Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Ośrodek chroni i udostępnia dla zwiedzających obiekty dziedzictwa kulturowego na wystawach w Bramie Grodzkiej, Lubelskiej Trasie Podziemnej, Piwnicy pod Fortuną, Teatrze Imaginarium oraz Domu Słów.

Dwory szlacheckie w XVIII- wiecznym Lublinie

Źródeł popularności Lublina wśród szlachty należy szukać w XVI wieku. Bogacące się, korzystnie położone miasto w 1532 roku stało miejscem obrad sejmów szlachty województwa lubelskiego. W 1578 roku w Lublinie umieszczono Trybunał Koronny dla Małopolski. Posiadanie własnej siedziby w mieście, gdzie znajdowała się najwyższa instancja sądownicza dla stanu szlacheckiego, stało się koniecznością dla jednostek aktywnie biorących udział w życiu publicznym Rzeczypospolitej.  


Pokaż Dwory szlacheckie w XVIII-wiecznym Lublinie na większej mapie

 
 
 
Lublin w drugiej połowie XVIII wieku, wraz z przedmieściami i jurydykami liczył około 8550 mieszkańców. Władze miejskie kilkukrotnie w suplikach adresowanych do sejmu, skarżyły się, że większość z pałaców i dworów znajduje się w rękach szlacheckich, a nie miejskich. Źródeł popularności Lublina wśród szlachty należy szukać w XVI wieku. Bogacące się, korzystnie położone miasto w 1532 roku stało miejscem obrad sejmów szlachty województwa lubelskiego. W 1578 roku w Lublinie umieszczono Trybunał Koronny dla Małopolski. Posiadanie własnej siedziby w mieście, gdzie znajdowała się najwyższa instancja sądownicza dla stanu szlacheckiego, stało się koniecznością dla jednostek aktywnie biorących udział w życiu publicznym Rzeczypospolitej. O ile w połowie XVI wieku w mieście i na przedmieściach było kilkanaście dworów szlacheckich, to już w 1602 roku liczba ta wzrosła do 65. Szlachta swoje siedziby lokowała głównie na przedmieściach, przyczyniając się do ich intensywnego rozwoju, ale także uniezależnienia od władz miejskich.
Proces ten przerwały liczne wojny toczone przez Rzeczpospolitą w połowie XVII wieku. Nim miasto zdążyło podnieść się z gruzów, przyszły kolejne kataklizmy, jakimi były III wojna północna, a także kolejne pożary trawiące zabudowę miejską w latach 1710 i 1719. Dopiero po tych katastrofach można było po raz kolejny przystąpić do odbudowy.
Lata wojen destrukcyjnie wpłynęły jednak także na administrację państwową. W związku z tym nie przeprowadzono wówczas żadnej lustracji dóbr królewskich, na podstawie której możliwe byłoby precyzyjne ustalenie stanu posiadania szlachty w Lublinie. Za podstawę źródłową badaczom zajmującym się rezydencjami szlacheckimi w Lublinie posłużył rejestr podatkowy szlacheckich siedzib miejskich z 1752 roku i wyniki tych badań stanową punkt odniesienia dla ustaleń, przedstawionych w tymże artykule.
 

