywa nazywany miesięcznikiem, miesiączkiem. Według tej rachuby początek roku kalendarzowego przypadał na dzień następny po pierwszym nowiu wiosennym.

W perspektywie cyklu rocznego znaczny wpływ na ludność, szczególnie wiejską, miały ważne dla tożsamości tej kultury obyczaje, zwyczaje, obrzędy oraz mniejsze i większe święta.

Obyczaj, zwyczaj, obrzędy, ceremonie, rytuał, świętoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obyczaj to powszechnie uznawany, trwały i uświęcony tradycją sposób postępowania w określonych okolicznościach, charakterystyczny dla danego środowiska społecznego, terytorium i przedziału czasowego. Jest powielanym zachowaniem się ludzi w określonych okolicznościach, to zachowanie wymagane – nieprzestrzeganie go wywołuje określoną reakcję środowiska, dezaprobatę, naganę czy nawet karę. Za pomocą obyczaju wspólnota broni swojej spoistości i odrębności. Obyczaje w dużej mierze opierają się na tradycji – coś obowiązuje, ponieważ „zawsze się tak robiło”. W mowie potocznej pojęcia obyczaj i zwyczaj, często używane są zamiennie, jednak nie oznaczają tego samego.

Terminem zwyczaj określamy każde zachowanie człowieka, które jest powielane w analogicznych sytuacjach. Może to być zachowanie charakterystyczne dla jednostki lub grupy społecznej. W odróżnieniu od obyczaju, zwyczaj nie jest zachowaniem bezwzględnie wymaganym, nieprzestrzeganie go nie powoduje negatywnej reakcji otoczenia.

Natomiast mówiąc o obrzędach, mamy na myśli zespoły określonych czynności, słów i gestów, wykonywanych według trybów ustalonych przez tradycję, obyczaj lub prawo. Stanowią one zarazem całościową zewnętrzną oprawę ważnych wydarzeń, sytuacji i rocznic występujących w życiu publicznym i prywatnym. Obrzędy kształtują i umacniają więzi społeczne, uświetniają ważne momenty w życiu jednostek i wspólnot. Dostarczają również przeżyć o charakterze emocjonalno-psychologicznym i ludyczno-rekreacyjnym, w pewnym sensie zaspokajają także estetyczne potrzeby wyobraźni ludzkiej. Podniosłe i okazałe obrzędy często określane są mianem ceremonii. Termin ten używany jest również w węższym zakresie jako oznaczenie porządku poszczególnych faz czynności wykonywanych w trakcie trwania obrzędu o charakterze nadzwyczajnym. Obrzędy takie nazywano uroczystościami.

Podobne znaczenie ma termin rytuał oznaczający zwykle stronę zewnętrzną obrzędu.

Przez pojęcie święta należy rozumieć dzień lub dni poświęcone uczczeniu ważnych i podniosłych wydarzeń. Święta znajdują swoje uzasadnienie w tradycji, która oddziałując na bieg ludzkiego życia, kształtuje określone stereotypy ich powielania. Święto związane jest z grupą obrzędów, za pomocą których przekazywane są zawarte w nim treści.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Leonard Pełka, Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
• Józef Keller i in., Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne, Warszawa 1974.