Dzielnice Lublina – Wieniawa
Dzielnica Lublina znajdująca się w północno-zachodniej części miasta. Pierwotnie wieś należąca między innymi do rodzin Lubomelskich, Tarłów, Leszczyńskich, następnie miasteczko, w 1916 roku włączone w administracyjny obszar miasta Lublina. Na Wieniawę od wschodu prowadziły ulice: Czechowska, Stanisława Leszczyńskiego, od południa – aleja Długosza, od północy zaś ulica Snopkowska.
Spis treści
[Zwiń]- Nazwa dzielnicy
- Kalendarium Wieniawy
- Historia Wieniawy
- Gmina żydowska na Wieniawie
- Przestrzeń dzielnicy Wieniawa
- Z „Katalogu zasobów kulturowych miasta Lublina”
- Ulice i obiekty na Wieniawie
- Opisy Wieniawy
- Wieniawa w przewodnikach po Lublinie
- Wieniawa w literaturze
- Wspomnienia o Wieniawie
- Ludzie związani z Wieniawą
- Ikonografia Wieniawy
- Literatura
Nazwa dzielnicy
Nazwa Wieniawa pochodzi od herbu rodziny Leszczyńskich. Łączenie nazwy z winnicami lub składami wina nie znajduje uzasadnienia.
Kalendarium Wieniawy
lata 40. XVII wieku – Wieniawę kupują Gorajscy;
1940 – zniszczenie zabudowy dzielnicy przez nazistów.
Historia Wieniawy
Historia Wieniawy sięga XV wieku. W 1455 roku posiadaczami tych terenów, w tym czasie ogrodów, byli Jan i Jakub Krejdlarowie. W XVI wieku ogrody i folwark przeszły w ręce Lubomelskich, a po nich Wieniawa stała się własnością Wojciecha Oczki, doktora medycyny i sekretarza królewskiego. W XVII wieku obszerne łany Lubomelskich przeszły w posiadanie Leszczyńskich herbu Wieniawa, potem zaś Gorajskich.
W 1660 roku Wieniawa występuje jako jurydyka szlachecka (nie podlegająca władzy miasta), liczy 60 domów. Miasto walczyło długo, ale bezskutecznie o zniesienie jurydyki. W 1768 roku sejm uznał Wieniawę, której właścicielem był wtedy Andrzej Tarło, za dobra ziemskie. W 1826 roku prywatne miasteczko Wieniawa zostało sprzedane rządowi przez Potockiego. W 1916 roku Wieniawa została włączona w obszar Lublina.
Gmina żydowska na Wieniawie
Kiedy w roku 1918 Majer Bałaban, znany historyk Żydów polskich, oglądał Wieniawę, tak napisał o niej: „Wieniawa robi wrażenie wsi ze swymi małymi, parterowymi domkami, z gankami stojącymi w ogrodach i ze studniami, zupełnie nie czuje się, iż jest to tak stara osada i to w pobliżu dużego miasta”.
Jedynym monumentalnym obiektem była wtedy bożnica żydowska, wystawiona na niewielkim wzniesieniu, na wschód od rynku, wybudowana w początkach XIX wieku. Synagoga posiadała charakterystyczną klasycystyczną fasadę; cztery pilastry dzielące elewację na przęsła podtrzymywały belkowanie, trójkątny fronton zwieńczony był schodkowo. Do jednonawowego wnętrza wchodziło się przez przedsionek, w którym umieszczony był babiniec.
Z Wieniawą związana jest jedna z najważniejszych dla lubelskiej społeczności żydowskiej postaci: Widzący z Lublina – Jakub Icchak Horowitz, jeden z najsłynniejszych chasydów polskich. Przybył na Wieniawę i założył tam swój pierwszy dwór. Następnie przeniósł się na Podzamcze do kamienicy przy ulicy Szerokiej 28. Dzięki postaci Widzącego miasteczko zapisało się w dziejach chasydyzmu w Polsce. Osada Wieniawa jest wspomniana w dziele Martina Bubera Gog i Magog. Kronika chasydzka.
W okresie II wojny światowej społeczność żydowska zamieszkująca Wieniawę miała obowiązek przenieść się do getta na Podzamczu. Obszar Wieniawy funkcjonował do 1940 roku i bezpośrednio sąsiadował z dzielnicą niemiecką. Na terenie Wieniawy zaczęto budować stadion sportowy dla SS. Stadion budowali Żydzi z getta na Podzamczu w ramach funkcjonowania obozu pracy Sportplatz.
Na terenie Wieniawy, przy ulicy Ogródkowej, w dawnej fabryce kosmetyków Romana Hendla znajdował się drugi obóz pracy wytwarzający kosmetyki. W maju 1940 r. Niemcy wysiedlili wieniawskich Żydów na Podzamcze, a większość zabudowań i cmentarz żydowski zniszczyli.