W pierwszej kolejności zajmiemy się lokalizacją XVIII-wiecznych dworków szlacheckich w Lublinie. Znajdowały się one przede wszystkim na przedmieściach, położonych w bezpośrednim sąsiedztwie miasta „w murach”, tak aby podróż piesza do najważniejszych obiektów (m.in. Trybunału Koronnego, który znajdował się przy Rynku) nie była zbyt długa. Często wznoszono je także w jurydykach, aby uniknąć ponoszenia ciężarów finansowych na rzecz miasta.
Największe skupisko siedzib dworskich znajdowało się na Krakowskim Przedmieściu. W części zwanej Korce, swoje rezydencje wznieśli między innymi Minostrawscy, a także Izydor Ostrorog. Przy ulicy Panny Marii stały dworki Antoniego Konopki oraz jego żony Elżbiety z Byczyńskich, Leona Moszyńskiego, Stanisława Antoniego Trzycińskiego, Wiktoryna Wereszczyńskiego, a także Mikołaja Polanowskiego. Przy Krakowskim Przedmieściu siedziby posiadali także Antoni Niesza Dobrzański, Ignacy Humiecki, Melchior Gurowski, Józef Komorowski, Lubomirski, Franciszka Raszewska, Judyta Waszczyńska oraz Benedykt Węgleński.
Na Żmigrodzie swoje dworki postawili tacy przedstawiciele szlachty, jak Michał Suchodolski, Adam Suchodolski, czy Jan Kajetan Jabłonowski.
Kolejnym dużym skupiskiem siedzib szlacheckich było Podwale. Swoje dworki posiadali tam: Stanisław Potocki, Michał Łoś, Antoni Borzym, Stefan Gałęziowski, Aleksander Gałęziowski, Tomasz Stamirowski, Dominik Stoiński, Piotr Trzciński, Stefan Trzciński, a także Franciszek Złotnicki.
W okolicach traktu lubartowskiego, na obszarach jurydyki Czwartek swoje dwory ulokowali Garbowieccy, Wacław Rzewuski i Antoni Czerczycki. Naprzeciwko klasztoru Franciszkanów osiedlił się Piotr Konwicki. Dworek w tej okolicy posiadał także Franciszek Trzciński.
Dalej od murów miejskich swoje posiadłości mieli Aleksander Skarbek Kiełczykowski (Białkowska Góra) i Józef Scipio del Campo (okolice Słomianego Rynku). Na Tatarach mieścił się natomiast dwór starościński. W XVIII wieku należał on kolejno do Franciszka Załuskiego, Krzysztofa Hieronima Załuskiego, Stanisława Poniatowskiego (ojca króla SAP), Jana Jakuba Zamoyskiego, Wincentego Potockiego, a także Michała Jerzego Wandalina Mniszchka.
Daje nam to niespełna 40 dworków należących do szlachty i usytuowanych w granicach lokacyjnych Lublina. Jest to liczba mniejsza niż w początku XVII wieku, na co wpływ miały wspomniane zawirowania wojenne, ale pamiętać trzeba także o tym, że zajęliśmy się jedynie dworkami na przedmieściach i w jurydykach, pomijając kamienice, z których w obrębie murów w 1763 roku aż 33 znajdowały się w rękach szlachty.
 

Wiedząc, gdzie szlachta najczęściej stawiała swoje rezydencje i jak licznie przybywała do Lublina, w następnej kolejności wypadałoby podjąć się próby odtworzenia wyglądu zewnętrznego tychże siedzib. Niestety materiał ikonograficzny, z pewnością najcenniejszy dla tego typu prac, jest w przypadku XVIII-wiecznego Lublina nader skromny. Obraz „pożar miasta Lublina w 1719 roku” przedstawia jedynie jego część znajdującą się w obrębie murów, zamek oraz znajdujące się przed Bramą Krakowską zabudowania kościoła i szpitala św. Ducha. Nie dostarcza nam natomiast żadnych informacji o wyglądzie siedzib szlacheckich.
Z 1774 roku podchodzi widok Lublina przedstawiony na miedziorycie Jana Maszewskiego. Wygląd miasta potraktowany został tutaj jednak bardzo schematycznie, właściwie w sposób symboliczny, nie pozwalający na identyfikację rzeczywistych elementów zabudowy XVIII-wiecznego Lublina.
Brak materiału ikonograficznego, w pewnym stopniu mogłyby zastąpić opisy siedzib, zawarte w ich inwentarzach i relacjach woźnych z przeprowadzonych oględzin. Wymaga to jednak żmudnych i długotrwałych poszukiwań archiwalnych, których przeprowadzenie ze względu na popularno-naukowy charakter artykułu nie było możliwe.
W takiej sytuacji stosowne wydaje się ustalenie cech najpowszechniejszych dla XVIII-wiecznych dworków szlacheckich i przyjęcie, że część z nich znalazła zastosowanie w przypadku lubelskich rezydencji.
 