W 2017 roku w ramach projektu "Lublin. Pamięć Zagłady" Ośrodek "Brama Grodzka - Teatr NN" upamiętnił historię żydowskich mieszkańców Wieniawy włączając obszar dzielnicy w Szlak Pamięci.
Przestrzeń dzielnicy Wieniawa
Z „Katalogu zasobów kulturowych miasta Lublina”
Archeologia:
- skarb monet – czasy nowożytne (od połowy XVI w.);
- moneta – czasy nowożytne;
- ślady osadnictwa – okres wpływów rzymskich (pocz. n.e.- 375 r.n.e.); nieokreślone kulturowo;
- osada – wczesne średniowiecze (VI/VII w. n.e.- połowa XIII w.);
- materiały kamienne i krzemienne, ślady osadnictwa – nieokreślone kulturowo;
- basteja – czasy nowożytne;
- zabudowa miejska – czasy nowożytne;
- ślady osadnictwa – czasy nowożytne;
- moneta – czasy nowożytne.
Urbanistyka:
Układ urbanistyczny miasteczka Wieniawa, pierwotna nazwa Winiawa, 1636–1866; po 1826 miasteczko rządowe, po 1866 osiedle w gminie Konopnica
Ulice i obiekty na Wieniawie
ulica Leszczyńskiego
Dawna droga prowadząca przez Lubomelszczyznę – Wieniawę – w kierunku Mazowsza. Jako ulica została wykształcona w początkach XX wieku. Przebiegała w pobliżu nieistniejącego obecnie placu targowego – rynku na Wieniawie.
aleja Jana Długosza
Droga ku Wieniawie powstała po wyznaczeniu ostatecznych granic terenu parku miejskiego. Przy alei Długosza znajduje się niewielki ośmioboczny budynek nakryty dachem namiotowym, zwany basztą. Na początku XIX wieku mieścił się tu magazyn prochu.
ulica Lubomelska
W nazwie ulicy przechowane jest określenie terenu Lubomelszczyzna, dawnego przedmieścia późniejszej Wieniawy. Ulica prowadzi w kierunku Czechowa.
ulica Snopkowska
Została w 1916 roku włączona wraz z Wieniawą w obszar miasta.
Opisy Wieniawy
Dwa wrażenia, czyli Lublin jakim był w 1827 roku i jakim jest w 1877 roku:
Miasteczko to, przeważnie żydowskie, rozrzucone na wzgórzach, miało swego burmistrza i wszystkie przywileje małomiasteczkowe; były tu targi, odprawiały się jarmarki, parę handelków żydowskich, a mianowicie słynne miodosytnie, którymi pokrzepiali się uczęszczający tu do łaźni, choć brudnej i niechlujnej, jedynej wszakże na cały Lublin.
Widziałem wiele w naszej guberni miasteczek żydowskich, rażących swym brudnym wyglądem, lecz żadne z nich nie wywołało na mnie tak przykrego wrażenia, jak pod Lublinem położona Wieniawa. [...] Nie mówiąc już o nieprzebytych błotach podczas roztopów na wiosnę i w jesieni, bo temu mogłyby zaradzić bruki lub szosy. Do dziś dnia wszelkiego rodzaju nieczystości wylewają i wyrzucają wprost na ulicę, gdzie następuje rozkład i woń, zarażająca powietrze, rozchodzi się po całem miasteczku. Niektóre domy są tak opuszczone, że formalnie grożą ruiną, wiele ze starości zupełnie nie zamieszkałych, inne nie posiadają dachów - słowem Wieniawa robi przykre wrażenie [...].
Jak nam wyjaśniono, kozy stanowią jedyne bogactwo tutejszych Żydówek, które hodują je i podczas lata przyprowadzają codziennie do Lublina, a wydojone mleko sprzedają po domach jako napój dla słabowitych dzieci. Na początku XX wieku Żydzi na Wieniawie stanowili blisko 70 procent mieszkańców osady i nadal starali się zachować swoją odrębność gminną, chociaż od Lublina oddzielał miasteczko jedynie Ogród Saski. Wtedy też Wieniawa doczekała się wybrukowanej drogi, którą wybudowano tutaj na wniosek dowództwa carskich oddziałów, stacjonujących w Lublinie.
I znowu z konieczności zająć się musimy jedną z ulic naszego grodu – ulicą Lubomelską (ponoć ta nazwa jest właściwa). Pomijając już fakt, że ulica ta nie posiada zupełnie brukowania przejdziemy do jej najważniejszej obecnie bolączki, a mianowicie do ścieków. Miast jednego głównego bowiem kanału przerzynają ulicę mniejsze lub większe rynsztoki w liczbie dość pokaźnej.
Gog i Magogwydanym w 1949 roku opisuje Wieniawę z czasów Widzącego z Lublin:
Na zachód od Lublina leży nad wielkim stawem osada Wieniawa, która właściwie nazywa się Czechów, dziś przyłączona do niego jako przedmieścia – kupa niskich, pokrzywionych od wiatru drewnianych domów po obu stronach bożnicy. [...] Na skraju osady mieszkał arendarz, jego nieszczęście polegało na tym, że nigdy nie miał na podorędziu pięniędzy na dzierżawę. Odkąd jednak rabbi przybył do Wieniawy, los jego się odmienił.
Wieniawa w przewodnikach po Lublinie
Seweryn Zenon Sierpiński, Obraz miasta Lublina (1839)
Wieniawa. Miasteczko oddzielną dotąd juryzdykcyję mające, pod względem jednak położenia i zabudowań ściśle z Lublinem połączone. Rozlega się na wzgórzu, zbudowane na gruncie miejskim około roku 1400, na ogrodach do Jana Krydlara mieszczanina Lubelskiego należących Niwa zwanych. W roku 1532 należało do Jana Lubomelskiego. Zamieszkane w większej części przez żydów; ma rynek, kilka ulic, i piękną murowana bóźnicę. Przed laty Wieniawa słynęła z dobrych win. Sądzę, iż na tem to miejscu musiały być ogrody winne czyli winnice, a ztąd i nazwisko Wieniawy powstało. O istnieniu w Lublinie winnic przekonywa ugoda z roku 1419 między przywilejami miejskiemi w oryginale zachowana, którą Mikolaj Górecki, winnicę swą dawniej Klosmana, za murami miejskiemi leżącą, z przyległemi czterema domostwami po lewej stronie, Mikołajowi Brandylantemu sprzedaje. Pod Wieniawą na polu dziś w ogrodzie publicznym, znajduje się starożytna szubienica w kształcie baszty wysokiej ośmiobocznej murowana, w ostatnich latach na prochownię zajęta, nade drzwiami jest rok 1595, w przywileju zaś miejskim, jeszcze w roku 1468 wspomniana. Na wierzchu było rusztowanie gdzie za rządów Polskich i Austryjackich wieszano złoczyńców.
Majer Bałaban, Żydowskie miasto w Lublinie (1919)
Na zachód od Lublina nad wielkim stawem Czechówka leży przedmieście Wieniawa [...]. Aż do obecnej wojny Wieniawa była osobną gminą miejską o kilkusetletniej historii. Teraz włączona jest do Lublina. Pośród małych drewnianych domków znajduje się tu mały plac, na którym stoi stara, piękna synagoga, przypominająca o dawnej świetności miasteczka [...]. Jej dach jest dzisiaj dziurawy, a deszcz i wiatr powoli dopełniają dzieła zniszczenia. Obok synagogi stoi bethamidrasz, a nieco dalej znajduje się cmentarz z prostymi i małymi nagrobkami.
Wieniawa w literaturze
Wieniawa pojawia się w utworze Józefa Czechowicza Poemat o mieście Lublinie. Poetycki opis dzielnicy pojawia się w dwóch fragmentach utworu.
Wspomnienia o Wieniawie
Wieniawa pojawia się we wspomnieniach mieszkańców Lublina. Marek Wyszkowski wspomina na przykład targ na Wieniawie. Szczegółowo o Wieniawie opowiada Mosze Handelsmann. Natomiast zagładę mieszkańców Wieniawy wspomina Jerzy Więch.
Ludzie związani z Wieniawą
Widzący z Lublina – Jaakow Icchak ha-Lewi Horowic
Ikonografia Wieniawy
Literatura
Buber M., Gog i Magog. Kronika chasydzka, przekład i wstęp Jan Garewicz, Lublin 1991.
Cholewiński W., Przewodnik po Lublinie i jego okolicach, Lublin 1923.
Gawdzik C., Rozwój urbanistyczny Starego Lublina, „Ochrona Zabytków”, R. 1954, z. 3.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974.
Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina, Lublin 1976.
Kuwałek R., Wysok W., Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.
Liniewski S., Opis Lublina z 16 IV 1889 roku, „Studia i materiały lubelskie" 1963, t. 1.
Studium historyczno-urbanistyczne do planu szczegółowego śródmieścia Lublina, praca zbiorowa pod red. A. Kurzątkowskiej, Lublin 1969, mps.
Witkowski W., Podlubelska Wieniawa, „Rocznik Lubelski” 1971, t. 14.
/Wieniawa_v1_600x400.png/)