Z ustaleń badaczy zajmujących się dworkami szlacheckimi, wynika że siedziby miejskie i podmiejskie zazwyczaj nie odbiegały od tradycyjnie przyjętego schematu dworku wiejskiego. Były one z reguły budowlami parterowymi, wykonanymi z drewna, co jest cechą szczególnie charakterystyczną dla polskich dworków szlacheckich. Wynikało to nie tylko ze względów finansowych, ale również ideologiczno-tradycyjnych. Szlachta polska ze swoimi tradycjami słowiańskimi nienawidziła murów, ani pięter, budując swoje siedziby z drewna i słomy. Odstępstwa od tej reguły spotykane są czasami w przypadku większych miast, takich jak Lublin, gdzie ze względu na ciasnotę musiano dobudowywać piętra, a ustawodawstwo przeciwpożarowe, zmuszało nieraz do budowy dworków murowanych. Mimo to w latach trzydziestych XVIII wieku na Krakowskim Przedmieściu znajdowało się 56 domów drewnianych i 33 kamienice murowane.
Rezydencje drewniane wykonywane były systemem blokhauzowym, charakterystycznym dla polskiego budownictwa. Dworki powstawały z pniów układanych poziomo na sobie i wiązanych w zrąb przez zacięcie na węgłach, tak zwane „w zamek” lub „w kier”. Nie było w budownictwie tym systemem kolumn, gzymsowań, i ornamentacji roślinnej.
Dwory przeważnie były duże w stosunku do ogródka. Od frontu stawiano zazwyczaj ganek. Drzwi wejściowe umieszczano na zawiasach żelaznych. Całość budynku oblepiano gliną. Okiennice były proste, na biegunach drewnianych. Dworki rzadko podpiwniczano i to tylko w środkowej części budynku, pod sienią. Najpopularniejsze były dachy cztero spadowe, lub łamane z jednym lub dwoma kominami, najczęściej kryte słomą, choć czasami używano gontu. Drewniane rezydencje szlacheckie budowano tylko ze smolnego starodrzewu, ścinanego we właściwej porze, czego bardzo przestrzegano. Dzięki temu dworki były trwałe i wolniej niszczały.
Układ parterowej rezydencji był osiowy z dużym pełnotraktowym pomieszczeniem sieni na planie prostokąta. Naroża elewacji zamykały wysadzone z bryły alkierze, często o bogato kształtowanych hełmach z drewnianymi gałkami, czy ceramicznymi baniami, zaś osie podkreślano gankami, ryzalitami, lub skromnymi dwukolumnowymi portykami. Czasami, w czasach saskich, budowano także dworki pozbawione alkierzy, lecz ich obecność można uznać za dość typową, podobnie jak ich symetryczną ilość, przez co możemy mówić o dworach dwu- lub czteroalkierzowych. Alkierze zazwyczaj umieszczano tak, że w całości były nasunięte na elewację frontową, a lica jednej ze ścian alkierzy stanowiły przedłużenie bocznych ścian elewacji, lub tak, że flankowały obie elewacje dworu, a lica obu ścian frontowych alkierzy przedłużały elewacje korpusu budynku.
Dworki zwykle składały się z dwóch lub trzech izb. Jedną z nich najczęściej przeznaczano dla czeladzi. Niekiedy zamiast izby istniał stosunkowo duży salon. Pomieszczenia były ogrzewane piecem, najczęściej kaflowym. W przelotowej sieni na osi budynku umieszczano jadalnię, spiżarnię oraz schody na strych.
 Przy głównym budynku zazwyczaj znajdowało się zaplecze gospodarcze, na które składała się stajnia, wiata na wóz oraz pomieszczenie na produkty żywnościowe i drewno.

Pod koniec XVIII-wieku, kiedy pewien wpływ na architekturę rezydencji szlacheckich zaczęły odgrywać wzorce klasycystyczne z mody wyszły dwory czteroalkierzowe, a ganki na słupach zastępowały pomieszczone na osi kolumnowe portyki. Coraz częściej pojawiały się także dwory murowane (m.in. dwór Izydora Ostroroga na Korcach).
Szata architektoniczna lubelskich rezydencji szlacheckich była raczej skromna, a wnętrza nie odznaczały się bogatym wystrojem. Miało to związek z faktem, że ich właściciele zazwyczaj nie mieszkali na stałe w tych rezydencjach, przez większość czasu je dzierżawiąc. W Lublinie przebywali tylko w okresie, kiedy przed Trybunałem Koronnym toczyły się sprawy w które byli zaangażowani, trwały obrady sejmików, lub też zatrzymywali się tu w czasie podróży.
Po rozbiorach Polski, przestały działać sejmiki i Trybunał Koronny. Rezydencje w mieście przestały być potrzebne szlachcie, która przeniosła się na wieś. Dworki przeszły w ręce mieszczan, władz austriackich, lub popadły w ruinę.

 

Opracował: Kamil Jakimowicz

 

Literatura

Bender A., Dwory i pałace Lublina, [w:] Biuletyn informacyjny Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, nr 52-53, R: 2004.
Bondyra W., Dwory szlacheckie w Lublinie w czasach saskich, [w:] Res Historia, XX, 2005.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974.
Gawarecki H., Gawdzik, Cz., Lublin. Krajobraz i architektura, Warszawa 1964.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, T.2, Warszawa 1985.
Ikonografia dawnego Lublina. Materiały z sesji pod red. Z. Nestorowicza, Lublin 1999.
Kajzer, Dwory w Polsce. Od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.
Lublin. Dzieje miasta od VI do końca XVIII wieku, pod red. R. Szczygieł, H. Gmiterek, P. Dymmel, T.1, Lublin 2008.
Rolska-Boruch I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną 1500-1700. Założenia przestrzenne, architektura, funkcje, Lublin 1999.